MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của luận văn
Dân tộc ÊĐê là một trong 54 dân tộc anh em trong cộng đồng người
Việt Nam, sống chủ yếu ở năm tỉnh Tây Nguyên đông nhất là ở DakLak,
DakNông và sau đó là Gia Lai, Kon Tum và Lâm Đồng. Dân số khoảng
250.000 người. Từ xưa đến nay đồng bào dân tộc thiểu số ÊĐê sống và điều
chỉnh hành vi bằng luật tục của dân tộc mình ít quan tâm đến pháp luật của
Nhà nước. Do vậy, có không ít những phong tục, tập quán lạc hậu đã cản trở
sự phát triển lành mạnh của đồng bào dân tộc thiểu số ÊĐê. Mặt khác, có
những phong tục tập quán tiến bộ kết tinh từ bao đời nay của người ÊĐê lại
chưa được pháp luật Nhà nước ta ghi nhận. Vì vậy, pháp luật đi vào cuộc
sống của đồng bào dân tộc thiểu số ÊĐê chưa thật sự tự nhiên và ít hiệu quả.
Điều này tạo nên sự cách biệt, thậm chí là xung đột không đáng có giữa cộng
đồng người ÊĐê với người Kinh trong thời gian vừa qua.
Trong công cuộc xây dựng nhà nước pháp quyền của dân, do dân và
vì dân của Nhà nước ta hiện nay, pháp luật đã được xác định là công cụ quan
trọng nhất để nhà nước quản lý xã hội. Vì vậy, Nhà nước ta đã sử dụng nhiều
phương pháp để đưa pháp luật đi vào cuộc sống của đồng bào dân tộc thiểu số
ÊĐê. Mặt khác, vai trò của luật tục ÊĐê cũng được nâng lên một bước.
Tuy nhiên, về mặt lý luận, mối quan hệ giữa pháp luật với luật tục nói
chung và luật tục ÊĐê nói riêng chưa được giải quyết một cách triệt để, đó là
một trong những nguyên nhân dẫn đến trong thực tiễn xây dựng, tổ chức thực
hiện và bảo vệ pháp luật ở vùng đồng bào dân tộc thiểu số ÊĐê trong thời
gian qua còn nhiều hạn chế và khiếm khuyết. Điều đó cho thấy cần thiết phải
nghiên cứu một cách toàn diện và sâu sắc mối quan hệ giữa pháp luật và luật
tục ÊĐê nhằm chỉ rõ những điểm tương đồng, điểm khác biệt đồng thời nêu
những mặt tích cực cũng như những hạn chế của từng yếu tố trong quản lý xã
1
hội, chỉ rõ sự tác động qua lại, hỗ trợ, bổ sung cho nhau giữa chúng… Trên cơ
sở đó đánh giá một cách khách quan, toàn diện thực trạng mối quan hệ giữa
pháp luật và luật tục ÊĐê trong điều kiện xây dựng nhà nước pháp quyền ở
nước ta hiện nay. Từ đó có cơ sở đề ra những giải pháp tăng cường mối quan
hệ giữa pháp luật với luật tục ÊĐê sao cho pháp luật và luật tục ÊĐê được sử
dụng một cách có hiệu quả nhất trong việc quản lý cộng đồng người dân tộc
thiểu số ÊĐê trong thời gian tới.
Với lý do trên, tác giả chọn đề tài: "Mối quan hệ giữa pháp luật và
luật tục ÊĐê (qua thực tiễn xét xử của Tòa án nhân dân tỉnh ĐakLak)" để
nghiên cứu và viết luận văn thạc sĩ luật học.
2. Tình hình nghiên cứu
Qua tìm hiểu nghiên cứu đề tài này, tác giả nhận thấy từ trước đến nay
đã có nhiều công trình nghiên cứu về luật tục của các dân tộc Việt Nam nói
chung và một số công trình nghiên cứu luật tục của đồng bào dân tộc thiểu số ÊĐê,
cụ thể:
- Luật tục ÊĐê, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, 1996. Công trình này
tác giả thống kê, sắp xếp các quy định của luật tục ÊĐê từ khi hình thành đến
năm 1996, bằng hai thứ tiếng Việt - ÊĐê. Đồng thời, nêu những nét khái quát
về sự hình thành và phát triển của luật tục ÊĐê, vị trí vai trò của luật tục ÊĐê
trong đời sống của người ÊĐê từ trước tới nay.
- Luật tục và phát triển nông thôn hiện nay ở Việt Nam, Nhà xuất bản
Chính trị quốc gia, 2000. Trong công trình này ngoài các phần viết về luật tục
của các dân tộc trên lãnh thổ Việt Nam nói chung, có phần viết về lịch sử hình
thành luật tục ÊĐê, vai trò của luật tục ÊĐê trong đời sống cộng đồng người
ÊĐê và nêu một số thực trạng tranh chấp và giải quyết tranh chấp đất đai
trong các thời kỳ lịch sử gắn liền với sự phát triển của luật tục ÊĐê.
2
- Luật tục Tây Nguyên - giá trị văn hóa pháp lý, quản lý cộng đồng và
mối quan hệ với pháp luật (Hoàng thị Kim Quế, Tạp chí Khoa học kinh tế
luật, số 1/2005).
- Vai trò của người điều hành và thực thi luật tục; Giải quyết tranh
chấp về dân sự trong luật tục ÊĐê; Hiệu lực của luật tục ÊĐê trong dời sống
dân sự hiện đại (Y Nha, Nguyễn Lộc - Tòa án nhân dân tỉnh DakLak). Các
công trình này tác giả viết dưới dạng đề tài khoa học nghiên cứu các vấn đề
liên quan đến vai trò của các già làng, trưởng buôn trong giải quyết tranh chấp
dân sự phát sinh trong đời sống của cộng đồng người ÊĐê và nghiên cứu tính
hiệu lực trên thực tế của luật tục ÊĐê.
- Những quy định của luật tục ÊĐê về hợp đồng và bồi thường thiệt
hại ngoài hợp đồng (luật sư Phùng Trung Tập). Nêu trình tự thủ tục giao kết
hợp đồng dân sự, giải quyết tranh chấp hợp đồng dân sự và giải quyết bồi
thường thiệt hại ngoài hợp đồng theo quy định của luật tục ÊĐê
Ngoài ra, còn có một số công trình nghiên cứu của một số tác giả về lĩnh
vực hôn nhân gia đình, lĩnh vực văn hóa dân gian, lĩnh vực môi trường v.v…
Như vậy trong thời gian qua, đã có rất nhiều công trình nghiên cứu về
luật tục ÊĐê, mỗi công trình tiếp cận nghiên cứu luật tục ÊĐê ở các góc độ
khác nhau, nhưng chưa có đề tài nào riêng biệt nói về mối quan hệ giữa pháp
luật và luật tục của đồng bào dân tộc thiểu số ÊĐê trong công cuộc xây dựng
nhà nước pháp quyền Việt Nam hiện nay. Vì vậy, việc nghiên cứu mối quan
hệ giữa pháp luật với luật tục ÊĐê đáp ứng yêu cầu cấp bách cả lý luận và
thực tiễn hiện nay ở Việt Nam nói chung và Tây Nguyên nói riêng.
3. Phạm vi nghiên cứu
* Về đối tượng nghiên cứu của luận văn:
Luận văn nghiên cứu một số vấn đề lý luận và thực tiễn trong mối
quan hệ giữa pháp luật và luật tục ÊĐê (thông qua hoạt động xét xử của Tòa
án nhân dân tỉnh DakLak) trên một số lĩnh vực nhất định.
3
* Về thời gian:
Trong phạm vi của một luận văn thạc sĩ, tác giả chỉ nghiên cứu mối
quan hệ giữa pháp luật và luật tục ÊĐê dựa trên số liệu điều tra xã hội học tại
các buôn làng đồng bào dân tộc thiểu số ÊĐê trên địa bàn tỉnh DakLak và
thông qua hoạt động xét xử các loại án ở Tòa án nhân dân DakLak.
4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
* Mục đích nghiên cứu:
Mục đích của luận văn là trên cơ sở nghiên cứu lý luận, phân tích và
đánh giá thực trạng mối quan hệ giữa pháp luật với luật tục của đồng bào dân
tộc thiểu số ÊĐê, luận văn nêu ra một số giải pháp tăng cường giải quyết tốt
mối quan hệ giữa pháp luật và luật tục ÊĐê hiện nay.
* Nhiệm vụ nghiên cứu:
Nhiệm vụ của luận văn, phân tích cơ sở lý luận của mối quan hệ giữa
pháp luật với luật tục của đồng bào dân tộc thiểu số ÊĐê cụ thể là:
- Xác định vị trí, vai trò của pháp luật và luật tục của đồng bào thiểu
số ÊĐê trong công cuộc xây dựng nhà nước pháp quyền hiện nay.
- Phân tích những nét tương đồng, khác biệt và mối quan hệ giữa pháp
luật và luật tục của đồng bào dân tộc thiểu số ÊĐê.
- Nêu bật được thực trạng mối quan hệ giữa pháp luật và luật tục của
đồng bào dân tộc thiểu số ÊĐê hiện nay, có số liệu cụ thể chứng minh thực
trạng lấy từ việc điều tra xã hội học ở các buôn làng dân tộc thiểu số ÊĐê trên
địa bàn tỉnh DakLak và thống kê được từ hoạt động xét xử các loại án ở Tòa
án nhân dân tỉnh DakLak.
- Trên cơ sở phân tích lý luận và thực trạng về mối quan hệ giữa
pháp luật và luật tục của đồng bào dân tộc thiểu số ÊĐê hiện nay, rút ra mặt
được và mặt chưa được, nguyên nhân của thành công và tồn tại. Từ đó đưa
4
ra quan điểm và giải pháp tăng cường mối quan hệ giữa pháp luật và luật tục
của đồng bào dân tộc thiểu số Ê Đê trong giai đoạn xây dựng nhà nước pháp
quyền hiện nay.
5. Phương pháp nghiên cứu
Luận văn nghiên cứu dựa trên cơ sở phương pháp luận của triết học
Mác - Lênin về chủ nghĩa duy vật biện chứng, tư tưởng Hồ Chí Minh, các
quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam về xây dựng nhà nước pháp quyền
nói chung và chính sách dân tộc nói riêng.
Phương pháp nghiên cứu: Luận văn được nghiên cứu dựa trên các
phương pháp: phân tích - tổng hợp, lịch sử - cụ thể; kết hợp các phương pháp
điều tra xã hội học, phương pháp thống kê tổng hợp số liệu thông qua hoạt
động xét xử các loại án ở Tòa án nhân dân tỉnh DakLak.
6. Ý nghĩa của luận văn
Về lý luận:
Luận văn góp phần làm phong phú thêm kho tàng lý luận nhà nước và
pháp luật về mối quan hệ giữa pháp luật với các quy phạm xã hội khác.
Về thực tiễn:
Luận văn có thể làm tài liệu nghiên cứu, tham khảo trong việc xây
dựng pháp luật về chính sách dân tộc của Nhà nước ta trong giai đoạn xây
dựng nhà nước pháp quyền hiện nay.
Luận văn nghiên cứu vấn đề về mối quan hệ tương tác giữa pháp luật
và luật tục của đồng bào dân tộc thiểu số ÊĐê trong khi ở địa bàn bốn tỉnh
Tây Nguyên đang có nhiều cuộc bạo loạn của đồng bào dân tộc thiểu số ÊĐê
nổi lên đòi thành lập nhà nước Đề Ga độc lập. Tác giả mong muốn kết quả
5
nghiên cứu của bản luận án này góp phần tích cực về việc hài hòa mối quan
hệ giữa pháp luật và luật tục của đồng bào dân tộc thiểu số ÊĐê; làm cầu nối
cho người dân tộc thiểu số ÊĐê chung sống hòa bình, tự nhiên với cộng đồng
người Việt trên đất nước Việt Nam.
7. Kết cấu của luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội
dung của luận văn gồm 3 chương:
Chương 1: Cơ sở lý luận về mối quan hệ giữa pháp luật và luật tục ÊĐê.
Chương 2: Thực trạng mối quan hệ giữa pháp luật và luật tục.
Chương 3: Quan điểm và giải pháp nhằm tăng cường giải quyết tốt
mối quan hệ giữa pháp luật và luật tục ÊĐê ở tỉnh ĐăkLăk hiện nay.
6
Ch−¬ng 1
C¥ Së Lý LuËn VÒ Mèi QUAN HÖ
Gi÷a Ph¸p LuËt Vµ LuËt Tôc £§£
1.1. Kh¸i niÖm, ®Æc ®iÓm, vÞ trÝ, vai trß cña ph¸p luËt vµ
luËt tôc £§ª
1.1.1. Kh¸i niÖm, ®Æc ®iÓm, vÞ trÝ, vai trß cña ph¸p luËt
Kh¸i niÖm: Ph¸p luËt ra ®êi vµ tån t¹i mét c¸ch kh¸ch quan ®Ó ®¸p øng
nhu cÇu qu¶n lý c¸c mÆt kh¸c nhau cña ®êi sèng x· héi. Nã tån t¹i song song víi
nhiÒu hiÖn t−îng x· héi kh¸c cïng thùc hiÖn chøc n¨ng ®iÒu chØnh x· héi. Qu¸
tr×nh ®iÒu chØnh c¸c mÆt kh¸c nhau cña ®êi sèng x· héi, ph¸p luËt thÓ hiÖn tÝnh
v−ît tréi so víi c¸c hiÖn t−îng x· héi kh¸c trong viÖc ®¸p øng nhu cÇu qu¶n lý
®êi sèng x· héi, ®ång thêi nã còng béc lé tÝnh phøc t¹p thu hót sù quan t©m
nghiªn cøu cña c¸c nhµ luËt häc trong n−íc vµ thÕ giíi. Cho ®Õn hiÖn nay, kh¸i
niÖm ph¸p luËt vÉn ch−a ®−îc nhËn thøc mét c¸ch hoµn toµn thèng nhÊt. Quan
®iÓm truyÒn thèng cho r»ng: Ph¸p luËt lµ hÖ thèng c¸c quy t¾c xö sù cã tÝnh b¾t
buéc chung do Nhµ n−íc ®Æt ra hoÆc thõa nhËn, thÓ hiÖn ý chÝ Nhµ n−íc cña
giai cÊp thèng trÞ trªn c¬ së ghi nhËn c¸c nhu cÇu vÒ lîi Ých cña toµn x· héi,
®−îc ®¶m b¶o thùc hiÖn b»ng nhµ n−íc nh»m ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi víi
môc ®Ých trËt tù vµ æn ®Þnh x· héi v× sù bÒn v÷ng cña x· héi [18, tr. 288]. Cã thÓ
nãi, hÇu hÕt c¸c s¸ch b¸o ph¸p lý, c¸c luËt gia, nhµ khoa häc ®Òu thõa nhËn c¸ch
hiÓu nµy. Tuy vËy còng cã mét sè t¸c gi¶ kh«ng hoµn toµn t¸n thµnh c¸ch hiÓu
côm tõ: Ph¸p luËt lµ hÖ thèng c¸c quy t¾c xö sù. XuÊt ph¸t tõ quan ®iÓm cho
r»ng quy t¾c xö sù lµ nh÷ng m« h×nh, khu«n mÉu cho hµnh vi con ng−êi, nã
x¸c ®Þnh râ trong ®iÒu kiÖn, hoµn c¶nh hay t×nh huèng nµo th× chñ thÓ ®−îc
lµm g×, ph¶i lµm g×, lµm nh− thÕ nµo hay kh«ng ®−îc lµm g×…., mét sè t¸c gi¶
cho r»ng, ph¸p luËt ®−îc hiÓu lµ hÖ thèng nh÷ng quy t¾c xö sù sÏ kh«ng bao
qu¸t hÕt nh÷ng sù vËt mµ nã ph¶n ¸nh, bëi lÏ trong ph¸p luËt cßn cã rÊt nhiÒu
7
quy ®Þnh do nhµ n−íc ban hµnh nh−ng kh«ng ph¶i lµ quy t¾c xö sù. T¸c gi¶
cho r»ng lËp luËn nµy cã phÇn gß bã cøng nh¾c. Thùc tÕ, ®óng lµ cã rÊt nhiÒu
quy ®Þnh do Nhµ n−íc ban hµnh chØ lµ ®Ó qui ®Þnh c¸ch hiÓu vÒ mét thuËt ng÷,
gi¶i thÝch mét kh¸i niÖm hay nªu lªn mét t− t−ëng, mét nguyªn t¾c nµo ®ã,
chóng kh«ng ph¶i lµ nh÷ng quy t¾c xö sù bëi chóng kh«ng ®−a ra mét ph−¬ng
¸n xö sù cô thÓ nµo ®Ó chñ thÓ thùc hiÖn theo. Tuy nhiªn, chóng l¹i cã ý nghÜa
rÊt quan träng trong viÖc gióp c¸c chñ thÓ nhËn thøc vµ thùc hiÖn mét c¸ch
®óng ®¾n, ®Çy ®ñ nh÷ng quy t¾c cña hµnh vi mµ nhµ n−íc ®· ®Ò ra. MÆt kh¸c,
ph¸p luËt lµ hiÖn t−îng x· héi nªn kh«ng thÓ lµ mét phÐp céng gi¶n ®¬n cña
nh÷ng quy t¾c xö sù do nhµ n−íc ban hµnh mµ nã cßn bao gåm nh÷ng t−
t−ëng, nh÷ng nguyªn t¾c, nh÷ng kh¸i niÖm, thuËt ng÷ nµo ®ã t¹o thµnh chÊt keo
liªn kÕt nh÷ng quy t¾c xö sù thµnh mét thÓ thèng nhÊt. Bëi vËy, theo t¸c gi¶,
quan niÖm ph¸p luËt lµ hÖ thèng nh÷ng quy t¾c xö sù lµ hoµn toµn chÝnh x¸c.
§Æc ®iÓm: Tõ kh¸i niÖm trªn ta cã thÓ nhËn d¹ng ph¸p luËt mét c¸ch
t−¬ng ®èi râ rµng trong v« vµn hiÖn t−îng x· héi kh¸c nhau ®ang tån t¹i trong
x· héi:
Tr−íc hÕt, ph¸p luËt mang tÝnh quy ph¹m, phæ biÕn, b¾t buéc chung.
Quy ph¹m ph¸p luËt lµ quy t¾c hµnh vi cã gi¸ trÞ nh− nh÷ng khu«n mÉu xö sù,
h−íng dÉn, kiÓm tra, ®¸nh gi¸ hµnh vi cña c¸c c¸ nh©n, c¸c qu¸ tr×nh x· héi.
LuËt tôc £§ª nãi riªng vµ c¸c lo¹i c«ng cô ®iÒu chØnh quan hÖ x· héi kh¸c
còng cã tÝnh quy ph¹m nh−ng nã kh«ng cã tÝnh phæ biÕn, b¾t buéc chung. NÕu
nh− c¸c quy ph¹m luËt tôc £§ª chØ cã gi¸ trÞ ¸p dông b¾t buéc ®èi víi c¸c
thµnh viªn trong céng ®ång ng−êi £§ª th× ph¸p luËt l¹i cã tÝnh phæ biÕn vµ b¾t
buéc chung ®èi víi tÊt c¶ c¸c thµnh viªn trong x· héi. C¸c quy ph¹m ph¸p luËt
®−îc ¸p dông lÆp ®i lÆp l¹i nhiÒu lÇn trong kh«ng gian vµ thêi gian. Nã chØ
ph¸t sinh hiÖu lùc khi ®−îc c¸c c¬ quan nhµ n−íc cã thÈm quyÒn ban hµnh vµ
hÕt hiÖu lùc ¸p dông khi c¸c c¬ quan cã thÈm quyÒn cña Nhµ n−íc söa ®æi, bæ
sung hoÆc hñy bá. §iÒu nµy thÓ hiÖn ®iÓm kh¸c biÖt cña ph¸p luËt so víi c¸c
hiÖn t−îng x· héi kh¸c ®ã lµ tÝnh quyÒn lùc nhµ n−íc hay ý chÝ nhµ n−íc.
8
§Æc ®iÓm thø hai: Ph¸p luËt cã tÝnh x¸c ®Þnh chÆt chÏ vÒ h×nh thøc.
§èi víi c¸c quy ph¹m luËt tôc £§ª vµ c¸c quy ph¹m x· héi kh¸c nh− quy ph¹m
®¹o ®øc, tËp qu¸n…cã thÓ l−u truyÒn b»ng miÖng trong d©n gian, riªng ph¸p luËt
ph¶i ®−îc thÓ hiÖn d−íi d¹ng thµnh v¨n, ng«n ng÷ trong c¸c quy ph¹m ph¸p luËt
ph¶i mang tÝnh phæ th«ng vµ ®Ô hiÓu. MÆt kh¸c ph¸p luËt cã tÝnh chÝnh x¸c cao,
gióp cho c¸c chñ thÓ hiÓu mét c¸ch râ rµng nh÷ng ®iÒu ph¸p luËt cho phÐp,
nh÷ng ®iÒu ph¸p luËt buéc ph¶i lµm vµ nh÷ng ®iÒu ng¨n cÊm. Tõ ®ã chñ thÓ
lùa chän cho m×nh mét c¸ch xö sù ®óng víi yªu cÇu cña ph¸p luËt.
§Æc ®iÓm thø ba cña ph¸p luËt lµ tÝnh ®−îc b¶o ®¶m thùc hiÖn b»ng
nhµ n−íc. ChØ cã nhµ n−íc míi ®−îc ban hµnh ph¸p luËt, vµ còng chØ cã nhµ
n−íc míi cã ®ñ quyÒn lùc ¸p dông c¸c biÖn ph¸p c−ìng chÕ thùc hiÖn ph¸p
luËt trong ph¹m vi toµn x· héi. Ph¸p luËt sÏ trë nªn v« nghÜa khi kh«ng cã mét
bé m¸y b¶o ®¶m thùc hiÖn ®ã lµ nhµ n−íc. C¸c quy ph¹m x· héi kh¸c còng
®−îc b¶o ®¶m thùc hiÖn b»ng nhiÒu h×nh thøc nh− l−¬ng t©m, niÒm tin tÝn
ng−ìng, ¸p lùc d− luËn céng ®ång…nh−ng kh«ng cã tÝnh b¶o ®¶m thùc hiÖn
b»ng nhµ n−íc. Ngoµi ba ®Æc ®iÓm nµy ph¸p luËt cßn cã mét sè ®Æc ®iÓm kh¸c
nh− tÝnh hÖ thèng, tÝnh æn ®Þnh t−¬ng ®èi… V× vËy, khi nghiªn cøu c¸c ®Æc
®iÓm cña ph¸p luËt cÇn ph¶i cã c¸ch nh×n nhËn tæng qu¸t toµn diÖn ®Ó ph©n
biÖt c¸c quy ph¹m ph¸p luËt víi c¸c quy ph¹m x· héi kh¸c.
VÞ trÝ vai trß cña ph¸p luËt: Ph¸p luËt ra ®êi ®¸p øng nhu cÇu ®iÒu
chØnh c¸c mèi quan hÖ x· héi trong ®iÒu kiªn c¸c giai cÊp ®èi kh¸ng nhau vÒ
quyÒn lîi. Cã thÓ nãi ph¸p luËt xuÊt hiÖn nh− mét tÊt yÕu kh¸ch quan, lµ c«ng
cô b¶o vÖ giai cÊp thèng trÞ, cñng cè, x¸c lËp trËt tù x· héi. Kh«ng cã ph¸p
luËt th× kh«ng cã trËt tù x· héi vµ kh«ng mét céng ®ång, mét x· héi nµo cã thÓ
tån t¹i ®−îc trong ®iÒu kiÖn x· héi cã giai cÊp. §iÒu nµy cho thÊy vÞ trÝ vai trß
to lín cña nã trong ®êi sèng x· héi.
1.1.2. Kh¸i niÖm, ®Æc ®iÓm, vÞ trÝ, vai trß, néi dung cña luËt tôc £§ª
Kh¸i niÖm: LuËt tôc thuéc ph¹m trï tËp qu¸n. Theo c¸c quan ®iÓm
phæ biÕn hiÖn nay, luËt tôc ®−îc hiÓu lµ nh÷ng phong tôc tËp qu¸n tån t¹i d−íi
9
d¹ng truyÒn khÈu vµ thµnh v¨n, lµ hÖ thèng nh÷ng quy t¾c xö sù ®iÒu chØnh
mäi mÆt cña ®êi sèng céng ®ång. §iÓm kh¸c biÖt cña luËt tôc so víi nh÷ng
phong tôc tËp qu¸n b×nh th−êng ®ã lµ luËt tôc kh«ng ph¶i tæng hîp mäi phong
tôc tËp qu¸n mµ chØ bao gåm nh÷ng phong tôc, tËp qu¸n, quy lÖ t¸c ®éng ®Õn
nh÷ng hµnh vi c¸ nh©n trong céng ®ång hay gi÷a c¸c céng ®ång víi nhau nh−
lµ nh÷ng quy t¾c xö sù mang tÝnh b¾t buéc, g¾n víi nh÷ng h×nh thøc xö ph¹t
vµ khen th−ëng.
LuËt tôc vµ tËp qu¸n lµ nh÷ng khu«n mÉu øng xö ®−îc ®Æt ra trong mét
céng ®ång. Nã cã nh÷ng ®iÓm gièng nhau vµ còng cã nh÷ng ®iÓm kh¸c nhau ®ã
lµ: LuËt tôc vµ tËp qu¸n ®Òu ®−îc h×nh thµnh tõ nh÷ng thãi quen, khu«n mÉu øng
xö ®−îc mäi ng−êi tu©n theo. TËp qu¸n cã biªn ®é réng cßn luËt tôc th−êng cã
biªn ®é hÑp h¬n, quy ®Þnh râ nh÷ng ®iÒu cô thÓ. TËp qu¸n ®−îc mäi ng−êi chÊp
nhËn tù gi¸c, cßn luËt tôc cã tÝnh c−ìng chÕ, g©y ¸p lùc b¾t buéc mäi c¸ nh©n
trong céng ®ång ph¶i tu©n theo. LuËt tôc b¾t nguån tõ tËp qu¸n, trong qu¸ tr×nh
¸p dông tËp qu¸n tõ thÕ hÖ nµy sang thÕ hÖ kh¸c, sù tuyÓn chän tù nhiªn cña con
ng−êi dÉn ®Õn mét sè tËp qu¸n ®¸p øng ®−îc nh÷ng nhu cÇu cÇn thiÕt cho viÖc
b¶o vÖ lîi Ých cña mét céng ®ång ng−êi ®· trë thµnh luËt tôc.
Nãi theo ng«n ng÷ ph¸p lý hiÖn ®¹i th× luËt tôc võa chøa ®ùng c¸c quy
®Þnh vÒ luËt néi dung vµ luËt h×nh thøc, nã chÝnh lµ nh÷ng hµnh ®éng, nh÷ng
khu«n mÉu øng xö õ tu©n theo chuÈn mùc lu©n lý, chÝnh trÞ vµ thÈm mü cña
mét céng ®ång. §Æc biÖt, luËt tôc cã tÝnh c−ìng chÕ cao, nã quy ®Þnh nh÷ng
®iÒu ®−îc phÐp lµm vµ nh÷ng ®iÒu ng¨n cÊm.
LuËt tôc £§ª kh«ng n»m ngoµi ph¹m trï tËp qu¸n. Nã lµ nh÷ng khu«n
mÉu øng xö ®−îc h×nh thµnh, l−u truyÒn trong céng ®ång ng−êi d©n téc thiÓu
sè £§ª d−íi d¹ng truyÒn miÖng, ®−îc sµng läc, tuyÓn chän tõ hÖ thèng tËp
qu¸n cña ®ång bµo d©n téc thiÓu sè £§ª qua nhiÒu thÕ hÖ. Cho ®Õn giai ®o¹n
hiÖn nay kh«ng ai kh¼ng ®Þnh ®−îc mét c¸ch chÝnh x¸c luËt tôc £§ª ra ®êi tõ
thêi ®iÓm cô thÓ nµo. Vµo nh÷ng n¨m ®Çu thËp niªn ba m−¬i cña thÕ kû XX
viªn C«ng sø Ph¸p ë tØnh DakLak: L.Sabatier ®· tæ chøc s−u tÇm luËt tôc cña
10
ng−êi £§ª b»ng c¸ch ghi ©m tiÕng £§ª vµ dÞch ra b»ng ch÷ £§ª, ®ã lµ lo¹i
ch÷ ®−îc c¸c cè ®¹o ng−êi Ph¸p x©y dùng vµ ®−a vµo bé vÇn ch÷ la tinh. S−u
tËp nµy ®−îc gäi lµ TËp qu¸n ph¸p ca [19, tr. 22] vµ c«ng bè c«ng tr×nh nµy
vµo n¨m 1926. §Õn n¨m 1940 D.Antomarchi ®· dÞch vµ c«ng bè luËt tôc nµy
trªn t¹p chÝ Tr−êng ViÔn §«ng B¸c Cæ (B.E.F.E.O).
Sau n¨m 1975 nhµ T©y Nguyªn häc NguyÔn H÷u ThÊu ®· dÞch b¶n luËt
tôc nµy ra tiÕng viÖt qua b¶n in tiÕng ph¸p. Trªn c¬ së v¨n b¶n luËt tôc £§ª
cña L. Sabatier, NguyÔn H÷u ThÊu tham kh¶o thªm hai bé luËt tôc míi s−u
tÇm ®−îc ®ã lµ b¶n luËt tôc £§ª cña Chu Th¸i S¬n, BÕ ViÕt §¨ng, NguyÔn
Nam TiÕn s−u tÇm vµ b¶n luËt tôc ch÷ £§ª do Chu Th¸i S¬n s−u tÇm. §Õn
n¨m 1996 luËt tôc £§ª ®−îc Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ quèc gia cho xuÊt b¶n
b»ng hai thø tiÕng ViÖt - £§ª [19, tr. 23]. Nh− vËy xÐt vÒ mÆt lÞch sö, luËt tôc
£§ª ®−îc h×nh thµnh nh− lµ mét ®¹o luËt d©n gian cã vai trß ®iÒu hµnh, æn
®Þnh cuéc sèng cña ®ång bµo d©n téc thiÓu sè £§ª tõ thÕ hÖ nµy sang thÕ hÖ
kh¸c. Nã trë thµnh mét thø v¨n hãa truyÒn thèng cña mét téc ng−êi.
VÒ b¶n chÊt luËt tôc £§ª ®−îc quan niÖm nh− lµ: mét lo¹i luËt ®−îc
sö dông, l−u truyÒn trong d©n gian, b¾t nguån tõ phong tôc, tËp qu¸n vµ g¾n
liÒn víi phong tôc tËp qu¸n, khu biÖt víi luËt nhµ n−íc… Nãi tãm l¹i, cã thÓ
kh¸i qu¸t nh÷ng nÐt nhËn diÖn c¬ b¶n vÒ luËt tôc £§ª ®ã lµ:
- LuËt tôc £§ª lµ nh÷ng quy t¾c xö sù chung cña ng−êi £§ª, ®−îc
ng−êi £§ª s¸ng t¹o nªn vµ l−u truyÒn trong céng ®ång ng−êi £§ª qua nhiÒu
thÕ hÖ, ®−îc mäi thµnh viªn trong céng ®ång mÆc nhiªn thõa nhËn vµ thi hµnh.
- LuËt tôc £§ª cã ph¹m vi ®iÒu chØnh réng. Nã chøa ®ùng c¶ luËt néi
dung vµ luËt tè tông. Cã thÓ coi luËt tôc £§ª lµ tiªu chÝ cho xö sù cña c¸c
thµnh viªn trong céng ®ång ng−êi £§ª trªn tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc ®¹o ®øc, lu©n
lý vµ t×nh c¶m
- LuËt tôc £§ª xuÊt ph¸t tõ phong tôc tËp qu¸n vµ trë l¹i ®iÒu chØnh
c¸c quan hÖ n¶y sinh trong céng ®ång ng−êi £§ª, b¶o vÖ c¸c phong tôc tËp
qu¸n, cã quan hÖ chÆt chÏ víi tÝn ng−ìng vµ t«n gi¸o.
11
Tõ sù kh¸i qu¸t nµy, t¸c gi¶ rót ra kh¸i niÖm luËt tôc £§ª nh− sau:
LuËt tôc £§ª lµ nh÷ng quy t¾c xö sù chøa ®ùng nh÷ng tiªu chÝ vÒ ®¹o
®øc, lu©n lý, c¸c phong tôc tËp qu¸n, lÔ nghi t«n gi¸o; do nhiÒu thÕ hÖ trong
céng ®ång ng−êi £§ª cã quan hÖ huyÕt thèng x©y dùng nªn vµ l−u truyÒn cho
tíi ngµy nay, ®Ó ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi, nh»m ®iÒu hßa vµ b¶o vÖ x·
héi truyÒn thèng trong céng ®ång ng−êi £§ª; ®−îc mäi thµnh viªn trong céng
®ång ng−êi £§ª chÊp nhËn, thùc hiÖn mét c¸ch tù gi¸c.
§Æc ®iÓm: LuËt tôc cña ®ång bµo d©n téc thiÓu sè £ §ª b¾t nguån tõ
®êi sèng x· héi céng ®ång cña ng−êi £§ª. X· héi trong luËt tôc £§ª lµ x· héi
cña céng ®ång ng−êi d©n téc thiÓu sè £§ª sèng chñ yÕu ë bèn tØnh DakLak,
Gia Lai, Dak N«ng, L©m §ång thuéc vïng T©y Nguyªn Nam Trung Bé. LuËt
tôc £§ª chÞu ¶nh h−ëng s©u s¾c cña ®iÒu kiÖn kinh tÕ, v¨n hãa, x· héi cña
®ång bµo d©n téc thiÓu sè £§ª. NÒn kinh tÕ tù cung tù cÊp cña ®ång bµo d©n
téc £§ª trªn cao nguyªn Nam Trung Bé ®−îc ph¶n ¸nh râ nÐt trong luËt tôc
£§ª. Trong 11 ch−¬ng, 236 diÒu cña luËt tôc £§ª cã nhiÒu ®iÒu quy ®Þnh vÒ
c¸c hµnh vi trao ®æi vËt ngang gi¸ mµ kh«ng cã ®iÒu nµo quy ®Þnh c¸c vÊn ®Ò
liªn quan ®Õn c¸c hµnh vi mang tÝnh chÊt th−¬ng m¹i hiÖn ®¹i.
Do ®−îc h×nh thµnh mét c¸ch tù ph¸t theo nhu cÇu ®iÒu chØnh c¸c mèi
quan hÖ trong céng ®ång ng−êi d©n téc thiÓu sè £§ª - mét céng ®ång ng−êi
sèng g¾n liÒn víi nÒn s¶n xuÊt nhá mang tÝnh tù cung tù cÊp, phô thuéc vµo
thiªn nhiªn, tin t−ëng vµo c¸c lùc l−îng siªu nhiªn nªn luËt tôc £§ª chøa
®ùng nhiÒu quy ®Þnh b¶o vÖ lÔ nghi t«n gi¸o, tÝn ng−ìng cña ®ång bµo d©n téc
thiÓu sè £§ª, ®−îc l−u truyÒn d−íi d¹ng truyÒn miÖng, ph¸t triÓn qua nhiÒu
thÕ hÖ vµ ®−îc coi lµ mét c«ng tr×nh lËp tôc tËp thÓ [23]. V× vËy, luËt tôc £§ª
®i vµo ý thøc cña ®ång bµo d©n téc thiÓu sè £§ª mét c¸ch tù nhiªn vµ ®−îc
céng ®ång ng−êi £§ª chÊp nhËn mét c¸ch tù gi¸c. Ng«n ng÷ trong luËt tôc
£§ª méc m¹c, mang ®Ëm chÊt thi ca, gÇn gòi víi thiªn nhiªn lµm cho ng−êi
®äc dÔ hiÓu vµ dÔ ¸p dông
12
Cuéc sèng cña ®ång bµo d©n téc thiÓu sè £§ª cã tÝnh g¾n kÕt céng
®ång cao. §iÒu hµnh c«ng viÖc chung cña céng ®ång ng−êi £§ª ë c¸c bu«n
lµng lµ c¸c Tr−ëng bu«n. §ång bµo d©n téc thiÓu sè £§ª vÝ Tr−ëng bu«n nh−
"C©y sung ®Çu suèi, C©y ®a ®Çu lµng" (LuËt tôc £§ª, §iÒu 26). Ng−êi
Tr−ëng bu«n ®−îc d©n lµng bÇu ra, cã quyÒn lùc tèi cao trong lµng vµ ph¶i
chÞu rµng buéc chÆt chÏ cña luËt tôc khi thùc hiÖn hµnh vi qu¶n lý, ®iÒu hµnh
bu«n lµng. LuËt tôc £§ª dµnh h¼n ch−¬ng II vµ III quy ®Þnh vÒ viÖc bÇu
Tr−ëng bu«n, quyÒn h¹n cña Tr−ëng bu«n vµ m« t¶ c¸c hµnh vi "cã téi" cña
Tr−ëng bu«n kÌm theo h×nh ph¹t kh¸ nÆng nÒ vµ chi tiÕt ®èi víi Tr−ëng bu«n
trong khi thi hµnh nhiÖm vô qu¶n lý, ®iÒu hµnh vµ xö lý c¸c c«ng viÖc cña
bu«n lµng giao.
LuËt tôc £§ª lµ bøc tranh ph¶n ¸nh s©u s¾c toµn c¶nh lÞch sö x· héi
mÉu hÖ kÐo dµi tõ hµng tr¨m n¨m vµ vÉn tån t¹i kh¸ ®iÓn h×nh trong x· héi
hiÖn ®¹i. Trong luËt tôc £§ª c¸c ch−¬ng b¶o vÖ quyÒn thõa kÕ theo dßng hä
mÑ, c¸c ch−¬ng h«n nh©n gia ®×nh chiÕm phÇn lín néi dung cña luËt tôc.
Trong sù ph©n bè 236 ®iÒu cña luËt tôc £§ª, cã 48 ®iÒu quy ®Þnh vÊn ®Ò h«n
nh©n gia ®×nh. Nh− vËy cho thÊy vÊn ®Ò h«n nh©n trong luËt tôc £§ª ®−îc chó
träng hµng ®Çu, ®ã lµ quan hÖ h«n nh©n theo truyÒn thèng mÉu hÖ: ng−êi phô
n÷ chñ ®éng trao vßng tay cÇu h«n ng−êi ®µn «ng vµ c−íi ng−êi chång vÒ c−
tró t¹i nhµ m×nh, con sinh ra mang hä mÑ…
LuËt tôc £§ª ph¸t triÓn m¹nh ë nh÷ng céng ®ång nhá ng−êi £§ª cã
tÝnh huyÕt thèng cao. Nã bao gåm nh÷ng quy ®Þnh vÒ ®¹o ®øc vµ trÝ thøc d©n gian
b¶n ®Þa vÒ con ng−êi, tù nhiªn vµ x· héi ®Ó h×nh thµnh nªn nh÷ng quy t¾c øng xö
cña c¸ nh©n vµ céng ®ång ng−êi £§ª. Do ®−îc h×nh thµnh tõ cuéc sèng g¾n víi
tù nhiªn cña c¸ nh©n vµ céng ®ång ng−êi £§ª, nªn luËt tôc £§ª cã nh÷ng ®Æc
®iÓm c¬ b¶n næi tréi võa gÇn gòi víi ph¸p luËt, võa kh¸c biÖt víi ph¸p luËt.
LuËt tôc £§ª võa chøa ®ùng c¸c quy ®Þnh vÒ luËt néi dung vµ luËt tè
tông, tÝnh c−ìng chÕ cao vµ cã hiÖu lùc trªn thùc tÕ. MÆt kh¸c, luËt tôc £§ª cã
13
ph¹m vi ®iÒu chØnh réng, bao qu¸t toµn bé c¸c lÜnh vùc quan hÖ x· héi. H×nh
ph¹t trong luËt tôc £§ª cã ®iÓm ®Æc tr−ng ®ã lµ ph¹t ®Òn b»ng hiÖn vËt.
VÞ trÝ vai trß cña luËt tôc £§ª trong ®êi sèng cña ®ång bµo d©n téc
thiÓu sè £§ª: LuËt tôc £§ª tr−íc hÕt lµ mét kho tµng trÝ thøc d©n gian ®−îc
tÝch lòy tõ thùc tÕ ®êi sèng cña nhiÒu thÕ hÖ ®ång bµo d©n téc thiÓu sè £§ª.
Nã ®Ò cËp ®Õn hÇu hÕt c¸c lÜnh vùc kh¸c nhau trong ®êi sèng cña ®ång bµo
d©n téc thiÓu sè £§ª, tõ s¶n xuÊt, tæ chøc x· héi vµ quan hÖ céng ®ång, quan
hÖ nam n÷, lÔ nghi t«n gi¸o, phong tôc… ë tõng lÜnh vùc, c¸c tri thøc d©n gian
nµy ®Òu ®−îc ®Þnh h×nh vµ trë thµnh c¸c nguyªn t¾c nh»m gi¸o dôc r¨n ®e mäi
ng−êi, ng¨n chÆn nh÷ng hµnh vi lµm th−¬ng tæn lîi Ých cña c¸ nh©n vµ cña
céng ®ång, phï hîp víi nhËn thøc vµ tr×nh ®é x· héi cña ®ång bµo d©n téc
thiÓu sè £§ª.
Trong x· héi cæ truyÒn còng nh− trong x· héi hiÖn ®¹i, luËt tôc £§ª
vÉn ph¸t huy vai trß ®iÒu chØnh mäi mèi quan hÖ x· héi ë c¸c bu«n lµng ®ång
bµo d©n téc thiÓu sè £§ª. §èi víi ®ång bµo d©n téc thiÓu sè £§ª hiÖn nay
luËt tôc vÉn lµ chuÈn mùc trong mäi hµnh vi øng xö hµng ngµy. Trong giao
tiÕp víi c¸ nh©n, céng ®ång, khi gÆp ph¶i t×nh huèng ph¶i lùa chän, ®ång bµo
d©n téc thiÓu sè £§ª th−êng nghÜ ngay ®Õn nh÷ng c©u luËt tôc mang ®Ëm chÊt
th¬ ®Ó ®Þnh h−íng cho nh÷ng hµnh vi øng xö khái ®i ra ngoµi quy ®Þnh cña
luËt tôc. Cßn ®èi víi nh÷ng ng−êi ®−îc giao träng tr¸ch xö kiÖn (Khoa Pin
Ea), hä gÇn nh− thuéc lßng c¸c vÇn ®iÖu cña luËt tôc ®Ó dÉn ra tõng c©u, tõng
®o¹n thÝch hîp nh»m ph©n tÝch ph¶i tr¸i vµ luËn téi, buéc téi mét c¸ch chÝnh
x¸c b¶o ®¶m quyÒn lîi cho mçi c¸ nh©n còng nh− cña céng ®ång. §iÒu ®ã thÓ
hiÖn søc sèng m·nh liÖt cña luËt tôc £§ª vµ chøng minh cho sù hîp lý, sù cÇn
thiÕt cña nã trong viÖc ®iÒu chØnh c¸c mèi quan hÖ x· héi ë c¸c bu«n lµng cña
®ång bµo d©n téc thiÓu sè £§ª trong giai ®o¹n hiÖn nay.
Nghiªn cøu luËt tôc £§ª ta cã thÓ thÊy ®©y lµ mét h×nh th¸i ph¸p luËt
s¬ khai ®· ®−îc ®ång bµo d©n téc thiÓu sè £§ª s¸ng t¹o nªn vµ hoµn thiÖn nã
14
qua nhiÒu thÕ hÖ. Néi dung cña luËt tôc £§ª x¸c lËp vÞ trÝ cña mçi c¸ nh©n
trong céng ®ång, h×nh thµnh nªn mèi quan hÖ gi÷a tõng thµnh viªn trong céng
®ång víi nhau, gi÷a c¸ nh©n vµ céng ®ång, gãp phÇn qu¶n lý céng ®ång mét
c¸ch chÆt chÏ, hiÖu qu¶ trong qu¸ khø vµ vÉn tiÕp tôc gi÷ vai trß ®¸ng kÓ trong
cuéc sèng hiÖn ®¹i nhÊt lµ trong giai ®o¹n x©y dùng Nhµ n−íc ph¸p quyÒn
ViÖt Nam hiÖn nay.
X· héi hiÖn ®¹i víi xu thÕ héi nhËp toµn cÇu ®ang diÔn ra ë kh¾p mäi
n¬i trªn thÕ giíi nãi chung vµ ë ViÖt nam nãi riªng. §©y lµ xu h−íng phï hîp
víi sù ph¸t triÓn cña quy luËt tù nhiªn. Nh− vËy, ®ång bµo d©n téc thiÓu sè
£§ª kh«ng ph¶i lµ nh÷ng thùc thÓ x· héi biÖt lËp vµ kh«ng thÓ m·i m·i thu
hÑp hµnh vi cña m×nh trong ph¹m vi luËt tôc cña bu«n lµng. Trong x· héi míi,
®ång bµo d©n téc thiÓu sè £§ª ph¶i cïng 54 d©n téc anh em trong c¶ n−íc vËn
hµnh trong mét hµnh lang ph¸p lý chung ®ã lµ ph¸p luËt cña nhµ n−íc. Tuy
nhiªn, luËt tôc £§ª víi nh÷ng quy ®Þnh mang tÝnh chÊt tiÕn bé sÏ lµm nhiÖm
vô hËu thuÉn ®¾c lùc cho ph¸p luËt, lµm mÒm c¸c quy ®Þnh vèn cøng nh¾c cña
ph¸p luËt, bæ sung, bï ®¾p nh÷ng quy ®Þnh cã tÝnh kh¸i qu¸t cao cña ph¸p luËt
trong viÖc ®iÒu chØnh c¸c mèi quan hÖ x· héi ë c¸c bu«n lµng ®ång bµo d©n
téc thiÓu sè £§ª vµ ®Æc biÖt luËt tôc £§ª chuyÓn ®æi c¸c ng«n ng÷ hiÖn ®¹i
cña ph¸p luËt thµnh c¸c ng«n ng÷ d©n gian, gÇn gòi víi thiªn nhiªn, ®−a ph¸p
luËt ®i vµo ®êi sèng cña ®ång bµo d©n téc thiÓu sè £§ª mét c¸ch tù nhiªn vµ
hiÖu qu¶. MÆt kh¸c, sù tiÕp cËn ph¸p luËt tuy míi chØ lµ Ýt ái cña ®ång bµo d©n
téc thiÓu sè £§ª trong thêi gian qua ®· lµm cho luËt tôc £§ª cã nh÷ng thay
®æi vÒ chÊt. Mét sè hñ tôc l¹c hËu nh− ®¸nh ®uæi ng−êi bÞ coi lµ ma lai ra khái
lµng, con ®· thµnh niªn vi ph¹m luËt tôc buéc cha mÑ ph¶i båi th−êng… nay
®· ®−îc lo¹i bá. Trong x· héi míi, sù tiÕp cËn ph¸p luËt cña ®ång bµo d©n téc
thiÓu sè £§ª trªn diÖn réng sÏ lµm cho luËt tôc £§ª ngµy cµng ®−îc sµng läc
vµ hoµn thiÖn trë thµnh nh÷ng quy t¾c øng xö tiÕn bé, h−íng hµnh vi cña ®ång
bµo d©n téc thiÓu sè £§ª võa ®i vµo quü ®¹o chung cña ph¸p luËt nhµ n−íc
võa kh«ng lµm tr¸i nh÷ng tËp qu¸n l©u ®êi cña bu«n lµng.
15
Néi dung cña luËt tôc £§ª: Theo cuèn LuËt tôc £§ª (TËp qu¸n ph¸p)
Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ quèc gia n¨m 1996 th× IuËt tôc £§ª ®−îc tËp hîp thµnh
11 ch−¬ng vµ 236 ®iÒu:
Ch−¬ng I: C¸c quy ®Þnh më ®Çu, gåm cã 23 ®iÒu (tõ §iÒu 1 ®Õn §iÒu 23)
Trong ch−¬ng I luËt tôc £§ª ®Ò cËp tíi c¸c yÕu tè cÊu thµnh téi ph¹m.
MÆc dï viÖc x¸c ®Þnh mét ng−êi ph¹m téi trong luËt tôc £§ª cßn ë møc ®é s¬
khai nh−ng cã nh÷ng ®iÓm kh¸ gÇn gòi víi ph¸p luËt nh− viÖc m« t¶ hµnh vi
lõa ®¶o: H¾n lµ kÎ biÕn mñ c©y ®a thµnh mñ c©y sung, biÕn voi c¸i thµnh voi
®ùc, biÕn ng−êi nµy thµnh ng−êi kia… nh− vËy cã viÖc ph¶i ®−a h¾n ra xÐt xö
(§iÒu 20 luËt tôc £§ª). MÆt kh¸c, trong ch−¬ng nµy luËt tôc cßn quy ®Þnh viÖc
xem xÐt chøng cø cô thÓ lµ nh÷ng b»ng chøng, tang chøng trong khi xÐt xö,
®ång thêi x¸c ®Þnh vÒ c¸c h×nh thøc tßng ph¹m nh− chøa chÊp, bao che ng−êi
cã téi … §iÓn h×nh lµ quy ®Þnh vÒ tang chøng: Ph¶i tãm ®−îc ch©n h¾n, ph¶i
nh×n tËn mÆt h¾n, ph¶i tãm cæ ®−îc h¾n b»ng gi÷ ®−îc c¸i gïi h¾n ®eo, b»ng
n¾m ®−îc c¸nh tay cña h¾n, ph¶i nhËn ®−îc mÆt mòi h¾n thËt ch¾c ch¾n
(§iÒu 4 luËt tôc £§ª). Nghiªn cøu c¸c quy ®Þnh nµy ta thÊy luËt tôc £§ª b−íc
®Çu v−¬n lªn ®Õn tr×nh ®é cña mét tôc lÖ, mét tËp qu¸n ph¸p trong x· héi tiÒn
giai cÊp.
Ch−¬ng II vµ III: Gåm cã 33 ®iÒu (tõ §iÒu 24 ®Õn §iÒu 67). Trong ®ã,
quy ®Þnh c¸c téi xóc ph¹m ®Õn ng−êi Tr−ëng bu«n, gåm cã 22 ®iÒu; vµ quy
®Þnh vÒ c¸c téi cña ng−êi Tr−ëng bu«n gåm cã 11 ®iÒu.
Hai ch−¬ng nµy trùc tiÕp ®Ò cËp ®Õn mèi quan hÖ then chèt trong x·
héi mang tÝnh céng ®ång ®iÓn h×nh cña ®ång bµo d©n téc thiÓu sè £§ª. Nh− ta
®· biÕt, thiÕt chÕ x· héi truyÒn thèng cña d©n téc £§ª lµ bu«n, t−¬ng tù nh−
lµng ng−êi ViÖt, b¶n ng−êi Th¸i… ®ã lµ mét tµn d− cña h×nh thøc c«ng x· l¸ng
giÒng nguyªn thñy b−íc sang x· héi cã giai cÊp [19, tr. 25]. Bu«n cña ng−êi
£§ª võa lµ mét céng ®ång c− tró, võa lµ mét tæ chøc x· héi vµ v¨n hãa.
Nguyªn t¾c bao trïm trong bu«n lµ quan hÖ céng ®ång. Trong ®ã quan hÖ gi÷a
16
ng−êi ®øng ®Çu bu«n víi c¸c thµnh viªn lµ rÊt quan träng. Cã thÓ kh¸i qu¸t
c¸c nguyªn t¾c nµy nh− sau:
VÒ phÝa c¸c thµnh viªn: Kh«ng ®−îc xóc ph¹m tíi danh dù nh©n phÈm
cña Tr−ëng bu«n. Kh«ng ®−îc mua chuéc ®e däa Tr−ëng bu«n. Mäi ng−êi
ph¶i t«n träng Tr−ëng bu«n, ph¶i tu©n thñ c¸c quy ®Þnh cña céng ®ång mµ
Tr−ëng bu«n lµ ng−êi ®iÒu hµnh.
VÒ phÝa Tr−ëng bu«n: Kh«ng ®−îc léng hµnh, sö dông quyÒn h¹n ®−îc
ñy th¸c ®Ó v« cí b¾t bí, giam cÇm, xö oan ng−êi kh«ng cã téi, kh«ng lµm trßn
tr¸ch nhiÖm cña m×nh, kh«ng ch¨m lo chu ®¸o cho d©n lµng.
Nguyªn t¾c nµy thÓ hiÖn mèi quan hÖ hai mÆt tr¸ch nhiÖm nghÜa vô vµ
quyÒn cña ng−êi d©n còng nh− cña Tr−ëng bu«n. MÆt kh¸c, nã võa b¶o ®¶m
kû c−¬ng x· héi, võa b¶o ®¶m quyÒn c¸ nh©n, quyÒn d©n chñ, b×nh ®¼ng trong
quan hÖ céng ®ång bu«n lµng.
Còng xuÊt ph¸t tõ nguyªn t¾c nµy mµ ng−êi £§ª rÊt t«n träng Tr−ëng
bu«n. Hä coi Tr−ëng bu«n nh− C©y §a ®Çu suèi, C©y Sung ®Çu lµng, nh− cha
mÑ cña d©n lµng trong bu«n. Trong luËt tôc £§ª cã kh¸ nhiÒu ®iÒu b¶o vÖ
danh dù nh©n phÈm cña Tr−ëng bu«n vµ b¶o vÖ chÕ ®é gi¶i quyÕt viÖc lµng
cho Tr−ëng bu«n: KÎ thÊy C©y §a th× chÆt C©y §a, thÊy C©y Sung th× chÐm
C©y Sung, thÊy mÑ cha hoÆc ng−êi ®Çu lµng muèn chØ vÏ d¹y dç cho th× hµnh
hung hä tµn nhÉn…kÎ tá ra hung h·n l¸o x−îc th× ph¶i ®−îc trõng trÞ thÝch
®¸ng (§iÒu 35 luËt tôc £§ª).
§èi víi Tr−ëng bu«n, hä lµ nh÷ng ng−êi ®−îc d©n lµng kÝnh träng, v×
nÓ vµ tin t−ëng. Song hä còng ph¶i chÞu sù rµng buéc nghiªm kh¾c cña luËt
tôc. ¤ng ta lµ C©y §a ®Çu suèi, lµ C©y Sung ®Çu lµng, lµ ng−êi tr«ng nom anh
em con ch¸u trong lµng. ThÕ mµ «ng ta lÊn ¸t chµ ®¹p ¸p bøc hä… §−îc lãt
miÕng th¨n, miÕng sÊn lµ «ng ta t×m ngay ra cí ®Ó bao che cho kÎ cã téi. V×
vËy cã viÖc ph¶i ®−a «ng ta ra xÐt xö (§iÒu 61 luËt tôc £§ª). §©y còng lµ yÕu
tè tù nhiªn ®Ó h¹n chÕ sù l¹m quyÒn mµ ë bÊt cø x· héi nµo còng cã thÓ x¶y ra
17
vµ ®Æc biÖt m«i tr−êng thuËn lîi cho sù l¹m quyÒn ph¸t triÓn ®ã lµ ®êi sèng
mang tÝnh céng ®ång do mét c¸ nh©n ®iÒu hµnh bu«n lµng nh− céng ®ång
ng−êi £§ª.
Ch−¬ng IV: Gåm cã 27 ®iÒu (tõ §iÒu 68 ®Õn §iÒu 94). Quy ®Þnh vÒ vi
ph¹m c¸c lîi Ých cña céng ®ång. C¸c quy ®Þnh vÒ b¶o vÖ lîi Ých cña céng ®ång
ë ch−¬ng IV luËt tôc £§ª tËp trung vµo c¸c mÆt sau:
- Téi x©m ph¹m phong tôc, tËp qu¸n cña bu«n lµng; téi lang thang lªu
læng kh«ng chÞu sèng theo khu«n phÐp cña céng ®ång. Hµnh vi lang thang
®−îc luËt tôc m« t¶: H¾n lµ mét tªn lang thang lªu læng, ¨n b¸t ®ñ mäi nhµ,
®Õn ®©u còng xin ¨n…H¾n lµ c¸i nong xæ vµnh kh«ng cßn ai c¹p l¹i ®−îc. TÊt
c¶ mäi ng−êi tõ ng−êi tï tr−ëng cho ®Õn tõng bµ con, anh em d©n lµng, kh«ng
mét ai cßn cã thÓ khuyªn b¶o h¾n ®−îc n÷a… th× kh«ng ai che chë h¾n n÷a.
Ng−êi ta bá mÆc h¾n d−íi må … kh«ng mét ai dßm ngã, mÆc cho sè phËn cña
h¾n tr«i næi … Téi kh«ng sèng theo khu«n phÐp cña céng ®ång thÓ hiÖn tÝnh
g¾n kÕt gi÷a c¸c c¸ nh©n víi nhau cña ng−êi £§ª, lµ sù sèng cßn trong ®êi
sèng tinh thÇn cña hä. §©y lµ nÐt ®Æc tr−ng cña téc ng−êi nµy.
- Téi kh«ng gióp ®ì ng−êi ho¹n n¹n; téi lµm l©y lan bÖnh truyÒn nhiÔm
cho ng−êi kh¸c; téi lµm ch¸y rõng, g©y háa ho¹n (§iÒu 72, 73, 80, 81, 82 luËt
tôc £§ª) … Rõng vµ con ng−êi lµ hai ®èi t−îng ®−îc luËt tôc £§ª quan t©m
hµng ®Çu. Theo quan niÖm cña ng−êi £§ª: Cã ng−êi th× ph¶i cã rõng vµ ng−îc
l¹i. Rõng lµ nguån sèng, lµ ®iÒu kiÖn tån t¹i cña téc ng−êi nµy. Mäi thøc ¨n
vËt dïng trong gia ®×nh cña ng−êi £§ª ®Òu ®−îc lÊy tõ rõng. Ng−êi £§ª yªu
quý rõng nh− yªu chÝnh téc ng−êi cña hä. V× vËy, viÖc ®èt rõng vµ lµm ch¸y
rõng ®−îc luËt tôc £§ª coi lµ träng téi: §µn «ng ®èt löa bõa b·i, ®µn bµ ®èt
löa bËy b¹… c¶ rõng le bÞ ch¸y kh« c¶ rõng lå « bÞ ch¸y trôi, hang thá, hang
chån ®Òu bÞ thiªu trôi tÊt c¶. V× vËy cã chuyÖn nghiªm träng ph¶i xÐt xö.
B¶o vÖ lîi Ých cña céng ®ång lµ vÊn ®Ò then chèt, b¶o ®¶m sù tån t¹i vµ
vËn hµnh x· héi cæ truyÒn £§ª. VÒ c¬ b¶n c¸c quy ®Þnh nµy vÉn cßn phï hîp
18
víi quan hÖ céng ®ång vµ xö lý c¸c mèi quan hÖ céng ®ång trong bu«n lµng cña
ng−êi d©n téc thiÓu sè £§ª hiÖn nay. Qua t×m hiÓu ë mét sè bu«n lµng ng−êi
£§ª t¹i huyÖn C− Mgar tØnh DakLak trong th¸ng 7/2006, hÇu hÕt c¸c tr−ëng
bu«n ®Òu sö dông c¸c quy ®Þnh cña luËt tôc trong ch−¬ng nµy ®Ó xö lý nh÷ng
ng−êi vi ph¹m lîi Ých cña céng ®ång, cña bu«n lµng vµ ®Æc biÖt lµ hiÖu lùc thùc
tÕ cña c¸c quy ®Þnh nµy rÊt cao, gÇn nh− 100% vô vi ph¹m do Tr−ëng bu«n xö lý
theo c¸c quy ®Þnh cña luËt tôc£§ª ®Òu ®−îc bªn vi ph¹m tù nguyÖn thi hµnh.
Ch−¬ng V: Gåm 48 ®iÒu (tõ §iÒu 95 ®Õn §iÒu 142) quy ®Þnh vÒ h«n
nh©n gia ®×nh. §©y lµ vÊn ®Ò tÕ nhÞ vµ phøc t¹p nhÊt trong quan hÖ céng ®ång
cña bÊt cø d©n téc nµo. §èi víi ng−êi £§ª, gia ®×nh kh«ng nh÷ng lµ tÕ bµo
cña x· héi mµ cßn lµ mÊu chèt ®Ó duy tr× cuéc sèng cña céng ®ång. Trong
Sang dr«ng (c¨n nhµ dµi) cña ng−êi £§ª cã nhiÒu thÕ hÖ cïng sinh sèng, chØ
cÇn nh÷ng m©u thuÉn nhá ph¸t sinh tõ c¸c cÆp vî chång trong gia ®×nh th×
cuéc sèng chung cña céng ®ång ng−êi trong gia ®×nh ®ã sÏ trë nªn hçn lo¹n.
V× vËy, h«n nh©n gia ®×nh lµ vÊn ®Ò ®−îc ng−êi £§ª quan t©m hµng ®Çu. Trong
luËt tôc £§ª ch−¬ng h«n nh©n gia ®×nh lµ ch−¬ng cã nhiÒu ®iÒu nhÊt. NÐt næi
bËt trong nguyªn t¾c h«n nh©n cña ng−êi £§ª mµ luËt tôc b¶o vÖ nghiªm ngÆt
lµ tôc nèi nßi, cã tíi 9 ®iÒu ®Ò cËp ®Õn c¸c khÝa c¹nh kh¸c nhau cña lÖ tôc nµy.
Néi dung cña h«n nh©n nèi nßi ®−îc diÔn ®¹t: RÇm nhµ g·y th× ph¶i thay, d¸t
sµn n¸t th× ph¶i thÕ. ChÕt ng−êi nµy th× ph¶i thÕ b»ng ng−êi kh¸c. V× tranh
cïng mét gièng, c©y Kn«k cïng mét nßi, hai dßng hä lÊy nhau, nu«i lÉn nhau
tõ x−a… Nh−ng nÕu hä tá ra l¹nh nh¹t, lÊy cí ng−êi cña hä cßn trÎ má ch−a
biÕt lµm vî, lµm chång hä kh«ng thùc bông muèn nèi nßi th× téi thuéc vÒ hä
(§iÒu 97 luËt tôc £§ª). §©y lµ mét trong nh÷ng lÖ tôc thiÕu tÝnh tiÕn bé, bã
buéc quan hÖ h«n nh©n cña ng−êi £§ª tõ hµng ngµn n¨m nay, ¶nh h−ëng lín
®Õn sù ph¸t triÓn lµnh m¹nh cña téc ng−êi nµy.
Ngoµi tôc nèi nßi, trong luËt tôc £§ª cßn rÊt coi träng sù bÒn v÷ng
cña h«n nh©n: §· lÊy vî th× ph¶i ë víi vî cho ®Õn chÕt, ®· cÇm cÇn mêi r−îu
th× ph¶i vµo cuéc cho ®Õn khi r−îu nh¹t, ®· ®¸nh cång th× ph¶i ®¸nh cho ®Õn
19
khi ng−êi ta gi÷ tay l¹i (§iÒu 109). Do coi träng sù bÒn v÷ng cña quan hÖ vî
chång, ng−êi £§ª buéc téi bªn nµo g©y ra viÖc chia l×a vî chång: NÕu d·
nhËn lµm chång ng−êi ta mµ anh kh«ng lÊy ng−êi ta n÷a th× téi thuéc vÒ anh,
cã viÖc ph¶i ®−a ra xÐt xö gi÷a ng−êi ta víi anh (§iÒu 110).
Ngo¹i t×nh lµ hiÖn t−îng th−êng thÊy vµ lµ nguyªn nh©n chÝnh ph¸ ho¹i
h¹nh phóc gia ®×nh, luËt tôc £§ª dµnh nhiÒu ®iÒu kho¶n ng¨n chÆn h¹n chÕ
hµnh vi nµy, kÓ c¶ viÖc xö ph¹t nh÷ng ng−êi vu khèng ng−êi kh¸c ngo¹i t×nh,
th«ng d©m dÉn tíi m©u thuÉn vî chång vµ tan vì h¹nh phóc gia ®×nh. Hµnh vi
ngo¹i t×nh ®−îc luËt tôc £§ª m« t¶: ... h¾n ®øng lÐn ë mét xã nhµ kÝn ®¸o kÐo
ng−êi ®µn bµ ra ®ã ®Ó vông trém… Mét ®øa th× ®· cã B¸ng N¸ (cã vî). Mét
®øa th× ®· cã Canh N¸ (cã chång). V× vËy ®óng lý lµ sät cña ai ng−êi Êy ®eo,
gïi cña ai ng−êi Êy câng, th»ng ®µn «ng cã lçi th× chÞu ph¹t ®Òn cho vî h¾n, con
®µn bµ cã lçi chÞu ph¹t ®Òn cho chång h¾n. Bëi v× chóng lµ nh÷ng kÎ ®øa ®· cã
vî, ®øa ®· cã chång cßn l¨ng nh¨ng víi nhau… (§iÒu 114, 115 luËt tôc £§ª)
Ngoµi c¸c khÝa c¹nh ®· ph©n tÝch trªn ®©y, luËt tôc £§ª cßn ®Ò cËp
®Õn nhiÒu khÝa c¹nh kh¸c nhau cña quan hÖ h«n nh©n vµ gia ®×nh nh−: ph¶n
béi nghi thøc ®· høa h«n, ®¸nh ghen v« cí, kh«ng nép ®ñ ®å dÉn c−íi, chiÕm
vî, chiÕm chång ng−êi kh¸c, ng−îc ®·i vî con, ph¸ thai … §Æc biÖt, xuyªn
suèt trong 48 ®iÒu cña ch−¬ng h«n nh©n lµ nguyªn t¾c b¶o vÖ h«n nh©n theo
chÕ ®é mÉu hÖ.
Ch−¬ng VI: gåm cã 6 ®iÒu (tõ §iÒu 143 ®Õn §iÒu 148) quy ®Þnh c¸c
quan hÖ gi÷a cha mÑ vµ con c¸i. Trong ch−¬ng nµy luËt tôc £§ª ®Ò cËp ®Õn
tr¸ch nhiÖm gi÷a cha mÑ vµ con c¸i, tr−íc tiªn lµ ë viÖc gi¸o dôc con c¸i trë
thµnh ng−êi l−¬ng thiÖn. LuËt tôc £§ª ®Æt tr¸ch nhiÖm nÆng nÒ cho cha mÑ
khi con c¸i ph¹m téi, kÓ c¶ con ®· thµnh niªn. NghÜa lµ cha mÑ ph¶i chÞu mäi
tr¸ch nhiÖm vËt chÊt khi con c¸i m×nh vi ph¹m c¸c ®iÒu cÊm cña luËt tôc: NÕu
nh÷ng ®øa con lµm ®iÒu nµy ®iÒu nä, nÕu chóng ®i tÇm bËy tÇm b¹ nh− kÎ
®iªn d¹i, nÕu chóng ¨n uèng bª tha bªn c¹nh chÐ r−îu, nÕu chóng ®i r×nh mß
20
- Xem thêm -
.PDF 
117 
81 
59 
