Tài liệu Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về hình phạt cảnh cáo theo luật hình sự việt nam

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT ĐINH THỊ HOÀI PHƢƠNG MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ HÌNH PHẠT CẢNH CÁO THEO LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2010 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT ĐINH THỊ HOÀI PHƢƠNG MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ HÌNH PHẠT CẢNH CÁO THEO LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM Chuyên ngành : Luật hình sự Mã số : 60 38 40 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: TS. Trịnh Tiến Việt HÀ NỘI - 2010 1 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của riêng tôi. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong luận văn đảm bảo độ tin cậy, chính xác và trung thực. Những kết luận khoa học của luận văn chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. TÁC GIẢ LUẬN VĂN Đinh Thị Hoài Phƣơng 2 MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục các bảng MỞ ĐẦU 1 Chương 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ HÌNH PHẠT CẢNH CÁO 9 THEO LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM 1.1. Khái niệm và các đặc điểm cơ bản của hình phạt cảnh cáo theo luật hình sự Việt Nam 9 1.1.1. Khái niệm hình phạt và mục đích của hình phạt 9 1.1.2. Khái niệm hình phạt cảnh cáo 13 1.1.3. Các đặc điểm cơ bản của hình phạt cảnh cáo 16 1.2. Khái quát lịch sử hình thành và phát triển của luật hình sự Việt Nam về hình phạt cảnh cáo từ sau Cách mạng tháng Tám năm 1945 cho đến nay 27 1.2.1. Giai đoạn từ sau Cách mạng tháng Tám năm 1945 cho đến trƣớc pháp điển hóa lần thứ nhất - Bộ luật hình sự Việt Nam năm 1985 27 1.2.2. Giai đoạn từ khi ban hành Bộ luật hình sự Việt Nam năm 1985 cho đến nay 32 Phân biệt hình phạt cảnh cáo với một số chế định khác 35 1.3. 1.3.1. Phân biệt hình phạt cảnh cáo với miễn hình phạt 36 1.3.2. Phân biệt hình phạt cảnh cáo với miễn trách nhiệm hình sự 37 1.3.3. Phân biệt hình phạt cảnh cáo với miễn chấp hành hình phạt 40 3 1.3.4. Phân biệt hình phạt cảnh cáo trong luật hình sự với biện pháp cảnh cáo của luật hành chính Chương 2: CÁC QUY ĐỊNH CỦA BỘ LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM 41 43 NĂM 1999 VỀ HÌNH PHẠT CẢNH CÁO VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG 2.1. Các quy định của Bộ luật hình sự Việt Nam năm 1999 về hình phạt cảnh cáo 43 2.1.1. Trong Phần chung Bộ luật hình sự 43 2.1.2. Trong Phần các tội phạm Bộ luật hình sự 49 2.2. Thực tiễn áp dụng hình phạt cảnh cáo 52 2.2.1. Tình hình áp dụng hình phạt cảnh cáo 53 2.2.2. Một số tồn tại, hạn chế của việc áp dụng hình phạt cảnh cáo và các nguyên nhân cơ bản 59 Chương 3: HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VÀ NHỮNG GIẢI PHÁP 72 NÂNG CAO HIỆU QUẢ ÁP DỤNG CÁC QUY ĐỊNH CỦA BỘ LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM NĂM 1999 VỀ HÌNH PHẠT CẢNH CÁO 3.1. Sự cần thiết phải hoàn thiện các quy định của Bộ luật hình sự Việt Nam năm 1999 về hình phạt cảnh cáo 72 3.1.1. Về phƣơng diện thực tiễn 73 3.1.2. Về phƣơng diện lập pháp 74 3.1.3. Về phƣơng diện lý luận 75 3.2. Nội dung sửa đổi, bổ sung các quy định của Bộ luật hình sự năm 1999 về hình phạt cảnh cáo 75 3.3. Những giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng các quy định của Bộ luật hình sự Việt Nam năm 1999 về hình phạt cảnh cáo 81 3.3.1. Tăng cƣờng năng lực, trình độ chuyên môn và ý thức pháp luật, trách nhiệm của đội ngũ Thẩm phán và Hội thẩm 81 4 3.3.2. Tiếp tục ban hành các văn bản hƣớng dẫn áp dụng thống nhất pháp luật 83 3.3.3. Giải pháp về sự tham gia của các cơ quan, tổ chức và gia đình ngƣời đƣợc áp dụng hình phạt cảnh cáo để giám sát, quản lý và giáo dục 84 3.3.4. Tuyên truyền, phổ biến, giáo dục pháp luật trong nhân dân 85 3.3.5. Giải pháp tăng cƣờng sự hợp tác quốc tế và trao đổi về kinh nghiệm lập pháp hình sự về hình phạt cảnh cáo 89 KẾT LUẬN 91 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 93 5 DANH MỤC CÁC BẢNG Sè hiÖu Tªn b¶ng Trang Những điểm khác nhau giữa hình phạt cảnh cáo và miễn 37 b¶ng 1.1 hình phạt 1.2 Những điểm khác nhau giữa hình phạt cảnh cáo và miễn 39 trách nhiệm hình sự 1.3 Những điểm khác nhau giữa hình phạt cảnh cáo và miễn 41 chấp hành hình phạt 1.4 Những điểm khác nhau giữa hình phạt cảnh cáo trong 42 luật hình sự với biện pháp cảnh cáo trong luật hành chính 2.1 Thống kê các tội phạm trong Bộ luật hình sự có quy định 50 hình phạt cảnh cáo 2.2 Tỷ lệ số vụ án và bị cáo Tòa án nhân dân các cấp xử sơ 54 thẩm từ 2000 đến 2009 2.3 Tỷ lệ bị cáo bị áp dụng hình phạt cảnh cáo trên tổng số bị 55 cáo bị xét xử sơ thẩm từ 2000 đến 2009 2.4 Số bị cáo bị áp dụng hình phạt cảnh cáo theo từng nhóm 56 tội phạm từ 2000 đến 2009 2.5 Số bị cáo bị áp dụng hình phạt cảnh cáo trên tổng số bị cáo bị đƣa ra xét xử từ 2000 đến 2009 6 58 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Pháp luật hình sự là một trong những công cụ sắc bén và hữu hiệu của Đảng và Nhà nƣớc ta trong công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm nhằm bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, bảo vệ độc lập, chủ quyền, thống nhất và toàn vẹn lãnh thổ, quyền làm chủ của nhân dân, quyền bình đẳng giữa các dân tộc, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, duy trì trật tự, an toàn xã hội, đồng thời, pháp luật hình sự còn góp phần chống lại mọi hành vi phạm tội, giáo dục mọi ngƣời ý thức chấp hành và tuân theo pháp luật. Nghiên cứu lịch sử lập pháp hình sự của Việt Nam từ năm 1945 đến nay cho thấy hệ thống hình phạt đƣợc quy định phong phú và đa dạng, có sự kế thừa và bổ sung hoàn thiện qua từng thời kỳ. Hệ thống hình phạt trong Bộ luật hình sự năm 1999 là kết quả của nhiều lần sửa đổi và bổ sung trên cơ sở tổng kết thực tiễn áp dụng và thi hành các loại hình phạt của các cơ quan bảo vệ pháp luật và Tòa án. Trong công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm, các hình phạt có ý nghĩa quyết định và góp phần phát huy đƣợc vai trò tích cực là một bộ phận cấu thành không thể thiếu trong hệ thống các biện pháp tác động của Nhà nƣớc và xã hội đến tội phạm. Tuy nhiên, cùng với quá trình phát triển toàn diện của đất nƣớc trên các mặt chính trị, kinh tế, văn hóa - xã hội và qua thực tiễn áp dụng, nhiều quy định về hình phạt trong hệ thống hình phạt nói chung và hình phạt cảnh cáo nói riêng của Bộ luật hình sự năm 1999, mặc dù Bộ luật này đã đƣợc sửa đổi, bổ sung theo Luật số 37/2009/QH12 ngày 19/6/2009 vẫn còn một số bất cập và hạn chế (nhƣ: chƣa đƣa ra định nghĩa pháp lý của khái niệm hình phạt cảnh cáo, ở một chừng mực nhất định, điều kiện áp dụng hình 7 phạt cảnh cáo chƣa đƣợc quy định chặt chẽ và hợp lý, đồng thời, cần bổ sung quy định của Bộ luật hình sự với nội dung tăng tính cƣỡng chế của hình phạt cảnh cáo; v.v...). Một số tồn tại và hạn chế nêu trên đã gây ra những vƣớng mắc, lúng túng và có không ít trƣờng hợp áp dụng còn chƣa thống nhất các quy định của Bộ luật hình sự trong hoạt động xét xử của Tòa án các cấp. Mặt khác, trong thực tiễn áp dụng, do chƣa đánh giá hết vai trò, chức năng, công dụng của hình phạt cảnh cáo trong cải tạo, giáo dục ngƣời phạm tội, phòng ngừa tội phạm, nên các Tòa án còn ít quan tâm áp dụng hình phạt; khi áp dụng còn có trƣờng hợp không đúng, vi phạm nội dung, điều kiện, phạm vi áp dụng hình phạt cảnh cáo. Tất cả những vấn đề này là nguyên nhân làm giảm hiệu quả trong áp dụng và thi hành hình phạt cảnh cáo. Hiện nay, khoa học luật hình sự trong và ngoài nƣớc đã có nhiều công trình khoa học nghiên cứu về hình phạt, nhƣng chủ yếu chỉ đề cập một cách tổng thể và có hệ thống những khía cạnh lý luận chung nhất về hình phạt hoặc về các hình phạt chính hay hình phạt bổ sung mà chƣa có một công trình khoa học nào nghiên cứu có hệ thống, toàn diện và sâu sắc riêng về hình phạt cảnh cáo dƣới góc độ lý luận cũng nhƣ thực tiễn áp dụng. Ngoài ra, trong bối cảnh Việt Nam đang thực hiện công cuộc cải cách tƣ pháp theo tinh thần Nghị quyết số 08 ngày 02/01/2002 của Bộ Chính trị về "Một số nhiệm vụ trong tâm công tác tƣ pháp trong thời gian tới"; Nghị quyết số 48-NQ/TW ngày 25/4/2005 của Bộ Chính trị về "Chiến lƣợc xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam đến năm 2010, định hƣớng đến năm 2020"; và Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 02/06/2005 của Bộ Chính trị về "Chiến lƣợc cải cách tƣ pháp đến năm 2020" với nội dung "sớm hoàn thiện hệ thống pháp luật liên quan đến lĩnh vực tƣ pháp phù hợp mục tiêu của chiến lƣợc xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật…, đề cao hiệu quả phòng ngừa và tính hƣớng thiện trong việc xử lý ngƣời phạm tội. Giảm hình phạt tù…". Do đó, việc tiếp tục nghiên cứu các quy định của pháp luật hình sự 8 Việt Nam hiện hành về hình phạt cảnh cáo và thực tiễn áp dụng để làm sáng tỏ về mặt khoa học và đƣa ra giải pháp hoàn thiện pháp luật và những giải pháp nâng cao hiệu quả của việc áp dụng những quy định đó không chỉ có ý nghĩa lý luận, thực tiễn và pháp lý quan trọng mà còn là lý do luận chứng cho sự cần thiết để chúng tôi lựa chọn đề tài "Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về hình phạt cảnh cáo theo luật hình sự Việt Nam" làm luận văn thạc sĩ luật học. 2. Tình hình nghiên cứu của đề tài Do hình phạt có vị trí, vai trò quan trọng trong luật hình sự, nên ở trong và ngoài nƣớc đã có nhiều công trình nghiên cứu khoa học ở những mức độ khác nhau, những khía cạnh, phƣơng diện khác nhau về hình phạt và hệ thống hình phạt, trong đó có hình phạt cảnh cáo. Vấn đề hình phạt đã đƣợc nhiều chuyên gia ở nƣớc ngoài nghiên cứu nhƣ: Sargorotxki, Hình phạt, mục đích và hiệu quả của nó, Leningrat 1973 (tiếng Nga); A. Merle và A. Vitu, Những vấn đề chung về khoa học hình sự. Luật hình sự Phần chung, Paris, 1981 (tiếng Pháp); Hình phạt, những khía cạnh pháp lý, xã hội và lịch sử, Berlin, 1982 (tiếng Đức); Galperin I.M, Hình phạt, chức năng xã hội và thực tiễn áp dụng, Matxcơva, 1983 (tiếng Nga); v.v... Ở Việt Nam, khoa học luật hình sự là một trong những ngành khoa học pháp lý phát triển nhất so với các ngành khoa học pháp lý khác, do đó, xét riêng về hình phạt, cho thấy có các công trình nghiên cứu tiêu biểu nhƣ sau: Cấp độ luận văn thạc sĩ thực hiện ở Viện Nhà nƣớc và pháp luật (Viện Khoa học Xã hội Việt Nam) có các đề tài của các tác giả Nguyễn Văn Vĩnh, Hệ thống hình phạt trong luật hình sự Việt Nam, Hà Nội, 1996; Vũ Lai Bằng, Hình phạt tiền trong luật hình sự Việt Nam, Hà Nội, 1997; Đặng Đức Thạo, Hệ thống hình phạt trong luật hình sự nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, 2002; v.v... Còn ở cấp độ luận án tiến sĩ luật học có các đề tài của các tác giả Nguyễn Sơn, Các hình phạt chính trong luật hình sự Việt Nam, Viện Nhà nƣớc và Pháp luật, Hà Nội, 2003; Phạm Văn Beo, Hình phạt tử hình trong 9 luật hình sự Việt Nam, Viện Nhà nƣớc và Pháp luật, Hà Nội, 2007 và gần đây nhất là của tác giả Trịnh Quốc Toản, Các hình phạt bổ sung trong luật hình sự Việt Nam, Khoa Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội, 2010. Bên cạnh đó, về giáo trình, sách chuyên khảo, bình luận có các công trình sau: GS.TSKH. Lê Văn Cảm, Chương thứ bảy - Hình phạt và biện pháp tư pháp, Sách chuyên khảo Sau đại học: Những vấn đề cơ bản trong khoa học luật hình sự (Phần chung), Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, 2005; GS.TS. Nguyễn Ngọc Hòa (chủ biên), Trách nhiệm hình sự và hình phạt, Nxb Công an nhân dân, Hà Nội, 2001; Viện Nhà nƣớc và Pháp luật, Tội phạm học, luật hình sự và luật tố tụng hình sự Việt Nam, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1994; Viện Nhà nƣớc và Pháp luật, Những vấn đề lý luận của việc đổi mới pháp luật hình sự trong giai đoạn hiện nay, Nxb Công an nhân dân, Hà Nội, 1994; Viện Khoa học pháp lý, Bộ Tƣ pháp, Hình phạt trong luật hình sự Việt Nam, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 1995; TS. Đặng Quang Phƣơng (Chủ nhiệm đề tài), Cơ sở lý luận và thực tiễn nâng cao hiệu quả của các biện pháp tư pháp và các hình phạt không phải là tù và tử hình, Hà Nội, 1996; v.v... Ngoài ra, một số tác giả cũng đã công bố những bài báo khoa học có đề cập đến hình phạt nhƣ: GS. TSKH. Lê Văn Cảm, Hình phạt và các biện pháp tư pháp trong luật hình sự Việt Nam, Tạp chí Dân chủ và pháp luật, số 8/2000; Một số vấn đề cơ bản về hình phạt, Tạp chí Công an nhân dân, số 5/2001 và Hình phạt và hệ thống hình phạt, Tạp chí Tòa án nhân dân, số 7/2007; GS. TS. Võ Khánh Vinh, Những đòi hỏi của nguyên tắc công bằng đối với việc quy định hệ thống chế tài ở Phần các tội phạm của Bộ luật hình sự, Tạp chí Tòa án nhân dân, số 6/1993; GS.TS. Nguyễn Ngọc Hòa, Mục đích của hình phạt, Tạp chí Luật học, số 1/1999; PGS. TS. Trần Văn Độ, Một số vấn đề về hình phạt cải tạo không giam giữ, Tạp chí Tòa án nhân dân, số 5/1995; PGS. TS. Nguyễn Mạnh Kháng, Hình phạt - Một số vấn đề lý luận, Tạp chí Nhà nƣớc và pháp luật, số 10/2000; TS. Trịnh Quốc Toản, Một số vấn đề về hình phạt quản chế trong luật hình sự Việt Nam, chuyên san Kinh tế - 10 Luật, số 1/2004; Về hình phạt cấm cư trú trong luật hình sự Việt Nam, Tạp chí Nhà nƣớc và pháp luật, số 6/2004 và Về hình phạt tiền trong luật hình sự một số nước trên thế giới, Tạp chí Nhà nƣớc và pháp luật, số 7/2003; TS. Phạm Văn Beo, Một số vấn đề về khái niệm hình phạt, Tạp chí Nhà nƣớc và pháp luật, số 11/2005; TS. Trịnh Tiến Việt, Một số vấn đề mới về hình phạt tiền trong Bộ luật hình sự năm 1999, Tạp chí Tòa án nhân dân, số 7/2003; TS. Trịnh Tiến Việt, ThS. Trần Thị Quỳnh, Về chế định miễn hình phạt trong luật hình sự Việt Nam, Tạp chí Tòa án nhân dân, số 1/2006; v.v... Trên cơ sở kết quả nghiên cứu, khảo sát trên đây cho thấy, ở nƣớc ta đã có một số công trình nghiên cứu cơ bản và trực diện về hình phạt chính và hình phạt bổ sung, còn đối với riêng hình phạt cảnh cáo, nhìn một cách tổng quan có thể khẳng định chƣa đƣợc khoa học luật hình sự Việt Nam quan tâm nghiên cứu đúng mức. Những nghiên cứu về hình phạt cảnh cáo mới chỉ dừng lại ở các công trình nghiên cứu chung về hệ thống hình phạt hoặc hình phạt chính, hoặc là đƣợc thể hiện một phần trong kết quả của các công trình nghiên cứu khác về hình phạt, phân biệt với miễn hình phạt chứ chƣa đƣợc triển khai nghiên cứu độc lập, đánh giá lý luận và tổng kết thực tiễn với tính cách là một hình phạt chính quan trọng của hệ thống hình phạt. Nhƣ vậy, tình hình nghiên cứu trên đây lại một lần nữa cho phép khẳng định việc nghiên cứu đề tài "Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về hình phạt cảnh cáo theo luật hình sự Việt Nam" là đòi hỏi khách quan, cấp thiết, vừa có tính lý luận, vừa có tính thực tiễn. 3. Mục đích, nhiệm vụ và phạm vi nghiên cứu của luận văn 3.1. Mục đích nghiên cứu Mục đích của luận văn là nghiên cứu các quy định của pháp luật về hình phạt cảnh cáo dƣới khía cạnh lập pháp hình sự và áp dụng chúng trong thực tiễn, từ đó luận văn đƣa ra những giải pháp nhằm hoàn thiện các quy 11 định về hình phạt cảnh cáo trong luật hình sự Việt Nam, cũng nhƣ đề xuất những giải pháp nâng cao hiệu quả của hình phạt này trong thực tiễn áp dụng. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Từ mục đích nghiên cứu nêu trên, luận văn có những nhiệm vụ chủ yếu sau: - Từ cơ sở kết quả tổng hợp các quan điểm của các tác giả trong và ngoài nƣớc về hình phạt và hình phạt cảnh cáo, luận văn nghiên cứu làm sáng tỏ một số vấn đề chung về hình phạt cảnh cáo nhƣ: Khái niệm, đặc điểm của hình phạt cảnh cáo; phân biệt hình phạt cảnh cáo với miễn trách nhiệm hình sự, miễn hình phạt, miễn chấp hành hình phạt và cảnh cáo với tính cách là biện pháp xử lý vi phạm hành chính; - Khái quát sự phát triển của chế định hình phạt nói chung, hình phạt cảnh cáo nói riêng trong lịch sử pháp luật hình sự của nƣớc ta từ năm 1945 đến nay để rút ra những nhận xét, đánh giá; - Nghiên cứu các quy định cụ thể về hình phạt cảnh cáo trong Bộ luật hình sự hiện hành của Việt Nam, từ đó rút ra những nhận xét, đánh giá; - Nghiên cứu, đánh giá thực tiễn áp dụng các quy định về hình phạt cảnh cáo, đồng thời phân tích làm rõ những tồn tại, hạn chế xung quanh việc áp dụng và những nguyên nhân cơ bản của nó; - Từ đó đề xuất những định hƣớng và giải pháp hoàn thiện các quy định về hình phạt cảnh cáo trong Bộ luật hình sự Việt Nam hiện hành, cũng nhƣ những giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng của hình phạt này trong thực tiễn. 3.3. Phạm vi nghiên cứu Luận văn nghiên cứu và giải quyết những vấn đề xung quanh hình phạt cảnh cáo trong luật hình sự Việt Nam, kết hợp với việc nghiên cứu đánh giá tình hình áp dụng hình phạt cảnh cáo trong thực tiễn xét xử của Tòa án các 12 cấp và những nguyên nhân của những tồn tại, hạn chế để kiến nghị những giải pháp hoàn thiện luật thực định và nâng cao hiệu quả áp dụng hình phạt cảnh cáo trong thực tiễn. Luận văn cũng có tham khảo những bài học kinh nghiệm lập pháp một số nƣớc trong khi nghiên cứu hình phạt cảnh cáo. Về thời gian: Luận văn nghiên cứu thực tiễn áp dụng hình phạt cảnh cáo trong 10 năm (2000-2009). 4. Phƣơng pháp luận và các phƣơng pháp nghiên cứu Đề tài đƣợc thực hiện trên cơ sở phƣơng pháp luận chủ nghĩa duy vật lịch sử và chủ nghĩa duy vật biện chứng mác-xít, tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về Nhà nƣớc và pháp luật, quan điểm của Đảng và Nhà nƣớc ta về xây dựng Nhà nƣớc pháp quyền, về chính sách hình sự, về vấn đề cải cách tƣ pháp đƣợc thể hiện trong các Nghị quyết Đại hội Đảng VIII, IX, X và các Nghị quyết số 08-NQ/TW ngày 02/01/2002, Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 26/5/2005 về Chiến lƣợc cải cách tƣ pháp đến năm 2020 của Bộ Chính trị. Trong quá trình nghiên cứu đề tài, tác giả luận văn đã sử dụng các phƣơng pháp cụ thể và đặc thù của khoa học luật hình sự nhƣ: phƣơng pháp phân tích và tổng hợp; phƣơng pháp so sánh, đối chiếu; phƣơng pháp diễn dịch; phƣơng pháp quy nạp; phƣơng pháp thống kê, điều tra xã hội học để tổng hợp các tri thức khoa học luật hình sự và luận chứng các vấn đề tƣơng ứng đƣợc nghiên cứu trong luận văn. 5. Những điểm mới và đóng góp của luận văn Kết quả nghiên cứu của luận văn có ý nghĩa quan trọng về phƣơng diện lý luận và thực tiễn, vì đây là công trình nghiên cứu đầu tiên và có hệ thống ở cấp độ một luận văn thạc sĩ luật học về hình phạt cảnh cáo, mà trong đó giải quyết nhiều vấn đề quan trọng về lý luận và thực tiễn liên quan tới hình phạt cảnh cáo trong luật hình sự Việt Nam. Những điểm mới cơ bản của luận văn là: 13 - Tổng hợp các quan điểm khoa học trong và ngoài nƣớc về hình phạt, hình phạt cảnh cáo để xây dựng nên khái niệm hình phạt cảnh cáo, bảo đảm tính chính xác, khoa học, đồng thời chỉ ra các đặc điểm cơ bản của hình phạt cảnh cáo trong mối tƣơng quan so sánh với một số chế định khác; - Nghiên cứu chỉ ra những đặc điểm chủ yếu của quá trình hình thành và phát triển của hình phạt cảnh cáo trong luật hình sự Việt Nam từ năm 1945 cho đến nay; - Nghiên cứu, đánh giá làm sáng tỏ bức tranh về tình hình áp dụng hình phạt cảnh cáo của Tòa án các cấp; những tồn tại, hạn chế của thực tiễn áp dụng hình phạt cảnh cáo, cũng nhƣ những nguyên nhân cơ bản của các tồn tại, hạn chế đó; - Trên cơ sở kết quả nghiên cứu lý luận và thực tiễn, luận văn đã đề xuất các định hƣớng và giải pháp hoàn thiện pháp luật thực định và nâng cao hiệu quả áp dụng hình phạt này trong giai đoạn xây dựng Nhà nƣớc pháp quyền và cải cách tƣ pháp hiện nay ở Việt Nam. Bên cạnh đó, luận văn sẽ là một tài liệu tham khảo cần thiết và bổ ích dành cho không chỉ các nhà lập pháp, mà còn cho các nhà nghiên cứu, các cán bộ giảng dạy pháp luật, các nghiên cứu sinh, học viên cao học và sinh viên thuộc chuyên ngành Tƣ pháp hình sự tại các cơ sở đào tạo luật. Kết quả nghiên cứu của luận văn còn phục vụ cho việc trang bị những kiến thức chuyên sâu cho các cán bộ thực tiễn đang công tác tại các Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, Tòa án và cơ quan Thi hành án trong quá trình giải quyết vụ án hình sự đƣợc khách quan, có căn cứ và đúng pháp luật. 6. Kết cấu của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chƣơng: Chương 1: Một số vấn đề chung về hình phạt cảnh cáo theo luật hình sự Việt Nam. 14 Chương 2: Các quy định của Bộ luật hình sự Việt Nam năm 1999 về hình phạt cảnh cáo và thực tiễn áp dụng. Chương 3: Hoàn thiện pháp luật và những giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng các quy định của Bộ luật hình sự Việt Nam năm 1999 về hình phạt cảnh cáo. 15 Chương 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ HÌNH PHẠT CẢNH CÁO THEO LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM 1.1. KHÁI NIỆM VÀ CÁC ĐẶC ĐIỂM CƠ BẢN CỦA HÌNH PHẠT CẢNH CÁO THEO LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM 1.1.1. Khái niệm hình phạt và mục đích của hình phạt Trong tất cả những phƣơng thức đấu tranh phòng, chống tội phạm thì việc áp dụng hình phạt với ngƣời phạm tội là phƣơng thức chủ yếu và có lịch sử lâu đời nhất. Hình phạt là một phạm trù pháp lý - xã hội phức tạp, mang tính khách quan, gắn liền với sự xuất hiện của Nhà nƣớc và pháp luật, vì thế "hình phạt" đƣợc nghiên cứu trong nhiều lĩnh vực khoa học khác nhau từ triết học, giáo dục học, đạo đức học, tâm lý học đến tội phạm học, điều tra hình sự nhƣng đặc biệt là dƣới góc độ khoa học luật hình sự; v.v... Trong lĩnh vực khoa học luật hình sự, tội phạm và hình phạt thuộc những đối tƣợng nghiên cứu chủ yếu và quan trọng nhất, trong đó việc làm sáng tỏ khái niệm hình phạt là một vấn đề hết sức cần thiết. Trong lịch sử nhân loại có những quan niệm khác nhau về bản chất và nội dung của hình phạt. Nhìn chung, các quan điểm đó có thể đƣợc chia thành hai loại: 1) Quan niệm thứ nhất coi hình phạt là công cụ trừng trị, trả thù ngƣời phạm tội, lấy sự khắc nghiệt của hình phạt làm điều răn cho ngƣời phạm tội; 2) Quan niệm thứ hai coi hình phạt là công cụ pháp lý cần thiết để đấu tranh phòng, chống tội phạm, cải tạo giáo dục ngƣời phạm tội [22, tr. 107-108]. Quan điểm coi hình phạt là sự trả thù của Nhà nƣớc dựa theo học thuyết trừng trị (Vergeltungstheorie) hay còn gọi là học thuyết hình phạt tuyệt đối (Absolute Straftheorie) do Immanuel Kant (1724-1804) và sau đó là Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831) chủ trƣơng. Trong tác phẩm 16 "Luân lý siêu hình", I. Kant cho rằng, sự bất công do hành vi của ngƣời phạm tội gây ra phải đƣợc đền bù bằng hình phạt, thông qua đó trật tự pháp luật bị xâm phạm đƣợc khôi phục. Việc áp dụng hình phạt nhằm bảo đảm công lý, công bằng. Ở đây, I. Kant đòi phải "thực hiện nguyên tắc "ân oán ngang bằng": Đối với tội giết ngƣời phải tử hình, đối với tội hiếp dâm-cần thiến kẻ hiếp dâm, tội làm nhục - cần công khai hôn tay ngƣời bị làm nhục v.v..." [73, tr. 151]. Nhƣ vậy, cơ sở pháp lý và ý nghĩa của hình phạt theo học thuyết hình phạt tuyệt đối, chỉ nằm ở sự trừng trị, trả thù, có nghĩa là bằng việc áp dụng hình phạt, sự bất công mà ngƣời phạm tội đã có lỗi gây ra đƣợc đền bù công bằng. Ngƣời phạm tội là ngƣời làm điều ác, mang nợ đối với xã hội nên cần phải trả bằng hình phạt, họ là kẻ thù của xã hội chứ không phải là thành viên của xã hội, vì vậy, hình phạt chỉ có mục đích tự thân trừng trị, trả thù, chứ tuyệt đối không có mục đích phòng ngừa tội phạm. Theo tiến trình phát triển của xã hội, bên cạnh các học thuyết trừng trị hay là học thuyết hình phạt tuyệt đối xuất hiện các học thuyết về phòng ngừa tội phạm hay còn gọi là học thuyết hình phạt tƣơng đối (relative Straftheorien) do Cesare Beccaria (1738-1794) khởi xƣớng, sau đó là Jeremy Bentham (1748-1832), P.J.A. Feuerbach (1775-1833) và F. v. Liszt (1851-1919). Theo học thuyết này, hình phạt không hƣớng vào việc trả thù ngƣời phạm tội mà chỉ nhằm phòng ngừa tội phạm trong tƣơng lai. Do không có học thuyết nào là phù hợp, vƣợt trội để biện minh cho sự tồn tại của hình phạt, nên có nhiều học giả đã hợp nhất hai loại học thuyết trên thành học thuyết liên hợp (Vereinigungstheorie), mà những ngƣời đại diện xuất sắc là A. Merkel; R. V. Hippel; H. L. A. Hart. Theo học thuyết này, hình phạt không chỉ có mục đích trừng trị mà còn có mục đích phòng ngừa tội phạm [68, tr. 14]. Với nhận thức về cơ sở pháp lý và ý nghĩa của hình phạt nhƣ trên, nên trong khoa học luật hình sự nƣớc ngoài có những định nghĩa về khái niệm hình phạt nhƣ: 17 Hình phạt là sự trừng trị đƣợc luật quy định để phòng ngừa và trấn áp hành vi cấu thành tội phạm gây tổn hại đến trật tự xã hội...; sự trừng trị buộc ngƣời phạm tội phải chịu trong lĩnh vực hình sự thuộc quyền của Thẩm phán hình sự, chiểu theo quy định của pháp luật...; Hình phạt là sự đền bù của hành vi trái pháp luật nghiêm trọng bằng việc trừng trị các điều ác đƣợc làm thích ứng với mức độ của sự bất công và lỗi. Nó là sự khiển trách công khai hành vi trái pháp luật, qua đó khôi phục lại công lý. Ngoài ra, hình phạt cần phải mở rộng sự tác động tích cực vào ngƣời phạm tội... [68, tr. 15]. Còn trong khoa học luật hình sự Liên Xô trƣớc đây và Liên bang Nga ngày nay có các quan điểm coi hình phạt hoặc là biện pháp cƣỡng chế của Nhà nƣớc do Tòa án nhân danh Nhà nƣớc áp dụng đối với ngƣời có lỗi trong việc thực hiện tội phạm nhằm mục đích ngăn ngừa chung và ngăn ngừa riêng (Natasev A.E., Xtruchkôv H.A., Nôi I.X., Bêlaev N.A.); hoặc là sự trừng trị, tức là gây cho ngƣời có tội những sự đau đớn và những sự tƣớc đoạt do luật định mà ngƣời đó phải chịu (Đementrev X.I); hoặc là một trong các biện pháp đấu tranh chống tội phạm mà nội dung của nó là kết hợp thuyết phục với cƣỡng chế (Karpetx) [9, tr. 674]. Còn trong khoa học luật hình sự Việt Nam, các học giả luôn đi theo tƣ tƣởng tiến bộ, nhân đạo về hình phạt, nên đã đƣa ra những quan niệm về hình phạt mà về cơ bản là thống nhất, mặc dù trong mỗi quan niệm đó có những sự khác nhau nhất định, chẳng hạn nhƣ: Theo GS.TSKH. Lê Văn Cảm: "Hình phạt là biện pháp cƣỡng chế nghiêm khắc nhất của Nhà nƣớc đƣợc quyết định trong bản án kết tội có hiệu lực pháp luật của Tòa án để tƣớc bỏ hay hạn chế quyền, tự do của ngƣời bị kết án theo các quy định của pháp luật hình sự" [3, tr. 11-12]. GS.TS. Nguyễn Ngọc Hòa định nghĩa: 18 Hình phạt là biện pháp cƣỡng chế nhà nƣớc nghiêm khắc nhất đƣợc quy định trong luật hình sự, do Tòa án áp dụng cho chính ngƣời đã thực hiện tội phạm, nhằm trừng trị và giáo dục họ, góp phần vào việc đấu tranh phòng và chống tội phạm, bảo vệ chế độ và trật tự xã hội cũng nhƣ các quyền và lợi ích hợp pháp của công dân [26, tr. 29]. Hay theo GS.TS Võ Khánh Vinh lại quan niệm: Hình phạt là biện pháp cƣỡng chế nghiêm khắc nhất do luật quy định đƣợc Tòa án nhân dân nhân danh Nhà nƣớc quyết định trong bản án đối với ngƣời có lỗi trong việc thực hiện tội phạm và đƣợc thể hiện ở việc tƣớc đoạt hoặc hạn chế các quyền và lợi ích do pháp luật quy định đối với ngƣời bị kết án [87, tr. 110]. TS. Trịnh Quốc Toản viết: Hình phạt là biện pháp cƣỡng chế nghiêm khắc của Nhà nƣớc, đƣợc luật quy định, do tòa án nhân danh nhà nƣớc áp dụng đối với ngƣời phạm tội và đƣợc thể hiện ở việc tƣớc bỏ hoặc hạn chế quyền, lợi ích của họ nhằm giáo dục, cải tạo họ và phòng ngừa tội phạm, đảm bảo cho luật hình sự thực hiện đƣợc nhiệm vụ bảo vệ và đấu tranh phòng, chống tội phạm [68, tr. 34-35]. Còn TS. Phạm Văn Beo lại quan niệm rộng và chƣa thật chuẩn xác khi cho rằng hình phạt áp dụng với "ngƣời phạm tội", đồng thời sử dụng ngôn ngữ "nói", cũng nhƣ chƣa thể hiện hình phạt là biện pháp cƣỡng chế về hình sự nghiêm khắc nhất của Nhà nƣớc, do Tòa án tƣớc bỏ hoặc hạn chế quyền, tự do hoặc lợi ích khác, khi tác giả viết: Hình phạt là sự mất mát một quyền hoặc lợi ích nhất định đƣợc áp dụng đối với ngƣời phạm tội về chính hành vi phạm tội của anh ta. Ngƣời phạm tội ở đây đƣợc hiểu là ngƣời mà theo luật hình sự phải gánh chịu hình phạt. Hình phạt đƣợc quy định trong Bộ luật hình sự, do Tòa án quyết định và đƣợc đảm bảo thực hiện bằng sự cƣỡng chế cao nhất của Nhà nƣớc [2, tr. 31]. 19