Tài liệu Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về thi hành hình phạt tử hình luận văn ths. luật

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT PHẠM VĂN TOÀN MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ THI HÀNH HÌNH PHẠT TỬ HÌNH Chuyên ngành: Luâ ̣t hin ̀ h sự và tố tu ̣ng hin ̀ h sự Mã số: 60 38 01 04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS. TRỊNH QUỐC TOẢN HÀ NỘI - 2014 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong Luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong Luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. Tôi đã hoàn thành tất cả các môn học và đã thanh toán tất cả các nghĩa vụ tài chính theo quy định của Khoa Luật Đại học Quốc gia Hà Nội. Vậy tôi viết Lời cam đoan này đề nghị Khoa Luật xem xét để tôi có thể bảo vệ Luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn! NGƯỜI CAM ĐOAN Phạm Văn Toàn MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục bảng MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 Chương 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ THI HÀNH HÌNH PHẠT TỬ HÌNH THEO PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM.......................................................................................... 7 1.1. KHÁI NIỆM, ĐẶC ĐIỂM, VAI TRÒ VÀ Ý NGHĨA CỦA THI HÀNH HÌNH PHẠT TỬ HÌNH .......................................................... 7 1.1.1. Khái niệm và đặc điểm của thi hành hình phạt tử hình........................ 7 1.1.2. Vai trò và ý nghĩa của việc thi hành hình phạt tử hình ...................... 13 1.2. KHÁI QUÁT LỊCH SỬ CÁC QUY ĐỊNH VỀ THI HÀNH HÌNH PHẠT TỬ HÌNH Ở VIỆT NAM TỪ CÁCH MẠNG THÁNG 8 NĂM 1945 ĐẾN TRƯỚC KHI CÓ BỘ LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ NĂM 2003 ............................................................ 15 1.3. THI HÀNH HÌNH PHẠT TỬ HÌNH TRONG LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ MỘT SỐ NƯỚC ............................................................... 24 Chương 2: NHỮNG QUY ĐỊNH VỀ THI HÀNH HÌNH PHẠT TỬ HÌNH THEO PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM HIỆN HÀNH VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG ........................ 29 2.1. NHỮNG QUY ĐỊNH VỀ THI HÀNH HÌNH PHẠT TỬ HÌNH THEO PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM HIỆN HÀNH ..................................................................................... 29 2.1.1. Những quy định của pháp luật tố tụng hình sự hiện hành về các cơ quan có nhiệm vụ thi hành hình phạt tử hình ................................ 29 2.1.2. Những quy định của pháp luật tố tụng hình sự hiện hành về trình tự, thủ tục xem xét bản án tử hình trước khi đưa ra thi hành ............. 34 2.1.3. Những quy định của pháp luật tố tụng hình sự hiện hành về trình tự, thủ tục thi hành hình phạt tử hình ................................................. 42 2.2. THỰC TIỄN ÁP DỤNG CÁC QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VỀ THI HÀNH HÌNH PHẠT TỬ HÌNH Ở VIỆT NAM TRONG THỜI GIAN QUA .................................................... 58 2.2.1. Thực tiễn xem xét bản án tử hình trước khi đưa ra thi hành .............. 58 2.2.2. Thực tiễn thi hành hình phạt tử hình .................................................. 65 2.3. NHỮNG TỒN TẠI, HẠN CHẾ VỀ THI HÀNH HÌNH PHẠT TỬ HÌNH VÀ NGUYÊN NHÂN CỦA NÓ ...................................... 69 Chương 3: MỘT SỐ GIẢI PHÁP TIẾP TỤC HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ QUY ĐỊNH VIỆC THI HÀNH HÌNH PHẠT TỬ HÌNH VÀ NÂNG CAO HIỆU QUẢ ÁP DỤNG ............................................................................... 76 3.1. NHU CẦU VÀ QUAN ĐIỂM HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VỀ THI HÀNH HÌNH PHẠT TỬ HÌNH VÀ NÂNG CAO HIỆU QUẢ ÁP DỤNG ................................................ 76 3.2. NHỮNG GIẢI PHÁP TIẾP TỤC HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VỀ THI HÀNH HÌNH PHẠT TỬ HÌNH ...... 79 3.3. MỘT SỐ GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ ÁP DỤNG CÁC QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VỀ THI HÀNH HÌNH PHẠT TỬ HÌNH................................................. 85 3.3.1. Đẩy mạnh công tác tuyên truyền, phổ biến, giáo dục những quy định của pháp luật tố tụng hình sự và thi hành án hình sự về thi hành hình phạt tử hình ........................................................................ 85 3.3.2. Giải pháp về công tác tổ chức, cán bộ có nhiệm vụ thi hành hình phạt tử hình ......................................................................................... 86 3.3.3. Tăng cường công tác hợp tác quốc tế trong thi hành hình phạt tử hình ................................................................................................ 90 KẾT LUẬN .................................................................................................... 93 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................... 96 DANH MỤC BẢNG Số hiệu bảng Tên bảng Bảng 2.1: Số người bị thi hành hình phạt tử hình từ năm 2008 - 2013 Trang 67 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Từ sau Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VI của Đảng, đất nước ta chuyển sang nền kinh tế nhiều thành phần, vận hành theo cơ chế thị trường, có sự quản lý của nhà nước, theo định hướng xã hội chủ nghĩa, mở rộng quan hệ kinh tế đối ngoại với nhiều nước trên thế giới. Sự vận hành của nền kinh tế thị trường theo định hướng xã hội chủ nghĩa đã và đang đem lại sự chuyển biến tích cực trên các lĩnh vực chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội, được bạn bè quốc tế đánh giá cao. Bên cạnh những mặt tích cực đã nêu ở trên, nền kinh tế thị trường cũng đã làm nảy sinh nhiều vấn đề tiêu cực, trong đó tình hình tội phạm diễn biến phức tạp. Các vụ án giết người, cướp tài sản, hiếp dâm, hiếp dâm trẻ em, lừa đảo chiếm đoạt tài sản, tham nhũng, buôn lậu, các tội phạm về ma túy… xảy ra nhiều, với tính chất, mức độ ngày càng nghiêm trọng. Tình hình trên không những xâm hại tính mạng, sức khỏe của người dân, lợi ích hợp pháp của Nhà nước, tổ chức làm thiệt hại đến nền kinh tế đất nước, mà còn thực sự đe dọa phá vỡ chính sách kinh tế xã hội, làm giảm lòng tin của nhân dân đối với sự lãnh đạo của Đảng, hiệu lực quản lý của Nhà nước, gây ra những hậu quả nặng nề về kinh tế, chính trị, văn hóa xã hội. Thậm chí tình hình tội phạm còn tạo điều kiện thuận lợi cho các cơ quan tình báo nước ngoài lợi dụng tiến hành các hoạt động mua chuộc, thu thập tình báo, phá hoại sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Trước tình hình trên, các cơ quan bảo vệ pháp luật đã thực hiện các biện pháp có hiệu quả trong đấu tranh phòng, chống tội phạm, xử lý kịp thời, nghiêm minh mọi hành vi phạm tội và người phạm tội. Tòa án các cấp đã xét xử phạt tử hình nhiều người phạm tội đặc biệt nghiêm trọng, có tác dụng răn đe, phòng ngừa tội phạm, phục vụ yêu cầu chính trị chung. Việc thi hành hình 1 phạt tử hình đã được các cơ quan chức năng tiến hành theo đúng quy định của pháp luật, được dư luận nhân dân đồng tình, đồng thời có tác dụng đề cao sự cần thiết phải áp dụng hình phạt này trong đấu tranh phòng, chống tội phạm. Tuy nhiên, thực tiễn thi hành hình phạt tử hình cũng đã đặt ra nhiều vấn đề vướng mắc đòi hỏi khoa học luật tố tụng hình sự phải nghiên cứu giải quyết như: khái niệm thi hành hình phạt tử hình, nội dung của luật thi hành án hình sự với luật TTHS, Luật hình sự chưa tương thích; cơ sở vật chất, cán bộ cho việc thi hành hình phạt tử hình; hình thức thi hành hình phạt tử hình bằng hình thức tiêm thuốc độc nhưng không có nguồn cung ứng thuốc để phục vụ thi hành án, bởi không có quốc gia nào cho phép một quốc gia khác nhập khẩu; xác định rõ tiêu chí áp dụng hình phạt tử hình theo hướng hình phạt này chỉ được áp dụng đối với người phạm một số ít các tội đặc biệt nghiêm trọng có tính chất dã man, tàn bạo, mất nhân tính hoặc việc phạm tội cũng như người phạm tội là mối đe dọa nghiêm trọng cho an ninh quốc gia, trật tự an toàn xã hội, mặt khác đề xuất bỏ hình phạt tử hình đối với một số tội phạm cụ thể... Trong khi đó, xét về mặt lý luận, chế định thi hành hình phạt tử hình kể từ khi Luật thi hành án hình sự được ban hành chưa được quan tâm nghiên cứu một cách xác đáng và xung quanh chế định này còn nhiều ý kiến khác nhau, thậm chí trái ngược nhau. Vì vậy, tác giả quyết định chọn đề tài: “Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về thi hành hình phạt tử hình” làm đề tài luận văn tốt nghiệp cao học luật. 2. Tình hình nghiên cứu của đề tài Việc nghiên cứu về thi hành hình phạt tử hình đã được một số học giả nghiên cứu như: * Về sách, đề tài nghiên cứu: - Tác giả Võ Khánh Vinh và Nguyễn Mạnh Kháng với cuốn sách “Pháp luật thi hành án hình sự Việt Nam - Những vấn đề lý luận và thực tiễn”, Nxb Tư pháp năm 2006. Trong tác phẩm này, nhóm tác giả đã trình bày những vấn đề 2 lý luận cơ bản về pháp luật thi hành án hình sự, trong đó có các vấn đề như vị trí, vai trò của pháp luật thi hành án hình sự, các nhóm vấn đề cụ thể của pháp luật thi hành án hình sự như thi hành án phạt tù, thi hành án tử hình và thi hành các hình phạt không giam giữ. Công trình cũng đã trình bày về vấn đề thi hành hình phạt tử hình tuy nhiên mới chỉ dừng lại ở việc phân tích những vấn đề cơ bản nhất về thi hành án tử hình và cũng chỉ trình bày trong giới hạn của một chương nằm trong tổng thể cuốn sách. - Tác giả Phạm Văn Beo với cuốn sách “Về hình phạt tử hình trong luật hình sự Việt Nam”, Nxb. Chính trị quốc gia năm 2010. Đây là công trình nghiên cứu cơ bản đầu tiên có hệ thống nhất về hình phạt tử hình trong luật hình sự Việt Nam. Tuy nhiên, do chỉ nghiên cứu dưới góc độ luật hình sự do đó việc phân tích vấn đề thi hành hình phạt tử hình trong cuốn sách này còn rất hạn chế. - Tác giả Vũ Trọng Hách với cuốn sách “Hoàn thiện các quy định quản lý về thi hành án hình sự” Nxb. Tư pháp năm 2010. Công trình nghiên cứu này đã trình bày một cách có hệ thống nhất về hệ thống các quy định về quản lý hoạt động thi hành án hình sự, trong đó có thi hành hình phạt tử hình. Tuy nhiên do chỉ nghiên cứu vấn đề về các quy định quản lý về thi hành án hình sự nên việc đề cập một cách toàn diện nhất đến vấn đề thi hành hình phạt tử hình còn hạn chế trong tác phẩm. - Tòa án nhân dân tối cao (TANDTC) với đề tài khoa học cấp bộ “Áp dụng và thi hành hình phạt tử hình – những vấn đề lý luận và thực tiễn”, Hà Nội, 2002. * Về bài viết khoa học: - Tác giả Đỗ Minh Giang với bài viết “Một số vấn đề về thi hành án tử hình” Tạp chí Nhà nước và pháp luật, số 9 năm 2006. Công trình đã nghiên cứu trực tiếp về vấn đề thi hành hình phạt tử hình theo quy định của BLTTHS 3 năm 2003. Tuy nhiên, do được nghiên cứu vào năm 2006 khi mà chưa ban hành Luật thi hành án hình sự năm 2010 nên công trình chưa giải quyết một số vấn đề có tính thời sự nhất về thi hành án tử hình trong Luật thi hành án hình sự mới. - Tác giả Vũ Trọng Hách với bài viết “Nhu cầu hoàn thiện pháp luật về thi hành án hình sự ở nước ta hiện nay” Tạp chí Nhà nước và pháp luật, số 5 năm 2002. Công trình nghiên cứu về hoàn thiện pháp luật về thi hành án hình sự nói chung, trong đó có trình bày về vấn đề thi hành hình phạt tử hình. - Tác giả Phạm Văn Beo với bài viết “Một số ý kiến về thi hành án tử hình trong Dự thảo Luật thi hành án hình sự” Tạp chí Nhà nước và pháp luật số 6 năm 2010. Công trình của tác giả tập trung phân tích về dự thảo Luật thi hành án hình sự năm 2010, với những đóng góp hết sức thiết thực. - Tác giả Nguyễn Xuân Yêm với bài viết “Về đổi mới thủ tục thi hành hình phạt tử hình trong tiến trình cải cách tư pháp” Tạp chí Nghề luật số 2 năm 2006.; 3. Mục đích, nhiệm vụ và phạm vi nghiên cứu của luận văn 3.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở phân tích những quy định của luật hình sự Việt Nam về mục đích, ý nghĩa của hình phạt nói chung, hình phạt tử hình nói riêng; xem xét thực tiễn áp dụng hình phạt tử hình cũng như tham khảo pháp luật hình sự của một số nước trên thế giới quy định về vấn đề này, người viết nhằm lý giải về sự tồn tại mang tính cần thiết khách quan của hình phạt tử hình trong luật hình sự Việt Nam. Từ việc phân tích những vấn đề cơ bản về hình phạt tử hình, đề tài tập trung nghiên cứu về thi hành hình phạt tử hình trong quy định của luật TTHS và luật THAHS như trình tự, thủ tục ra quyết định thi hành án, kháng nghị, bác đơn xin ân giảm, quy trình thi hành án tử hình theo quy định của luật THAHS... Bên cạnh việc nghiên cứu những vấn đề lý luận về hình phạt 4 tử hình và thi hành hình phạt tử hình, đề tài còn phân tích thực trạng tình hình áp dụng hình phạt tử hình và thi hành hình phạt tử hình tại Việt Nam hiện nay. Qua nghiên cứu về lý luận và thực tiễn của việc thi hành hình phạt tử hình, đề tài có đề xuất các phương hướng hoàn thiện quy định của luật TTHS và luật THAHS liên quan đến chế định thi hành hình phạt tử hình, và các giải pháp nâng cao hiệu quả thi hành hình phạt tử hình. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Làm sáng tỏ khái niệm thi hành hình phạt tử hình, các hình thức thi hành hình phạt tử hình. - Phân tích, làm rõ sự hình thành và phát triển các quy định của pháp luật về thi hành hình phạt tử hình ở Việt Nam. - Nghiên cứu, làm rõ các quy định của pháp luật về thi hành hình phạt tử hình của một số nước trên thế giới. - Làm sáng tỏ các quy định của pháp luật và thực tiễn áp dụng các quy định của pháp luật về thi hành hình phạt tử hình ở nước ta. - Đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả áp việc áp dụng các quy định của pháp luật về thi hành hình phạt tử hình. 3.3. Phạm vi nghiên cứu Luận văn nghiên cứu các vấn đề nêu trên chủ yếu dựa trên cơ sở quy định của Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 và Luật thi hành án hình sự năm 2010 và có sự so sánh, đối chiếu với các quy định tương ứng trong Bộ luật tố tụng hình sự năm 1988 và các quy định của Bộ luật hình sự năm 2010 về hình phạt tử hình. Về thực tiễn, luận văn nghiên cứu thực trạng thi hành hình phạt tử hình tại Việt Nam trong 5 năm từ 2008 đến 2013. 4. Phương pháp luận và các phương pháp nghiên cứu Cơ sở phương pháp luận của luận văn là chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử. 5 Cơ sở lý luận của luận văn là quan điểm của chủ nghĩa Mác- Lê nin, tư tưởng Hồ Chí Minh, chính sách hình sự của Đảng và Nhà nước ta. Trong luận văn tác giả sử dụng các phương pháp nghiên cứu sau: phương pháp phân tích, tổng hợp; phương pháp lịch sử, so sánh; phương pháp thống kê, khảo sát thực tiễn. 5. Những điểm mới và đóng góp của luận văn Đây là công trình nghiên cứu ở cấp độ luận văn thạc sĩ luật học, nghiên cứu một cách toàn diện, có hệ thống về những vấn đề lý luận và thực tiễn của việc thi hành hình phạt tử hình trong luật tố tụng hình sự Việt Nam, trên cơ sở đó, đề xuất các giải pháp hoàn thiện các quy định của pháp luật tố tụng hình sự về thi hành hình phạt tử hình ở Việt Nam. Có thể xem những nội dung sau đây là những đóng góp mới của luận văn: - Làm sáng tỏ những vấn đề lý luận về thi hành hình phạt tử hình. - Phân tích làm rõ thực trạng những quy định của pháp luật tố tụng hình sự hiện hành về thi hành hình phạt tử hình và thực tiễn áp dụng ở nước ta. - Nghiên cứu, so sánh những quy định của pháp luật tố tụng hình sự của Việt Nam về thi hành hình phạt tử hình với những quy định tương ứng trong pháp luật tố tụng hình sự của một số nước trên thế giới để rút ra những giá trị hợp lý về hoạt động lập pháp tố tụng hình sự. - Đề xuất phương hướng nâng cao hiệu quả việc áp dụng các quy định của pháp luật tố tụng hình sự về thi hành hình phạt tử hình 6. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Một số vấn đề chung về thi hành hình phạt tử hình theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam Chương 2: Những quy định về thi hành hình phạt tử hình theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam hiện hành và thực tiễn áp dụng Chương 3: Một số giải pháp hoàn thiện thi hành hình phạt tử hình 6 Chương 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ THI HÀNH HÌNH PHẠT TỬ HÌNH THEO PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM 1.1. KHÁI NIỆM, ĐẶC ĐIỂM, VAI TRÒ VÀ Ý NGHĨA CỦA THI HÀNH HÌNH PHẠT TỬ HÌNH 1.1.1. Khái niệm và đặc điểm của thi hành hình phạt tử hình Để có thể hiểu về khái niệm của thi hành hình phạt tử hình, trước hết chúng ta cần nghiên cứu về khái niệm hình phạt tử hình. Hình phạt tử hình là hình phạt nghiêm khắc nhất do Nhà nước áp dụng đối với người phạm tội đặc biệt nghiêm trọng (thường gọi là tội chết, tội tử) để loại trừ vĩnh viễn người đó ra khỏi đời sống xã hội. Hình phạt tử hình chỉ áp dụng đối với người phạm tội có tính nguy hiểm đặc biệt cao cho xã hội. Trong hệ thống hình phạt thì tử hình là một hình phạt nghiêm khắc nhất, thể hiện mức độ trừng trị cao nhất của Nhà nước đối với người phạm tội, bởi lẽ nó tước bỏ đi quyền sống của người bị kết án, loại bỏ sự tồn tại của người phạm tội khỏi đời sống cộng đồng. Hiện nay, trên thế giới còn tồn tại hai loại quan điểm trái ngược nhau về hình phạt tử hình: Quan điểm thứ nhất cho rằng, để bảo đảm an ninh xã hội, công bằng và công lý, cần thiết phải duy trì hình phạt tử hình đối với những tội phạm đặc biệt nghiêm trọng; đối với những kẻ khủng bố quốc tế, giết người hàng loạt, thì không thể có biện pháp giáo dục nào có tác dụng, ngoài việc tước đi sự tồn tại của chúng. Quan điểm thứ hai cho rằng, cần phải bỏ hình phạt tử hình, vì sự sống của con người là thiêng liêng nhất mà tạo hóa đã dành cho họ; việc áp dụng hình phạt này là tàn khốc, vô nhân tính, không thể chấp nhận được trong xã hội văn minh. Mặt khác, các cơ quan tố tụng có thể sai lầm khi áp dụng hình phạt 7 này và khi phát hiện ra sai lầm, thì lại không thể khắc phục được, bởi lẽ người đã chết, thì không thể có biện pháp nào có thể khắc phục để họ sống trở lại. Thể hiện hai quan điểm trên, theo số liệu chính thức của Ủy ban về quyền con người của Liên hợp quốc, hiện có 71 quốc gia vẫn duy trì hình phạt tử hình, 15 quốc gia xóa bỏ hình phạt tử hình đối với các tội thông thường, nhưng vẫn duy trì hình phạt tử hình đối với tội giết người; 77 quốc gia hoàn toàn xóa bỏ hình phạt tử hình, 33 quốc gia tuy còn quy định hình phạt tử hình, nhưng không thi hành hình phạt tử hình trên thực tế. Như vậy, 110 quốc gia đã xóa bỏ hình phạt tử hình hoặc không thi hành hình phạt tử hình trên thực tế, chỉ còn 86 quốc gia vẫn duy trì loại hình phạt này. Đáng chú ý, một số quốc gia lớn và đông dân như Cộng hòa nhân dân Trung Hoa, Cộng hòa Ấn Độ, Hợp chủng quốc Hoa Kỳ, Vương quốc Nhật Bản, Cộng hòa Inđônêxia... vẫn còn duy trì hình phạt này. Việt Nam là quốc gia vẫn duy trì hình phạt tử hình. Cơ sở lý luận của việc duy trì hình phạt này là: do tính chất đặc biệt nghiêm trọng của tội phạm đã được thực hiện và những đặc điểm về nhân thân người phạm tội, Nhà nước ta xét thấy không còn khả năng giáo dục, cải tạo họ. Vì vậy, hình phạt tử hình không đặt ra mục đích giáo dục, cải tạo đối với người bị kết án. Việc tước bỏ mạng sống của người bị kết án là nhằm loại bỏ hoàn toàn khả năng thực hiện tội phạm ở họ, đồng thời răn đe mạnh mẽ những người không vững vàng, dễ bước vào con đường phạm tội, ngăn ngừa họ phạm tội, góp phần nâng cao khí thế đấu tranh phòng, chống tội phạm của người dân. Cơ sở thực tiễn của việc duy trì hình phạt tử hình này là thực tiễn đấu tranh phòng, chống tội phạm ở nước ta cho thấy, địa phương nào hữu khuynh, không áp dụng hình phạt nghiêm khắc nhất đối với những kẻ phạm tội đặc biệt nghiêm trọng với nhiều tình tiết tăng nặng, thì ở đó tình hình tội phạm diễn biến phức tạp cả về tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội và phong trào quần chúng tham gia đấu 8 tranh phòng, chống tội phạm không mạnh. Vì vậy, hình phạt tử hình cần được áp dụng đối với những người phạm tội đặc biệt nghiêm trọng, gây ảnh hưởng xấu đến an ninh chính trị và trật tự an toàn xã hội, bị dư luận kịch liệt lên án. Do những đặc điểm tâm lý, thể chất của người chưa thành niên, phụ nữ có thai và xuất phát từ quan điểm nhân đạo, luật hình sự Việt Nam quy định không áp dụng hình phạt tử hình đối với người chưa thành niên phạm tội, phụ nữ có thai, phụ nữ đang nuôi con dưới 36 tháng tuổi. Như vậy có thể hiểu hình phạt tử hình là hình phạt đặc biệt, tước đi mạng sống của người phạm tội và chỉ được áp dụng đối với những người phạm tội có tính nguy hiểm đặc biệt cao cho xã hội. Vấn đề cần làm rõ thứ hai là khái niệm thi hành án hình sự, Hiến pháp hiện hành của nước ta khẳng định: các bản án, quyết định của Tòa án nhân dân đã có hiệu lực pháp luật phải được các cơ quan nhà nước, tổ chức kinh tế, tổ chức xã hội, các đơn vị vũ trang nhân dân và mọi công dân tôn trọng, những người và đơn vị hữu quan phải chấp hành nghiêm chỉnh. Yêu cầu mang tính nguyên tắc hiến định này đã khẳng định hiệu lực thi hành của tất cả các phán quyết của Tòa án khi có hiệu lực pháp luật, đồng thời khẳng định ý nghĩa quan trọng của vấn đề thi hành án nói chung và thi hành án hình sự nói riêng. Trong khoa học pháp lý hiện nay có nhiều quan điểm khác nhau về bản chất của thi hành án hình sự. Có người cho rằng thi hành án hình sự là một giai đoạn của quá trình tố tụng hình sự. Song cũng có ý kiến cho rằng, thi hành án hình sự là một hoạt động hành chính - tư pháp hình sự, có những nét đặc thù riêng khác với hoạt động tố tụng hình sự. Một số khác thì coi thi hành án hình sự như là luật hình sự kéo dài. Việc xác định thi hành án hình sự là một giai đoạn tố tụng, luật hình sự kéo dài hay là hoạt động hành chính tư pháp có ý nghĩa quan trọng để làm sáng tỏ bản chất thi hành án hình sự, mà xác định bản chất của thi hành án hình sự là một trong những vấn đề lý luận cơ bản của thi hành án hình sự. 9 "Thi hành" theo Hán Việt Từ điển của tác giả Đào Duy Anh là "đem cái việc đã định sẵn mà làm cho có hiệu quả"[2, tr.398]; theo Từ điển tiếng Việt của Viện Ngôn ngữ học Việt Nam, "thi hành" là "làm cho thành, có hiệu lực điều đã được chính thức quyết định"[70, tr.936]; còn theo Đại từ điển tiếng Việt thì "thi hành" được hiểu là "thực hiện điều đã chính thức quyết định"[73, tr.1559]. Thi hành bản án và quyết định có hiệu lực pháp luật của Tòa án có thể được hiểu theo một cách chung nhất là “việc các cơ quan nhà nước, tổ chức xã hội và các cá nhân có liên quan theo quy định của pháp luật nhằm đưa bản án, quyết định đó ra thi hành làm cho nó phát huy hiệu lực trên thực tế”[21, tr.371]. Từ sự phân tích ở trên, có thể đưa ra khái niệm thi hành án hình sự như sau: Thi hành án hình sự là việc các các cơ quan nhà nước, tổ chức xã hội, các cá nhân có liên quan đưa bản án và quyết định hình sự đã có hiệu lực pháp luật của Tòa án ra thi hành làm cho nó phát huy hiệu lực trên thực tế. Từ khái niệm trên có thể rút ra các đặc điểm của thi hành án hình sự như sau: Một là, thi hành án hình sự là giai đoạn cuối cùng của hoạt động tố tụng hình sự, phản ánh kết quả của toàn bộ hoạt động tố tụng hình sự của các cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng trong việc giải quyết vụ án hình sự. Hai là, mục đích của hình phạt chỉ có thể được thực hiện thông qua thi hành án hình sự. Điều đó có nghĩa, thi hành án hình sự chính là quá trình thực tiễn hóa mục đích của hình phạt. Ngoài ra, thi hành án hình sự còn có mục đích: đưa vào cuộc sống một cách đúng đắn và đầy đủ mọi nội dung của hình phạt đã được Tòa án phán quyết trong bản án, quyết định hình sự, khắc phục hậu quả do chính tội phạm đó gây ra cho xã hội, làm mất khả năng phạm tội của kẻ phạm tội, giáo dục, cải tạo kẻ phạm tội thành người lương thiện và tái hòa nhập cộng đồng người đó thành người có ích cho gia đình và xã hội. 10 Ba là, thi hành án hình sự trước hết được điều chỉnh bằng các quy phạm pháp luật tố tụng hình sự và do nhiều cơ quan, tổ chức, cá nhân thi hành nhằm bảo đảm sự nghiêm minh của pháp luật và công bằng xã hội. Ngoài ra, do thi hành án hình sự thường diễn ra trong thời gian dài, liên quan đến nhiều lĩnh vực, cho nên, ngoài các quy phạm pháp luật tố tụng hình sự, cho nên thi hành án hình sự còn được điều chỉnh bằng các quy phạm pháp luật khác như hành chính, dân sự, lao động... Bốn là, trong quá trình thi hành, các cơ quan thi hành án tác động trực tiếp tới đối tượng phải thi hành án để họ tự giác thi hành hoặc áp dụng biện pháp buộc họ phải thi hành nghĩa vụ đã được xác định trong bản án, quyết định của Tòa án. Thi hành hình phạt tử hình cũng là một bộ phận của thi hành án hình sự. Bởi lẽ, hình phạt tử hình là một hình phạt trong hệ thống hình phạt được quy định trong BLHS và trên thực tế hình phạt tử hình vẫn được áp dụng trên thực tế ở nước ta hiện nay. Thi hành hình phạt tử hình cũng có những đặc điểm chung và đặc điểm riêng như thi hành án hình sự. Từ khái niệm thi hành án hình sự theo phân tích trên ta có thể đưa ra khái niệm thi hành hình phạt tử hình như sau: Thi hành hình phạt tử hình là hoạt động của cơ quan nhà nước, cá nhân có thẩm quyền nhằm đưa bản án tử hình của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật ra thực hiện trên thực tế theo những trình tự, thủ tục do pháp luật quy định nhằm mục đích tước bỏ quyền sống của người chấp hành án Thi hành hình phạt tử hình cũng mang đầy đủ các đặc điểm của thi hành án hình sự, ngoài ra còn có những đặc điểm riêng sau: Thứ nhất, thi hành hình phạt tử hình là sự thực hiện trên thực tế việc tước đi quyền sống của người phạm tội, do đó cơ quan thi hành án hình sự phải tuân theo những thủ tục hết sức nghiêm ngặt, chặt chẽ. Đây là đặc điểm chủ yếu nhất để có thể phân biệt việc thi hành hình phạt tử hình với thi hành 11 các loại hình phạt, biện pháp tư pháp khác. Việc tước bỏ tính mạng của người bị áp dụng là đặc điểm cơ bản nhất của hình phạt tử hình và đồng thời nó cũng là một đặc điểm cơ bản nhất của thi hành hình phạt tử hình. Ví dụ: trong Bộ luật tố tụng hình sự năm 1988, cũng như trong Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003, đều đã quy định thủ tục xem xét bản án tử hình trước khi đưa ra thi hành, trong đó quy định rất cụ thể về trình tự, thủ tục gửi hồ sơ vụ án lên Chánh án Tòa án nhân dân tối cao, gửi bản án cho Viện trưởng Viện Kiểm sát nhân dân tối cao, thời hạn quy định Chánh án Tòa án nhân dân tối cao, Viện trưởng Viện Kiểm sát nhân dân tối cao phải quyết định kháng nghị hoặc quyết định không kháng nghị giám đốc thẩm hoặc tái thẩm; thủ tục xin ân giảm trình lên Chủ tịch nước... Đây là những thủ tục mà đối với việc thi hành các hình phạt, biện pháp tư pháp khác, pháp luật tố tụng hình sự không quy định. Thứ hai, khác với việc thi hành các hình phạt, biện pháp tư pháp khác, nếu việc thi hành hình phạt tử hình có sai lầm, thì không thể khắc phục được hậu quả. Đặc điểm này bắt nguồn từ bản chất của hình phạt tử hình là tước đi quyền sống của người bị kết án, vì vậy, nếu như thi hành hình phạt tử hình không đúng đối tượng bị kết án, thì sai lầm này không thể khắc phục được. Đây là một đặc điểm của hình phạt tử hình cũng như đặc điểm của thi hành hình phạt tử hình. Hiện nay, các luồng quan điểm cho rằng cần loại bỏ hình phạt tử hình ra khỏi hệ thống hình phạt cũng xuất phát từ quan điểm này khi cho rằng nếu áp dụng hình phạt tử hình sẽ không thể khắc phục được các sai lầm (nếu có). Bởi bản chất của hình phạt tử hình nếu đã được thi hành thì không thể khắc phục được. Điều này cũng là lý do mà khi thi hành hình phạt tử hình cần những thủ tục hết sức chặt chẽ và có những bước xem xét lại bản án, đơn xin ân giảm... rất phức tạp. Tất cả những hoạt động đó để đảm bảo nếu đã thi hành hình phạt tử hình thì không có những sai lầm đáng tiếp xảy ra. Thứ ba, việc thi hành hình phạt tử hình không những tước đi sự sống 12 của người bị kết án, mà còn gây ra nỗi đau thương, mất mát lâu dài cho người thân của họ, đồng thời có những tác động tâm lý tiêu cực nhất định lên những cá nhân trực tiếp thực hiện việc thi hành hình phạt tử hình. Đây là đặc điểm chúng ta cần lưu ý khi thực hiện công tác chính trị, tư tưởng đối với người thân của người bị kết án, cũng như đối với số cán bộ, chiến sĩ trực tiếp làm nhiệm vụ tước đi mạng sống của người bị kết án. Thứ tư, thi hành hình phạt tử hình không có tính linh hoạt trong quá trình thi hành. Về lý luận cũng như thực tế đã chỉ ra rằng hình phạt tử hình bản thân nó chứa đựng duy nhất chỉ một mức độ không thể tăng lên hay giảm xuống trong những trường hợp tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm khác nhau. Bên cạnh đó, việc thi hành hình phạt tử hình cũng chỉ có áp dụng duy nhất một lần và một mức độ. Hình phạt tử hình khi đã được áp dụng thì không có các hoạt động miễn, giảm chấp hành án như hình phạt tù chung thân, tù có thời hạn, cải tạo không giam giữ... Chính vì vậy, việc thi hành hình phạt tử hình cần phải thông qua các bước xem xét, ân giảm cần thiết trước khi đưa ra thi hành trên thực tế. 1.1.2. Vai trò và ý nghĩa của việc thi hành hình phạt tử hình Chế định thi hành hình phạt tử hình lần đầu tiên được quy định trong Bộ luật tố tụng hình sự năm 1988, Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 của nước ta, có ý nghĩa về mặt lập pháp hết sức to lớn. Nó đánh dấu sự trưởng thành về kỹ thuật lập pháp tố tụng hình sự của nước ta. Trong chế định thi hành hình phạt tử hình, khái niệm thi hành hình phạt tử hình là khái niệm cơ bản, khái niệm xuất phát, để từ đó xác định các quy phạm khác của chế định thi hành hình phạt tử hình như hình thức thi hành hình phạt tử hình, trình tự, thủ tục xem xét bản án tử hình trước khi đưa ra thi hành, trình tự, thủ tục thi hành hình phạt tử hình, thủ tục hoãn thi hành án... Việc nhận thức và áp dụng đúng đắn chế định thi hành hình phạt tử hình trong thực 13 tiễn là bảo đảm quan trọng cho việc thực hiện nguyên tắc pháp chế xã hội chủ nghĩa trong lĩnh vực thi hành án hình sự, nhằm thi hành hình phạt tử hình đúng người, không để xảy ra oan, sai trong lĩnh vực cực kỳ nhạy cảm này. Trong hoạt động điều tra, truy tố, xét xử và thi hành án hình sự nói chung, thi hành hình phạt tử hình nói riêng, đóng vai trò hết sức quan trọng trong việc bảo đảm hiệu quả đạt được của toàn bộ hoạt động tố tụng hình sự. Vì vậy, việc quy định chế định thi hành hình phạt tử hình trong luật tố tụng hình sự góp phần tích cực vào việc thực hiện nhiệm vụ bảo vệ sự an toàn, vững mạnh của chế độ xã hội chủ nghĩa, tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, tài sản của công dân. Tuy nhiên, việc áp dụng chế định thi hành hình phạt tử hình một cách tùy tiện, không đúng pháp luật, bị coi là những hành vi vi phạm pháp luật nghiêm trọng, bởi nó xâm phạm quyền được sống là một trong những quyền con người cơ bản, xâm phạm đến tình cảm thiêng liêng của những người thân thích của họ. Những hành vi vi phạm pháp luật về thi hành hình phạt tử hình không những xâm hại hoạt động đúng đắn của các cơ quan bảo vệ pháp luật, xâm hại quyền bất khả xâm phạm về thân thể của công dân, mà còn làm giảm sút lòng tin của nhân dân đối với sự lãnh đạo của Đảng, sự quản lý của Nhà nước. Do vậy, việc quy định một cách chặt chẽ chế định thi hành hình phạt tử hình trong luật tố tụng hình sự thể hiện sự tôn trọng quyền con người của Nhà nước ta, bảo đảm sự giám sát của nhân dân, xã hội trong hoạt động thi hành án hình sự nói chung, thi hành hình phạt tử hình nói riêng. Việc quy định trình tự, thủ tục thi hành hình phạt tử hình trong luật tố tụng hình sự, ngoài ý nghĩa về mặt lập pháp tố tụng hình sự, còn có ý nghĩa nâng cao nhận thức của nhân dân nói chung, cán bộ các cơ quan bảo vệ pháp luật nói riêng về sự cần thiết phải tuân thủ các quy định chặt chẽ của pháp luật tố tụng hình sự trong lĩnh vực thi hành hình phạt tử hình. Mặt khác, việc quy định cụ thể, chi tiết trình tự, thủ tục thi hành hình phạt tử hình còn giúp 14 các cơ quan bảo vệ pháp luật nắm vững nội dung, bản chất pháp lý, từ đó áp dụng đúng đắn chế định này, góp phần nâng cao hiệu quả cuộc đấu tranh phòng, chống tội phạm, động viên quần chúng nhân dân tham gia tích vào cuộc đấu tranh này. Ngoài ra, chế định thi hành hình phạt tử hình, còn có ý nghĩa là cơ sở pháp lý cho một số ngành khoa học pháp lý có liên quan chặt chẽ với khoa học luật tố tụng hình sự như tội phạm học, tâm lý học tư pháp, khoa học kỹ thuật hình sự... Đối với tội phạm học, chế định thi hành hình phạt tử hình trong luật tố tụng hình sự là cơ sở quan trọng cho việc nghiên cứu về nhân thân người bị kết án tử hình, từ đó tìm ra quy luật phạm tội của những người này. Đối với tâm lý học tư pháp, chế định thi hành hình phạt tử hình có ý nghĩa quan trọng trong việc nghiên cứu đặc điểm tâm lý của người bị kết án tử hình ở giai đoạn xem xét bản án tử hình trước khi đưa ra thi hành, cũng như ở giai đoạn thi hành hình phạt tử hình, nhất là ở thời điểm trước khi thi hành án. Kết quả nghiên cứu đặc điểm tâm lý của những người bị kết án tử hình trong hoạt động thi hành hình phạt tử hình, sẽ là tài liệu quan trọng phục vụ cho công tác điều tra, truy tố, xét xử những người phạm tội đặc biệt nghiêm trọng và góp phần nâng cao hiệu quả cuộc đấu tranh phòng, chống tội phạm. Đối với khoa học kỹ thuật hình sự, việc quy định trình tự, thủ tục thi hành hình phạt tử hình là cơ sở quan trọng cho việc nghiên cứu, đề xuất các hình thức thi hành hình phạt tử hình tiết kiệm, dễ áp dụng, "nhân đạo" nhất cho phù hợp với điều kiện chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội của đất nước. 1.2. KHÁI QUÁT LỊCH SỬ CÁC QUY ĐỊNH VỀ THI HÀNH HÌNH PHẠT TỬ HÌNH Ở VIỆT NAM TỪ CÁCH MẠNG THÁNG 8 NĂM 1945 ĐẾN TRƯỚC KHI CÓ BỘ LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ NĂM 2003 Cách mạng tháng 8 thành công, Nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ra đời. Là nhà nước công nông đầu tiền ở khu vực Đông Nam Á. Ngay sau 15