Tài liệu Lý luận văn học tài liệu luyện thi đại học môn văn

Vaên – lyù luaän vaên hoïc –TTLT Vónh Vieãn 231 LYÙ LUAÄN VAÊN HOÏC : “Ñoái vôùi toâi, vaên chöông khoâng phaûi laø moät caùch ñem ñeán cho ngöôøi ñoïc söï thoaùt ly trong söï queân, traùi laïi vaên chöông laø moät thöù khí giôùi thanh cao vaø ñaéc löïc maø chuùng ta coù, ñeå vöøa toá caùo vöøa thay ñoåi moät theá giôùi giaû doái vaø taøn aùc, vöøa laøm cho loøng ngöôøi theâm trong saïch vaø phong phuù hôn”. Giaûi thích vaø bình luaän yù kieán treân cuûa Thaïch Lam (1910 – 1942) * BAØI LAØM Thaïch Lam laø moät hieän töôïng khaù laï trong vaên hoïc Vieät Nam giai ñoaïn 1930-1945: coù chaân trong moät nhoùm vaên hoïc laõng maïn, nhoùm Töï Löïc vaên ñoaøn, Thaïch Lam laïi coù nhöõng truyeän ngaén ñaày tinh thaàn hieän thöïc. OÂng coù moät phong caùch rieâng, moät chuû tröông rieâng veà saùng taùc. OÂng noùi : “Ñoái vôùi toâi, vaên chöông khoâng phaûi laø moät caùch ñem ñeán cho ngöôøi ñoïc söï thoaùt ly trong söï queân, traùi laïi vaên chöông laø moät thöù khí giôùi thanh cao vaø ñaéc löïc maø chuùng ta coù, ñeå vöøa toá caùo vöøa thay ñoåi moät theá giôùi giaû doái vaø taøn aùc, vöøa laøm cho loøng ngöôøi theâm trong saïch vaø phong phuù hôn”. Ta coù theå ruùt ra trong quan nieäm cuûa Thaïch Lam veà muïc ñích cuûa vaên hoïc, vaên chöông, nhöõng yù kieán chính xaùc vaø boå ích. Tröôùc heát, Thaïch Lam töø choái thöù vaên chöông ñem ñeán cho nguôøi ñoïc “söï thoaùt li trong söï queân”. Theá naøo laø vaên chöông ñem ñeán “söï thoaùt ly trong söï queân”? coù nhieàu thöù vaên chöông: coù thöù vaên chöông laáy vaên chöông laøm muïc ñích, toân caùi ñeïp laøm cöùu caùnh; ñoïc vaên chöông nhö vaøo choán ñeàn thieâng, ñöùng treân cuoäc ñôøi, ôû ngoaøi cuoäc ñôøi, ñoïc ñeå sieâu thoaùt, ñeå queân moïi noãi laàm than cöïc nhoïc ôû ñôøi. Coù thöù vaên chöông toâ veõ cuoäc soáng thaønh choán boàng lai, coi cuoäc ñôøi nhö moät nôi chæ toaøn laïc thuù ñeå nguôøi ta chæ soáng “vui veû treû trung”. Coù thöù vaên chöông ñöa ngöôøi ta vaøo aûo moäng, leân tieân caûnh, vaøo nhöõng cuoäc vui baát taän, tìm ôû nôi ñoù nieàm an uûi, choán oác ñaûo ñeå traùnh moïi thöông ñau. Nhöõng thöù vaên chöông aáy nhieàu khi coù söùc meâ hoaëc laï luøng, nhö thöù thuoác an thaàn cöïc maïnh coù theå laøm cho ngöôøi ñoïc taïm queân cuoäc ñôøi ñeå maø thoaùt ly noù, laãn traùnh noù. Ñöông thôøi Thaïch Lam, giöõa luùc treân vaên ñaøn Vieät Nam ñaày raãy thöù vaên chöông nhö theá; töø choái thöù vaên chöông ñem ñeán “söï thoaùt ly trong söï nghieäp”, quaû laø moät ñieàu raát ñoäc ñaùo vaø tieán boä. Laø moät trong nhöõng nhaân vaät chuû choát cuûa Töï Löïc vaên ñoaøn, em ruoät cuûa Nhaát Linh vaø Hoaøng Ñaïo, baïn thaân thieát cuûa Khaùi Höng, maïnh daïn phaùt bieåu söï töø choái aáy, Thaïch Lam toû ra laø moät nhaø vaên ñaày baûn lónh. Roõ raøng quan nieäm vaên chöông cuûa Thaïch Lam raát gaàn guõi vôùi quan nieäm cuûa caùc nhaø vaên hieän thöïc giai ñoïan 1930-1945 nhö Nam Cao, Vuõ Troïng Phuïng. Quan ñieåm cuûa Thaïch Lam veà vaên chöông laø moät quan ñieåm “nhaäp cuoäc”. Ñaùnh giaù cao taùc duïng cuûa vaên chöông ñoái vôùi ñôøi soáng, Thaïch Lam chuû tröông vaên chöông laø “moät thöù khí giôùi thanh cao vaø ñaéc löïc”. Khi coi vaên chöông laø “moät thöù khí giôùi”, Thaïch Lam raát gaàn guõi vôùi nhöõng nhaø vaên thô ñaõ töøng laø nhöõng chieán só ñaáu tranh cho ñoäc laäp, töï do trong lòch söû nhö Nguyeãn Ñình Chieåu caùch ñoù gaàn moät traêm naêm: Chôû bao nhieâu ñaïo thuyeàn khoâng khaúm Ñaâm maáy thaèng gian buùt chaúng taø. hay nhö Hoà Chí Minh maø coù leõ oâng chöa heà ñöôïc ñoïc: Vaên – lyù luaän vaên hoïc –TTLT Vónh Vieãn 232 Nay ôû trong thô neân coù theùp… Thaïch Lam toû ra raát tinh teá vaø hieåu roõ ñaëc tröng cuûa vaên hoïc khi goïi vaên chöông laø “thöù khí giôùi thanh cao”. Vaên hoïc laø moät thöù vuõ khí ñaëc bieät, thöù vuõ khí tinh thaàn, laáy söùc maïnh tinh thaàn laøm chính, ñöôïc taïo neân bôûi moät thöù chaát lieäu thanh cao laø ngheä thuaät, laø caùi ñeïp chaân chính cuûa ngheä thuaät, cuûa hình töôïng vaø ngoân ngöõ ngheä thuaät. Maëc daàu theá, vaên chöông vaãn laø moät “thöù khí giôùi ñaéc löïc” trong coâng cuoäc ñaáu tranh vaø caûi taïo xaõ hoäi. Naém ñöôïc ñaëc tröng cuûa vaên hoïc vaø hieåu roõ khaû naêng cuûa noù coù theå laøm ñöôïc nhöõng gì trong cuoäc soáng, Thaïch Lam ñaõ xaùc ñònh roõ muïc ñích vieát vaên cuûa mình laø “vöøa toá caùo vöøa thay ñoåi moät theá giôùi giaû doái vaø taøn aùc, vöøa laøm cho loøng ngöôøi trong saïch vaø phong phuù hôn”. Quan nieäm cuûa Thaïch Lam hôn naêm chuïc naêm tröôùc sao maø gioáng vôùi quan nieäm cuûa chuùng ta ngaøy nay laï luøng. Thaïch Lam ñaõ khoâng ngaïi ngaàn khi vaïch roõ hai neùt baûn chaát cuûa caùi xaõ hoäi maø oâng ñang soáng: giaû doái vaø taøn aùc. Ñoù laø hai saûn phaåm ñoàng thôøi cuõng laø hai choã döïa ñeå toàn taïi cuûa xaõ hoäi aáy. Nhöõng nhaø vaên hieän thöïc chuû nghóa nhö Vuõ Troïng Phuïng, Nguyeãn Coâng Hoan, Ngoâ Taát Toá, Nam Cao… vôùi taøi ngheä xuaát saéc cuûa mình, chaúng ñaõ heát söùc coá gaéng ñeå laøm noåi baät nhöõng böùc tranh xaõ hoäi vôùi hai baûn chaát ñoù laø gì? Vôùi Thaïch Lam, vaên chöông khoâng chæ toá caùo maø coøn laøm thay ñoåi xaõ hoäi ñoù. Nhöng vôùi vaên chöông cuûa mình, Thaïch Lam coù theå laøm gì ñeå thay ñoåi caùi “theá giôùi giaû doái vaø taøn aùc” aáy? Coù leõ taùc ñoäng thay ñoåi naèm ngay trong söï toá caùo, toá caùo ñeå xoùa boû caùi giaû doái vaø taøn aùc, ñeå thay theá söï taøn aùc vaø giaû doái baèng caùi thieän, caùi chaân, caùi mó, nhöõng lyù töôûng maø baát kyø moät neàn ngheä thuaät chaân chính naøo cuõng toân thôø. Maët khaùc, Thaïch Lam coøn muoán thay ñoåi xaõ hoäi baèng moät caùch nöõa, ñoù laø “laøm cho loøng ngöôøi theâm trong saïch vaø phong phuù hôn”. Thaïch Lam quaû ñaõ raát tin töôûng ôû khaû naêng dieäu kyø cuûa vaên chöông, söùc taùc ñoäng maõnh lieät cuûa vaên chöông vaøo taâm hoàn con ngöôøi, noù coù theå ñem ñeán cho con ngöôøi nhöõng khaùt voïng cao caû, nhöõng tình caûm toát ñeïp, laøm cho ñôøi soáng con ngöôøi trôû neân giaøu coù hôn. Thaïch Lam khoâng phaûi laø moät nhaø lyù luaän. OÂng laø moät nhaø vaên. Thaïch Lam noùi khoâng phaûi ñeå khuyeân baûo ai, oâng noùi ñeå khaúng ñònh con ñöôøng cuûa mình, cho mình. OÂng noùi ñeå laøm theo. Quaû nhieân, soá taùc phaåm khoâng nhieàu nhöng ñaày ñuû giaù trò ngheä thuaät maø Thaïch Lam ñeå laïi töø cuoäc ñôøi caàm buùt ngaén nguûi cuûa mình, ñaõ laø söï minh chöùng cho lôøi oâng noùi. Thaät ra, söùc toá caùo, nhaát laø toá caùo caùi aùc, trong caùc truyeän ngaén cuûa Thaïch Lam khoâng lôùn. Nhöng quaû tình, moãi truyeän ngaén cuûa Thaïch Lam ñeàu coù söùc “laøm cho loøng ngöôøi theâm trong saïch vaø phong phuù hôn”. “Döôùi boùng hoaøng lan” ñem ñeán trong ta tình yeâu ñaäm ñaø ñoái vôùi queâ höông, ñoái vôùi nhöõng veû ñeïp trong saïch cuûa cuoäc soán g, cuûa tình ngöôøi. “Moät côn giaän”, “Ñoùi”, “Gioù laïnh ñaàu muøa”…. Giuùp ta töï mình bieát ñoä löôïng hôn, traéc aån hôn, vò tha hôn. “Haø noäi baêm saùu phoá phöôøng ”giuùp ta soáng phong phuù vôùi söï caûm nhaän ra veû ñeïp trong nhöõng ñieàu heát söùc nhoû beù treân ñaát nöôùc mình, daàu chæ laø höông thoaûng nheï cuûa haït coám vaøng hay muøi thôm gaét cuûa baùt nöôùc maém coù vò caø cuoáng… “Nhaø meï Leâ”, “Hai ñöùa treû” laøm daâng leân trong ta noãi phaãn uaát, xoùt xa veà nhöõng cuoäc ñôøi ngheøo khoå, toái taêm… Laø moät nhaø vaên thuoäc moät nhoùm vaên hoïc laõng maïn, Thaïch Lam laïi vieát nhöõng taùc phaåm gaàn vôùi Ngoâ Taát Toá, Nam Cao, Nguyeân Hoàng .. hôn laø vôùi caùc nhaø vaên laõng maïn. Vaên – lyù luaän vaên hoïc –TTLT Vónh Vieãn 233 Coù thôøi, do moät vaøi ñònh kieán thieáu caên cöù, vaên hoïc ta chöa ñaùnh giaù ñuùng möùc Thaïch Lam, taùc phaåm cuûa Thaïch Lam. Neáu ñaùnh giaù nhaø vaên laø phaûi qua taùc ñoäng cuûa taùc phaåm ñoái vôùi ngöôøi ñoïc, vaø caû nhöõng gì maø hoï noùi veà cuoäc soáng vaø vaên hoïc, ta coù theå khaú ng ñònh: Thaïch Lam laø moät trong nhöõng nhaø vaên xuaát saéc cuûa vaên hoïc Vieät Nam giai ñoïan 1930-1945. Thaïch Lam khoâng nhöõng coù ñoùng goùp to lôùn veà maët ngheä thuaät maø coøn coù taùc ñoäng saâu saéc ñoái vôùi xaõ hoäi, ñoái vôùi vieäc xaây döïng con ngöôøi. : Trong truyeän ngaén “Ñôøi thöøa”, Nam Cao vieát : “Vaên chöông khoâng caàn ñeán nhöõng ngöôøi thôï kheùo tay laøm theo moät vaøi kieåu maãu ñöa cho. Vaên chöông chæ dung naïp ñöôïc nhöõng ngöôøi bieát ñaøo saâu, bieát tìm toøi, khôi nhöõng nguoàn chöa ai khôi vaø saùng taïo nhöõng caùi gì chöa coù” Haõy bình luaän yù kieán treân vaø phaân tích moät soá taùc phaåm cuûa Nam Cao ñeå laøm saùng toû quan ñieåm ngheä thuaät ñoù. * BAØI LAØM “Ñôøi thöøa” laø moät trong nhöõng taùc phaåm xuaát saéc vaø tieâu bieåu cuûa Nam Cao veà ñeà taøi ngöôøi trí thöùc tieåu tö saûn tröôùc Caùch maïng thaùng Taùm. Ñoù laø caâu chuyeän veà söï giaèng xeù ñeán bi kòch cuûa moät nhaø vaên giaøu khaùt voïng nhöng ñoàng thôøi cuõng laø moät tuyeân ngoân ngheä thuaät coù giaù trò. Qua nhaân vaät Hoä – nhaân vaät nhaø vaên trong taùc phaåm – Nam Cao ñaõ gôûi gaém nhöõng suy tö vaø nhöõng quan nieäm saâu saéc cuûa mình veà ngheà vaên vaø söù maïng cuûa ngöôøi caàm buùt chaân chính. OÂng vieát: “Vaên chöông khoâng caàn ñeán nhöõng ngöôøi thôï kheùo tay laøm theo moät vaøi kieåu maãu ñöa cho. Vaên chöông chæ dung naïp ñöôïc nhöõng ngöôøi bieát ñaøo saâu, bieát tìm toøi, khôi nhöõng nguoàn chöa ai khôi vaø saùng taïo nhöõng caùi gì chöa coù” Caâu noùi ngaén goïn nhöng ñaõ thaâu toùm nhöõng yeâu caàu thaät laø gaét gao, nghieâm tuùc ñoái vôùi ngöôøi saùng taùc vaên chöông. “Vaên chöông khoâng caàn ñeán nhöõng ngöôøi thôï kheùo tay laøm theo moät kieåu maãu ñöa cho” laø caùch dieãn taû hình aûnh, aùm chæ thöù vaên chöông ñeõo goït, khuoân saùo, hôøi hôït, moät thöù vaên chuïp aûnh hoaëc minh hoïa giaûn ñôn. “Ngöôøi thôï” duø laø “ngöôøi thôï kheùo tay” thì cuõng chæ saûn xuaát ra nhöõng thaønh phaåm haøng loaït theo maãu maõ coù saün, duø coù kheùo leùo cuõng chæ laø moät hình thöùc baét chöôùc, theo khuoân maãu. Lao ñoäng cuûa nhaø vaên thì khaùc haún. Ñoù laø quaù trình nghieàn ngaãm, khaùm phaù, tìm toøi nhöõng noäi dung môùi vaø hình thöùc dieãn taû môùi ñeå taïo ra nhöõng saûn phaåm ñoäc nhaát voâ nhò cuûa rieâng mình, mang baûn saéc ñoäc ñaùo cuûa töøng ngheä só. Trong moät truyeän ngaén khaùc, (truyeän “Nhöõng chuyeän khoâng muoán vieát”) Nam Cao cuõng ñaõ dieãn ñaït moät caùch thaät laø ñaëc thuø hình aûnh lao ñoäng cuûa ngheà vaên: “caùi ngheà vaên kò nhaát laø caùi loái thaáy ngöôøi ta aên khoai cuõng vaùc mai ñi ñaøo” töùc laø noù toái kò söï sao cheùp, baét chöôùc. Vôùi moät yeâu caàu thaät nghieâm khaéc veà ngheà, nhaø vaên quan nieäm: “Vaên chöông chæ dung naïp nhöõng ai bieát ñaøo saâu, bieát tìm toøi, khôi nhöõng nguoàn chöa ai khôi, saùng taïo nhöõng caùi gì chöa coù”. Ñuùng vaäy. Moïi ngheä só chaân chính, coù taøi naêng ñeàu khao khaùt saùng taïo ra ñöôïc nhöõng taùc phaåm chaân chính, saâu saéc. Nhöng khoâng bao giôø hoï baèng loøng vôùi loái sao cheù p, raäp khuoân hay phaûn aùnh hieän thöïc cuoäc soáng treân beà maët cuûa noù. Nhaø vaên phaûi laø ngöôøi coù caùi nhìn nhaïy beùn vaø saâu xa hôn ngöôøi ñeå phaùt hieän nhöõng vaán ñeà saâu kín ôû beà saâu cuûa ñôøi soáng ñeå ñem ñeán cho ngöôøi ñoïc nhöõng khía caïnh môùi, nhöõng vaán ñeà môùi ñaày baát ngôø, saâu saéc, thuù vò, coù khaû naêng ñaùnh thöùc vaøo trí tueä traùi tim, laøm phong phuù taâm hoàn, thaäm chí coù Vaên – lyù luaän vaên hoïc –TTLT Vónh Vieãn 234 theå laøm thay ñoåi nhöõng thoùi quen, nhöõng neáp nghó thoâng thöôøng. Moãi saùng taïo cuûa moät nhaø vaên taøi naêng phaûi laø moät tìm toøi môùi, moät khaùm phaù môùi. Veà thöïc chaát, ñaây laø moät yeâu caàu veà tính chaân thaät trong saùng taïo ngheä thuaät chöù khoâng phaûi laø söï ñi tìm cuûa laï moät caùch maøu meø, hình thöùc. Ñoù laø moät söï saùng taïo mang ñaäm neùt baûn saéc cuûa chuû theå ngheä só, mang daáu aán tinh thaàn cuûa caù nhaân nhaø vaên töø caùch nhìn, caùch nghó ñeán caùch vieát. Ñoù chính laø caù tính saùng taïo ñaõ töøng ñöôïc ñaët ra nhö moät yeâu caàu khoâng theå thieáu cuûa saùng taùc vaên chöông. Thieáu noù seõ khoâng coù ngheä thuaät. Gorki ,nhaø vaên Nga, cuõng ñaõ töøng nhaát maïnh : “Baïn haõy giöõ laáy caùi gì laø cuûa rieâng mình, haõy saên soùc noù phaùt trieån töï do. Luùc moät ngheä só khoâng coù caùi laø cuûa rieâng mình thì phaûi thaáy ngöôøi ñoù khoâng coù gì heát”. ÔÛ ñaây, “caùi rieâng” khoâng phaûi ñöôïc hieåu nhö moät phaåm chaát, khoâng chæ töï nhieân maø coù, noù phaûi ñöôïc trau doài, “saên soùc”, “phaùt trieån”, “tìm toøi”, “ñaøo saâu” khoâng ngöøng. Ngheä thuaät baét ñaàu töø thieân baåm. Nhöng chæ thieân baåm khoâng thoâi cuõng seõ khoâng coù ngheä thuaät. Nhaø vaên Nga L.Tolstoi cuõng ñaõ töøng noùi : “moät phaàn möôøi laø thieân baåm coøn chín phaàn möôøi laø nöôùc maét, moà hoâi”. Ngöôøi ta cuõng ví nhaø vaên nhö ngöôøi “trinh saùt” nhö nhaø “ñòa chaát”, vôùi yù nghóa nhaán maïnh vai troø khaùm phaù, tìm toøi, phaùt hieän… ñaày thöû thaùch, gian khoå, coù khi caàn caû ñeán söï hy sinh cuûa ngöôøi ngheä só. Khaùm phaù cho ñöôïc söï thaät,” ñaøo saâu, tìm toøi, khôi ñöôïc nhöõng nguoàn chöa ai khôi” ñaõ laø khoù. Nhöõng quan nieäm ngheä thuaät cuûa Nam Cao khoâng chæ döøng ôû ñoù. Ngheä thuaät coøn ñoøi hoûi “saùng taïo nhöõng gì chöa coù” nöõa. Ñaây cuõng laø moät quan nieäm raát ñuùng ñaé n veà baûn chaát cuûa söï saùng taïo ngheä thuaät. Ñoù laø “söï saùng taïo theo quy luaät cuûa caùi ñeïp ” nhö Marx ñaõ töøng noùi, laø söï theå hieän caùi theá giôùi ao öôùc, khaùt khao cuûa con ngöôøi. Caùch ñaây khoaûng 2400 naêm veà tröôùc, nhaø mó hoïc ngöôøi Hy Laïp Aristote cuõng ñaõ töøng noùi: “Nhieäm vuï cuûa nhaø thô khoâng chæ noùi veà caùi thöïc söï ñaõ xaûy ra maø caùi leõ ra coù theå xaûy ra”. Thô laø vaäy,vaên thöïc chaát cuõng nhö vaäy. Nhaø vaên Hoä trong”Ñôøi thöøa” cuûa Nam Cao cuõng khao khaùt saùng taïo ra nhöõng taùc phaåm coù giaù trò, moät taùc phaåm “phaûi vöôït leân treân taát caû caùc bôø coõi vaø giôùi haïn, phaûi laø moät taùc phaåm chung cho caû loaøi ngöôøi. Noù phaûi chöùa ñöïng moät caùi gì ñoù lôùn lao, maïnh meõ, vöøa ñau ñôùn laïi vöøa phaán khôûi, noù ca tuïng loøng thöông, tình baùc aùi, söï coâng bình… Noù laøm cho ngöôøi gaàn ngöôøi hôn”. Ñoù chính laø hieän thöïc cuûa khaùt voïng, laø caùi “leõ ra” maø Aristote ñaõ noùi vaø bao nhieâu nhaø vaên ñaõ töøng khao khaùt nhaén göûi trong saùng taùc cuûa mình. Tuy nhieân, moãi nhaø vaên coù caù tính saùng taïo, seõ coù caùch thöùc theå hieän khaùc nhau, tuøy thuoäc vaøo taøi naêng baûn lónh, voán soáng, lyù töôûng thaåm mó rieâng bieät, ñoäc ñaùo… Nhö theá ñeå thaáy quan nieäm cuûa Nam Cao khoâng phaûi hoaøn toaøn môùi laï. Tuy nhieân, ôû Nam Cao ñoù khoâng phaûi laø moät nhaän thöùc lyù luaän ñöôïc nhaäp caûng maø laø moät quan nieäm ñöôïc hình thaønh töø moät caây buùt coù traùch nhieäm, coù taøi naêng, luoân luoân baên khoaên traên trôû veà ngheà vaø ñaõ trôû thaønh moät yù thöùc thöôøng tröïc, thaønh maùu thòt, thaønh caûm höùng saùng taïo chi phoái ngoøi buùt trong haàu heát caùc saùng taùc cuûa mình. Ñoïc Nam Cao, ta ñöôïc tieáp nhaän moät phong caùch ngheä thuaät thaät laø ñoäc ñaùo, môùi laï: ñoäc ñaùo töø caùch phaùt hieän ñeà taøi, xöû lyù ñeà taøi ñeán haønh vaên, gioïng ñieäu, keát caáu, nhaân vaät, ngoân ngöõ… Ñeán caû caùi teân cuûa nhaân vaät maø oâng chon löïa cuõng chaúng gioáng ai. Ñoù Vaên – lyù luaän vaên hoïc –TTLT Vónh Vieãn 235 khoâng phaûi laø nhöõng Lan, nhöõng Ngoïc, nhöõng Nhung, nhöõng Tuyeát… maø laø Lang Raän, Chí Pheøo , ñó Chuoät; laø Leâ Vaên Röï, Traïch Vaên Ñoaønh… nhöõng caùi teân maø chính taùc giaû cuõng thaáy noù “nhö choïc vaøo loã tai”. Caû teân caùc taùc phaåm nhieàu khi nghe cuõng thaät laø ngoä nghónh (“Rình troäm”, “Tö caùch moõ”, “Thoâi, veà ñi” v.v… vaø v.v…) Tuy nhieân, caùi ñoäc ñaùo cuûa Nam Cao boäc loä chuû yeáu ôû caùch thöùc nhaø vaên ñi saâu, tìm toøi, khaùm phaù vaø dieãn taû caùi beà saâu cuûa ñôøi soáng hieän thöïc. Cuõng nhö caùc nhaø vaên hieän thöïc khaùc, ngoøi buùt cuûa oâng chuû yeáu cuõng höôùng tôùi nhöõng con ngöôøi baàn cuøng, khoán khoå. OÂng khoâng heà laøm ngô, hôø höõng tröôùc chuyeän raùch aùo, ñoùi côm voán laø moät hieän thöïc phoå bieán thôøi baáy giôø. Nhieàu chuyeän oâng vieát veà mieáng côm, manh aùo thaät caûm ñoäng, xoùt xa, coù theå laøm rôi nöôùc maét… Nhöng trung taâm caûm höùng cuûa ngoøi buùt Nam Cao chuû yeáu höôùng veà noãi khoå ñau, vaát vaû veà ñôøi soáng tinh thaàn, nhöõng noãi ñau xoùt aâm thaàm maø döõ doäi, nhöõng bi kòch noäi taâm, nhöõng xung ñoät giaèng xeù trong töøng con ngöôøi, töøng soá phaän, giöõa caùi xaáu vaø caùi toát, caùi cao thöôïng vaø caùi thaáp heøn; caùi nhaân haäu vò tha vaø caùi ích kyû, ñoäc aùc… Ít coù ngoøi buùt naøo laùch saâu ñeán choã taän cuøng cuûa xung ñoät aâm thaàm maø döõ doäi aáy nhö ngoøi buùt cuûa Nam Cao. OÂng ít mieâu taû tröïc tieáp nhöõng xung ñoät vaø ñaáu tranh giai caáp treân beà maët cuûa ñôøi soáng, oâng thieân veà dieãn taû nhöõng bi kònh noäi taâm vôùi bieát bao giaèng xeù, caén röùt, tuûi nhuïc, aân haän trong töøng con ngöôøi. Ñöøng nghó raèng chæ nhöõng trí thöùc tieåu tö saûn nhö Thöù (Soáng moøn) nhö Ñieàn (Traêng saùng), nhö Hoä (Ñôøi thöøa)… môùi coù bi kòch noäi taâm, môùi coù nhöõng vaät loän, ray röùt, aân haän… Ngay caû Chí Pheøo, moät con ngöôøi ñaõ maát gaàn heát nhaân tính, luùc tænh röôïu cuõng nhaän ra moät traïng thaùi “döôøng nhö aên naên…”- Laõo Haïc xung quanh chuyeän baùn con choù vaøng cuõng laø caû moät söï giaè ng xeù aâm thaàm, dai daúng… vaø khi ñaõ baùn roài thì laõo “khoùc hu hu” vì khoå ñau, aân haän. Laõo khoâng chæ tieác thöông con choù, laõo coøn aân haän caét röùt khoâng thoâi vì ñaõ nôõ ñaùnh löøa moät con choù. Ít coù ai phaùt hieän, thaáu hieåu vaø dieãn taû tinh teá noãi ñau khoå, daøy voø veà tinh thaàn, nhöõng veû ñeïp beân trong cuûa nhöõng con ngöôøi khoán khoå, toäi nghieäp… nhö ngoøi buùt cuûa Nam Cao. Bieät taøi cuûa oâng laø khaû naêng khai thaùc, dieãn taû thaät caûm ñoäng xung quanh nhöõng chi tieát taàm thöôøng, vaët vaõnh, chaúng haïn: ñeå mua cho con maáy taám mía toán moät xu röôõi, ngöôøi meï khoán khoå kia ñaõ phaûi traûi qua bao nhieâu tính toaùn, bieän baïch, xoùt xa, aân haän (Treû con khoâng ñöôïc aên thòt choù) vaø ai bieát treân ñöôøng ñeán nhaø muï phoù Thuï ñeå “thaêm chaùu” – thöïc chaát laø ñeå kieám mieáng aên – ngöôøi baø ñoùi khaùt kia ñaõ suy nghó nhöõng gì? AÁn töôïng cuûa ngöôøi ñoïc khoâng phaûi laø noãi ñoùi khaùt maø laø noãi xoùt xa baø cuï ñaønh cam chòu chuoác laáy ñeå ñoåi laáy mieáng aên nhuïc nhaõ (Moät böõa no). Trong doøng vaên hoïc hieän thöïc pheâ phaùn hieám coù caây buùt naøo dieãn taû caùi taàm thöôøng moät caùch xoùt xa vaø caûm ñoäng nhö theá. Vieát veà ngöôøi noâng daân hay ngöôøi tieåu tö saûn trí thöùc, ngoøi buùt cuûa Nam Cao vaãn tröôùc sau nhaát quaùn. Ñoù laø thaùi ñoä traân troïng, tin yeâu ñeà cao nhaân caùch vaø phaåm giaù con ngöôøi. Moät maët noù toá caùo, leân aùn xaõ hoäi laøm bieán chaát, tha hoùa con ngöôøi, maët khaùc noù ñaùnh thöùc tình yeâu thöông con ngöôøi. Taùc phaåm Nam Cao khoâng chæ leân tieáng ñoøi côm aùo, noù coøn doõng daïc ñoøi quyeàn laøm ngöôøi löông thieän, quyeàn ñöôïc öôùc mô, quyeàn ñöôïc soáng xöùng ñaùng vôùi cuoäc soáng con ngöôøi… Chuû nghóa nhaân vaên cuûa Nam Cao roõ raøng saâu saéc hôn caùc nhaø vaên cuøng thôøi vôùi oâng. Caùc nhaø vaên khaùc thieân veà phaûn aùnh noãi ñoùi khaùt baàn cuøng. Nam Cao ñi saâu hôn vaøo vaán ñeà tha hoùa, bieán chaát bôûi ñoùi khaùt, baàn cuøng, taøn baïo. Khoâng phaûi chæ Chí Pheøo, Naêm Thoï, Binh Chöùc… môùi tha hoùa. Bao nhieâu keû phaøm aên tuïc uoáng, ñoái xöû thoâ baïo, taøn nhaãn vôùi vôï con cuõng laø nhöõng daáu hieäu bieán chaát, tha hoùa. Nhöõng keû thaâu ñeâm chaàu beân canh baïc nhö nhöõng keû khaùt nöôùc ñeå Vaên – lyù luaän vaên hoïc –TTLT Vónh Vieãn 236 caàu vaän may ñeå roài rôi vaøo caûnh tan cöûa naùt nhaø cuõng ñang tuoät treân caùi doác cuûa söï tha hoùa. Caû nhöõng ngöôøi trí thöùc coù moäng vaên chöông ñeïp nhö Hoä maø cuõng phaûi cho in nhieàu “cuoán saùch vieát voäi vaøng” ñeå roài ngöôøi ta ñoïc vaø “queân ngay sau khi ñoïc”. Ñoù laø moät kieåu tha hoùa. Söï baàn cuøng ñaõ xoâ ñaåy bao nhieâu soá phaän tuoät treân caùi doác tha hoùa theo nhieàu kieåu nhö moät qui luaät khoù traùnh khoûi. Khoâng phaûi khoâng coù nhöõng con ngöôøi trong baàn cuøng, khoán quaån vaãn giöõ ñöôïc thieân löông nhö Dì Haûo, nhö Laõo Haïc, nhö anh Ñó Chuoät… hoaëc cuoái cuøng cuõng trôû laïi thieân löông, nhöng soá phaän nhöõng con ngöôøi aáy môùi ñau ñôùn, bi kòch laøm sao, vaø roát cuoäc khoâng bò tha hoùa thì cuõng rôi vaøo beá taéc, baàn cuøng, töï saùt… Chæ ra qui luaät cuûa baàn cuøng, tha hoùa vì ñoùi raùch ngheøo heøn, taùc phaåm Nam Cao haàu heát ñeàu thaám nhuaàn moät tinh thaàn nhaân vaên, nhaân ñaïo. Taùc phaåm cuûa oâng nhö moät tieáng chuoâng caûnh tænh, goùp phaàn thöùc tænh löông tri. Saùng taïo ra nhaân vaät Thò Nôû, moät nhaân vaät thoâ keäch xaáu xí ñeán ma cheâ quæ hôøn, nhöng chæ moät chuùt quan taâm saên soùc aâu yeám cuûa con ngöôøi aáy, vaãn coù theå ñaùnh thöùc moät baûn tính ngöôøi nôi Chí Pheøo soáng daäy. Ñieàu aáy cho thaáy tình thöông coù moät söùc maïnh caûm hoùa to lôùn nhö theá naøo. Thò Nôû xaáu xí, nhöng qua nhaân vaät xaáu xí naøy, Nam Cao laïi göûi gaém moät khaùt voïng vaø moät nieàm tin maõnh lieät, ñeïp ñeõ: tình thöông coù theå cöùu vaõn con ngöôøi. Khoâng phaûi chæ mình Nam Cao nghó nhö theá, nhöng saùng taïo ra moät nhaân vaät nhö Thò Nôû ñeå göûi gaém lí töôûng thaåm mó, öôùc mô thì quaû laø moät söï saùng taïo ñoäc ñaùo, ñoäc nhaát voâ nhò. Ñoïc Nam Cao ta khoâng chæ bò thu huùt bôûi nhöõng vaán ñeà saâu saéc, ñoäc ñaùo maø nhaø vaên ñöa ra, ta coøn bò thu huùt bôûi moät caùch vieát thaät môùi meû, haáp daãn. Caùc nhaân vaät cuûa oâng ñi laïi, aên noùi … nhö chính hoï xuaát hieän tröôùc maét ta chöù chaúng phaûi laø treân trang giaáy. Nghóa laø caùc nhaân vaät soáng ñoäng, chaân thöïc moät caùch kì laï. Vaên cuûa oâng coù moät gioïng ñieäu thaät ñaëc bieät, phong phuù, bieán hoùa, saéc laïnh taøn nhaãn maø xuùc ñoäng thieát tha, moäc maïc goùc caïnh maø thaâm traàm, trieát lí… Truyeän cuûa oâng mang maøu saéc hieän ñaïi roõ reät. OÂng chuù yù ñeán tình nhieàu hôn laø chuyeän, noäi taâm nhieàu hôn ngoaïi hình. Nhieàu taùc phaåm ñöôïc toå chöùc khoâng theo trình töï thôøi gian maø theo doøng hoài öùc taâm lí. Nam Cao thöïc söï ñaõ ñem laïi cho vaên hoïc daân toäc moät phong caùch ngheä thuaät ñoäc ñaùo, haáp daãn… khoâng theå troän laãn vôùi baát cöù ai. Saùng taùc cuûa oâng quaû laø thoáng nhaát tuyeät ñoái vôùi quan nieäm saùng taùc vaên chöông cuûa oâng. Trong truyeän ngaén “Traêng saùng” (1943) nhaø vaên Nam Cao vieát: “Ngheä thuaät khoâng caàn phaûi laø aùnh traêng löøa doái, ngheä thuaät khoâng neân laø aùnh traêng löøa doái; ngheä thuaät coù theå chæ laø tieáng ñau khoå kia, thoaùt ra töø nhöõng kieáp soáng laàm than…”. Haõy giaûi thích vaø bình luaän yù kieán treân. Nam Cao khoâng chæ laø moät nhaø vaên hieän thöïc kieät xuaát maø coøn laø moät nhaø vaên thöôøng hay baên khoaên traên trôû veà quan ñieåm saùng taùc vaên hoïc. Traûi qua theå nghieäm vaø suy ngaãm cuûa baûn thaân veà vaên chöông vaø hieän thöïc cuoäc ñôøi, Nam Cao ñaõ möôïn lôøi nhaân vaät Ñieàn trong “Traêng saùng” phaùt bieåu: “Ngheä thuaät khoâng caàn phaûi laø aùnh traêng löøa doái, ngheä thuaät khoâng neân laø aùnh traêng löøa doái; ngheä thuaät coù theå chæ laø tieáng ñau khoå kia, thoaùt ra töø nhöõng kieáp soáng laàm than…”. YÙ kieán naøy xöùng ñaùng laø moät tuyeân ngoân ngheä thuaät cuûa Vaên – lyù luaän vaên hoïc –TTLT Vónh Vieãn 237 tröôøng phaùi hieän thöïc, döùt khoaùt töø boû chuû nghóa laõng maïn thoaùt li ñeå trôû veà vôùi chuû nghóa hieän thöïc chaân chính. Tröôùc heát, Nam Cao muoán khaúng ñònh ngheä thuaät chaân chính phaûi baét reã trong ñôøi soáng hieän thöïc, khoâng ñöôïc thoaùt li ñôøi soáng ñeå trôû thaønh löøa doái. Tìm hieåu cuoäc ñôøi nhaø vaên, chuùng ta thaáy töø khi coøn laø moät caäu hoïc sinh, Nam Cao ñaõ töøng mô öôùc saùng taùc. Thôøi kì naøy, oâng ñaõ coù nhieàu thô, truyeän ñaêng baùo vôùi caùc buùt danh Thuyù Rö, Xuaân Du, Nhieâu Kheâ, Nguyeät… Cuõng nhö bao hoïc sinh tieåu tö saûn ñöông thôøi, Nam Cao chòu aûnh höôûng naëng cuûa vaên thô laõng maïn thoaùt li. Nhöng do ñöôïc tieáp xuùc vôùi cuoäc soáng cuøng khoå cuûa nhaân daân, laïi laø nhaø vaên coù löông tri, giaøu tình yeâu thöông quaàn chuùng, Nam Cao ñaõ sôùm nhaän ra tính chaát giaû doái phuø phieám cuûa thöù vaên chöông “thôm tho” ñoù, noù raát laïc loõng, xa laï ñoái vôùi cuoäc soáng cuûa haøng trieäu quaàn chuùng laàm than vaø baûn thaân taùc giaû hoài baáy giôø. Ñieàn, nhaân vaät chính trong taùc phaåm “Traêng saùng” chính laø hình boùng cuoäc ñôøi cuûa taùc giaû. Cuoäc ñôøi Ñieàn laø cuoäc ñôøi cuûa moät oâng giaùo khoå tröôøng tö vôùi ñoàng löông cheát ñoùi khoâng nuoâi noåi baûn thaân, coøn noùi gì ñeán chuyeän nuoâi gia ñình. Con Ñieàn, ñöùa thì phaûi ñi chaên traâu, ñöùa thì phaûi chaïy chôï kieám ngaøy maáy xu rau; vôï Ñieàn thì cuoäc soáng laàm than, ngheøo ñoùi ñaõ laøm cho taâm hoàn trôû neân nhoû nhen, ích kæ, caèn coãi, taøn nhaãn. Chính caùi söï thaät nghieät ngaõ aáy ñaõ gieát cheát bao nhieâu giaác mô laõng maïn töøng gieo trong oùc Ñieàn. Nhieàu khi Ñieàn phaûi queân caùi moäng vaên chöông ñeå kieám tieàn, côm aùo ñaõ ghì Ñieàn saùt ñaát. Nhìn caûnh vôï vì cuøng quaãn, tuùng thieáu maø “ñaùnh con lôùn, chöûi con nhoû, quaêng caùi choåi, ñaù caùi thuùng, vöøa daãm chaân baønh baïch, vöøa keâu trôøi”, Ñieàn thaáy mình gaàn nhö tuûi cöïc. Vôùi taâm traïng aáy, nhìn leân trôøi “Traên nhôûn nhô nhö moät coâ gaùi non vöøa coù nhaân tình. Gioù nheï nhaøng ñaët leân laù nhöõng böôùc chaân vuõ nöõ. Traêng toûa moäng xuoáng traàn gian… cho nhöõng taâm hoàn khaùt khao nguïp laën…”, Ñieàn môùi nhaän ra raèng “ngheä thuaät khoâng caàn phaûi laø aùnh traêng löøa doái, khoâng neân laø aùnh traêng löøa doá i”. “AÙnh traêng löøa doái” ôû ñaây laø hình aûnh tieâu bieåu cho vaên chöông laõng maïn thoaùt li, laáy “maây gioù traêng hoa” laøm nguoàn thi höùng chuû yeáu. Aùnh traêng löøa doái gôïi nhôù ñeán maët trôøi chaân thöïc.Trong hoaøn caûnh luùc baáy giôø, khi maø ñaát nöôùc ñang ñau döôùi goùt giaøy giaëc ngoaïi xaâm, nhaân daân ñang chòu caûnh laàm than ñau khoå, thì thöù vaên hoïc chæ ñi tìm caùi thi vò, tìm caùi ñeïp trong thieân nhieân thuaàn tuùy, trong aûo aûnh cuûa aùnh saùng vay möôïn,chæ laø thöù vaên chöông thoaùt li, höôûng laïc, thi vò hoùa cuoäc soáng. Thöù ngheä thuaät ñoù gioáng nhö aùnh traêng kia, noù thô moäng laém, huyeàn aûo laém “noù laøm ñeïp ra nhöõng caùi thöïc ra chæ laø taàm thöôøng xaáu xí. Trong nhöõng caên leàu doät naùt maø aùnh traêng laøm cho caùi beà ngoaøi troâng cuõng ñeïp, bieát bao ngöôøi quaèn quaïi, nöùc nôû, nhaên nhoù vôùi nhöõng ñau thöông cuûa kieáp mình”. Trong tình hình aáy, thöù vaên chöông ngheä thuaät nhö aùnh traêng huyeàn aûo kia chæ laø thöù “ngheä thuaät vò ngheä thuaät”, quay löng laïi vôùi ñôøi soáng nhaân daân. Noù chæ coù yù nghóa laø “moùn giaûi trí cuûa nhöõng ngöôøi ñaøn baø nhaøn nhaõ ngaõ mình treân nhöõng chieác gheá xích ñu nhuùn nhaåy… Chæ bieát aên ngon maëc ñeïp chaêm söûa thòt da vaø chaúng laø m gì caû” (Traêng saùng). Coøn ñoái vôùi haøng trieäu quaàn chuùng laàm than ñoùi khoå luùc baáy giôø, thöù vaên chöông aáy chæ laø “nhöõng aùnh traêng löøa doái”, chaúng coù ích gì, laïc loõng, phuø phieám. Nhö vaäy, qua caâu noùi “Ngheä thuaät khoâng caàn phaûi laø aùnh traêng löøa doái”. Nam Cao kòch lieät pheâ phaùn tính chaát thoaùt li, phi hieän thöïc cuûa caùc xu höôùng laõng maïn tieâu cöïc ñöông thôøi. Ñoù cuõng laø söï cöï tuyeät cuûa oâng ñoái vôùi khuynh höôùng vaên hoïc thoaùt li khoûi ñôøi soá ng. Neáu nhö ñoïc caùc taùc phaåm cuûa Nam Cao, Ngoâ Taát Toá, Nguyeãn Coâng Hoan… chuùng ta ñöôïc chöùng kieán nhöõng khung caûnh hieän thöïc cuûa noâng thoân naùo ñoäng tieáng thuùc Vaên – lyù luaän vaên hoïc –TTLT Vónh Vieãn 238 thueá doàn söu, nhöõng tieáng keâu than ai oaùn vì phaûi baùn vôï ñôï con, cuøng nhöõng kieáp soáng “Taét ñeøn”, “Böôùc ñöôøng cuøng” cuûa ngöôøi noâng daân, thì sau nhöõng trang saùch vaên hoïc laõng maïn, ta laïi thöôøng baét gaëp khung caûnh ñoàng queâ yeân aû dìu dòu, cuøng nhöõng caëp vôï choàng ñòa chuû nhö Haïc – Baûo suoát ngaøy chæ ra söùc laøm giaøu ñeå caûi thieän sinh hoaït cho noâng daân ngheøo vaø soáng hoøa thuaän vôùi hoï. Nhöõng böùc tranh vaø caûnh ñôøi aáy chæ laø saûn phaåm töôûng töôïng chuû quan, xa laï vôùi hieän thöïc cuoäc soáng vaø ñuùng laø “aùnh traê ng löøa doái” ñoái vôùi bieát bao ngöôøi noâng daân ñang “döôùi ñoàng khoâ, buoàn lo meùo maët naëng aùch traâu caøy” . Trôû laïi vôùi yù kieán cuûa Nam Cao, ta thaáy moät maët, nhaø vaên pheâ phaùn tính chaát thoaùt li, löøa doái cuûa vaên hoïc laõng maïn; maët khaùc, oâng ñoøi vaên hoïc phaûi baét reã töø hieän thöïc, nghóa laø trôû veà vôùi cuoäc soáng cuûa haøng vaïn, haøng trieäu con ngöôøi ñau khoå: “Ngheä thuaät chæ coù theå laø nhöõng tieáng loøng ñau khoå kia, thoaùt ra töø nhöõng kieáp laàm than”. Ngheä thuaät phaûi “vò nhaân sinh”, phaûi laø “Vuõ khí phaán ñaáu cho tình thöông, loøng baùc aùi vaø söï coâng baèng”(Ñôøi thöøa). Ngöôøi caàm buùt coù traùch nhieäm, coù löông tri phaûi “ñöùng trong lao khoå maø môû hoàn ra ñoùn laáy taát caû nhöõng vang voïng cuûa cuoäc ñôøi” (Traêng saùng). Noùi caùch khaùc, ngheä thuaät phaûi coù tính nhaân daân, phaûi mieâu taû ñöôïc nhöõng vaán ñeà coù yù nghóa ñoái vôùi cuoäc soáng cuûa nhaân daân, phaûi theå hieän ñöôïc taâm tö nguyeän voïng cuûa nhaân daân. Ngheä thuaät phaûi coù tính chaát nhaân ñaïo vaø hieän thöïc. Maø hieän thöïc to lôùn nhaát khi ñoù laø tình traïng thoáng khoå cuûa haøng trieäu ngöôøi lao ñoäng laàm than. Ngheä thuaät chaân chính phaûi nhìn thaúng vaøo söï thöïc ñoù, noùi leân noãi khoán khoå cuûa nhaân daân vaø vì nhaân daân maø leân tieáng. Nam Cao laø moät nhaø vaên hieän thöïc lôùn, goác nhaân ñaïo raát saâu. ”Traêng saùng” ñöôïc coi laø moät tuyeân ngoân ngheä thuaät saâu saéc vaø raát tieán boä cuûa oâng. Khoâng lí leõ, Nam Cao ñaõ noùi leân thaät taâm huyeát quan ñieåm ngheä thuaät nhaân ñaïo cuûa mình. “Traêng saùng” gioáng nhö lôøi taâm nieäm chaân thaønh cuûa nhaø vaên tieåu tö saûn nguyeän töø boû con ñöôøng ngheä thuaät thoaùt li, höôûng laïc, trôû veà chung thuyû vôùi quaàn chuùn g ngheøo khoå, vì hoï maø saùng taùc. Töø nhöõng yù nghó thieát tha aáy, Nam Cao ñaõ ñi ñeán haønh ñoäng thöïc teá baèng nhöõng taùc phaåm ñaày söùc thuyeát phuïc cuûa mình. Trong khi caùc nhaø vaên laõng maïn, hoaëc laø thi vò hoùa cuoäc soáng hoaëc laø thoaùt li hieän thöïc ñeå taâm hoàn “ru vôùi gioù, mô theo traêng…” thì Nam Cao ñaõ cuøng vôøi caùc nhaø vaên hieän thöïc khaùc giöông cao laù côø hieän thöïc vaø nhaân ñaïo, duøng ngoøi buùt phanh phui thöïc traïng xaõ hoäi ñöông thôøi. Caùc taùc phaåm cuû a hoï khoâng chæ laø nhöõng baûn caùo traïng ñanh theùp leân aùn cheá ñoä thöïc daân phong kieán taøn baïo thoái naùt, maø coøn laø nhöõng tieáng keâu thöông tha thieát vaø caûm ñoäng veà soá phaän khoå ñau taêm toái cuûa nhöõng ngöôøi daân ngheøo thoân queâ vaø thaønh thò. Ñoù laø cuoäc ñôøi cuûa nhöõng Laõo Haïc, Lang Raän… cuøng khoå ñoùi raùch, cuûa nhöõng Chí Pheøo bò xaõ hoäi daøy xeùo, laêng nhuïc, cöôùp heát nhaân tính laãn nhaân hình. Ñoù laø nhöõng Hoä, nhöõng Thöù, San phaûi soáng moät cuoäc soán g “muø xaùm, cöù moác leân, rí ñi, moøn ra, muïc ra” khoâng loái thoaùt. Toùm laïi caâu noùi cuûa Nam Cao thaät haøm suùc, ñaõ noùi leân ñöôïc moät caùch thaät thaám thía vaø saâu saéc quan ñieåm ngheä thuaät cuûa xu höôùng vaên hoïc hieän thöïc “vò nhaân sinh” tieán boä ñöông thôøi. Tuy chöa phaûi laø quan ñieåm tieân tieán nhaát luùc baáy giô. Nhöng chính kieán cuûa moät nhaø vaên tieåu tö saûn maø daùm ñaáu tranh choáng laïi moïi thöù ngheä thuaät phaûn hieän thöïc,xa rôøi cuoäc soáng nhaân daân cuûa vaên chöông laõng maïn tieâu cöïc; ñoøi ngheä thuaät phaûi trôû veà vôùi chuû nghóa hieän thöïc vaø chuû nghóa nhaân ñaïo; thì phaûi noùi ñoù laø moät quan ñieåm raát tieán boä, moät Vaên – lyù luaän vaên hoïc –TTLT Vónh Vieãn 239 ñoùng goùp to lôùn cuûa Nam Cao trong traøo löu vaên hoïc hieän thöïc pheâ phaùn giai ñoaïn 19301945. Ñaët trong hoaøn caûnh xaõ hoäi ñaày baát coâng vaø caûnh vaên hoïc raát phöùc taïp, caùc khuynh höôùng tieâu cöïc ñang phaùt trieån traøn lan gaây taùc haïi khoâng nhoû luùc baáy giôø; yù kieán cuûa Nam Cao chaúng nhöõng raát tieán boä maø coøn mang yù nghóa chieán ñaáu tích cöïc. Noù vöøa coù taùc duïng caûnh tænh doøng vaên hoïc laõng maïn thoaùt li laàm ñöôøng, vöøa khích leä ñoäng vieân caùc nhaø vaên hieän thöïc haõy duõng caûm nhìn thaúng vaøo thöïc traïng xaõ hoäi, duøng ngoøi buùt cuûa mình khaùm phaù saâu hôn nhöõng caùi hieän thöïc baàn cuøng vaø khoå ñau cuûa haøng trieäu quaàn chuùng döôùi aùch phong kieán thöïc daân. Ngaøy nay, yù kieán cuûa Nam Cao vaãn coù giaù trò goùp phaàn nhaéc nhôû caùc nhaø vaên quan taâm hôn, gaén boù hôn vôùi cuoäc soáng hieän thöïc ñeå phaûn aùnh ñöôïc nhöõng vaán ñeà quan troïng vaø caáp baùch cuûa xaõ hoäi. Ñeà 4: Vì sao coù theå noùi vaên hoïc chaân chính coù khaû naêng nhaân ñaïo hoùa con ngöôøi? Lieân heä vôùi thöïc teá vaên hoïc. Vaên hoïc laø trong nhöõng loaïi hình ngheä thuaät coù töø raát sôùm, gaén boù thieát thaân vôùi ñôøi soáng tinh thaàn cuûa con ngöôøi ngay töø thuôû xa xöa. Duø döôùi hình thöùc naøo thì noù vaãn laø söï phaûn aùnh theá giôùi khaùch quan qua theá giôùi chuû theå cuûa ngheä só. Taùc phaåm ngheä thuaät chaân chính laø söï giaõi baøy nhöõng tình caûm, nhöõng khaùt voïng saâu xa cuûa nhaø vaên tröôùc cuoäc ñôøi, tröôùc nhöõng vaán ñeà coù yù nghóa thaân thieát ñoái vôùi con ngöôøi. Duø vaên hoïc vieát veà nhöõ ng söï coá lôùn lao: baõo taùp caùch maïng, chieán tranh, hay chæ dieãn taû moät tieáng chuoâng chuøa, moät bôø tre, ruoäng luùa… bao giôø ta cuõng tìm thaáy hình boùng, taâm söï cuûa con ngöôøi göûi gaém ôû beân trong. Vôùi tö caùch laø cuï theå cuûa hoaøn caûnh, laø ñoäng löïc cuûa söï phaùt trieån xaõ hoäi, laø nguoàn goác cuûa moïi saùng kieán, phaùt minh. Con ngöôøi vôùi taát caû nieà m vui, noãi buoàn, taâm tö khaùt voïng, thaønh ñaït hay khoå ñau luoân luoân laø ñoái töôïng trung taâm cuûa vaên hoïc, laø moái quan taâm haøng ñaàu cuûa ngheä só chaân chính. Tình yeâu thöông ñoái vôùi con ngöôøi laø nguoàn ñoäng löïc caên baûn nhaát thuùc ñaåy ngoøi buùt cuûa moïi nhaø vaên chaân chính. Nhaø vaên Nga Tolstoi ñaõ töøng vieát: “Moät taùc phaåm ngheä thuaät laø keát quaû cuûa tình yeâu”. Coøn Goethe thì noùi: “Nhöõng ñieàu ñaàu tieân maø thieân nhieân caàn laø tình yeâu noàng naøn ñoái vôùi cuoäc soáng”. Nöõ vaên só Phaùp Elsa Trisolet thì dieãn taû tình yeâu aáy baèng hình aûnh thaät cuï theå: “Nhaø vaên laø ngöôøi cho maùu”. Ñoù laø moät tình yeâu bao goàm caû söï hi sinh to lôùn. Taùc phaåm chaân chính ñuùng laø saûn phaåm cuûa trí tueä, traùi tim, moà hoâi vaø caû nöôùc maét nöõa cuûa ngöôøi ngheä só, laø keát quaû cuûa quaù trình neám traûi, nung naáu, caûm xuùc daøo daït – caùi maø ngöôøi ta goïi laø caûm höùng trong saùng taïo ngheä thuaät. Khoâng ai laøm thô laøm vaên trong traïng thaùi khoâ caèn, chai saïn xuùc caûm. Caûm höùng aáy coù theå baét ñaàu töø nieàm vui söôùng, töï haøo hay tin töôûng, phaán khôûi, nhöng vôùi ngheä só chaân chính thì chaúng bao giôø coù nieàm vui hôøi hôït, giaûn ñôn. Bôûi vì cuoäc soáng con ngöôøi, trong tính hieän thöïc cuûa noù, nieàm vui luoân luoân ñi ñoâi vôùi noãi buoàn, aùnh saùng luoân toàn taïi beân caïnh boùng toái, caùi xaáu luoân luoân xen laãn beân caïnh caùi toát, haïnh phuùc thöôøng ñi lieàn vôùi khoå ñau, baát haïnh…Vaø nhöõng khoå ñau cuûa con ngöôøi xöa nay voán laø noãi nhöùc nhoái, böùc xuùc nhaát thoâi thuùc ngöôøi ngheä só caàm buùt. Chính nhaø vaên Xoâ vieát V.Raxpuchin ñaõ dieãn ñaït tình caûm aáy moät caùch giaûn dò chaân thaønh: “Neáu toâi vieát, aáy laø vì toâi caûm thaáy ñau ôû ñaâu ñaáy trong ngöôøi” vôùi Huygo thì beå khoå cuûa nhaân loaïi laø haàm moû khai thaùc khoâng vôi caïn cuûa ñôøi oâng. Truyeän kieàu laø tieáng khoùc ñöùt Vaên – lyù luaän vaên hoïc –TTLT Vónh Vieãn 240 ruoät. Chí Pheøo laø tieáng theùt phaãn uaát ñoøi quyeàn laøm ngöôøi…Nhöõng taùc phaåm chaân chính, baát töû vôùi thôøi gian thöôøng laø nhöõng taùc phaåm dieãn taû nhöõng xung ñoät coù khi ñaày bi kòch giöõa caùi thaät vaø caùi giaû, giöõa caùi thieän vaø caùi aùc, giöõa boùng toái vaø aùnh saùng, giöõa caùi cao thöôïng vaø caùi thaáp heøn, gheâ tôûm … Tuy nhieân “thanh nam chaâm thu huùt moïi theá heä vaãn laø caùi cao thöôïng, caùi toát ñeïp, caùi thuûy chung”. Ñoù chính laø khaû naêng nhaân ñaïo maø vaên hoïc chaân chính coù theå mang laïi cho con ngöôøi. ÔÛ ñaây coù maáy vaán ñeà caàn löu yù: 1/ Sôû dó noùi vaên hoïc chaân chính chöù khoâng phaûi vaên hoïc noùi chung vì trong söï toàn taïi cuûa vaên hoïc nhaân loaïi quaû laø nhöõng taùc phaåm vì con ngöôøi, naâng cao phaåm giaù con ngöôøi nhöng cuõng coù thöù vaên chöông laøm haï thaáp phaåm giaù con nguôøi. Coù nhöõng taùc phaåm laø keát quaû cuûa thao thöùc khoå ñau, hi sinh, traên trôû, nhöng cuõng khoâng thieáu thöù vaên chöông laøm thueâ, laøm coâng cuï, boài buùt toâ son traùt phaán cho giai caáp thoáng trò trong nhöõng xaõ hoäi ñaõ suy taøn, muïc ruoãng… Coù thöù vaên chöông baát töû, soáng maõi vôùi muoân ñôøi, coù thöù vaên chöông reû tieàn seõ bò queân laõng vôùi thôøi gian. Chuû nghóa nhaân ñaïo, loøng yeâu thöông toân troïng con ngöôøi laø thöôùc ño caên baûn nhaát ñeå ñaùnh giaù moïi giaù trò vaên hoïc chaân chính . “Nhöõng ngöôøi khoán khoå” cuûa Hugo, “ Soáng laïi” cuûa L.Tolstoi, Truyeän Kieàu cuûa Nguyeãn Du… laø nhöõng taùc phaåm trong ñoù taùc giaû coøn boäc loä nhieàu quan ñieåm sai laàm veà tö töôûng vaø nhöõng giaûi phaùp caûi taïo xaõ hoäi, nhieàu nhaân vaät cuõng ñaõ traûi qua bao nhieâu vaáp ngaõ, giaèng xeù, laàm laãn… nhöng ñoù laïi laø nhöõng taùc phaåm ngheä thuaät chaân chính seõ soáng maõi vôùi thôøi gian; bôûi söùc maïnh caûm hoùa saâu xa, bôûi loøng yeâu thöông con ngöôøi meânh moâng, saâu thaúm; bôûi thaùi ñoä caêm gheùt, phaãn uaát tröôùc nhöõng theá löïc xaáu xa, taøn aùc ñaõ giaøy xeù o, chaø ñaïp leân con ngöôøi. Ñoù chính laø lí töôûng thaåm mó cuûa nhaø vaên coù khaû naêng nhaân ñaïo hoùa con ngöôøi, laøm cho con ngöôøi tin hôn ôû nhöõng ñieàu thieän, ôû khaû naêng vöôn tôùi caùi cao caû, cao thöôïng, keå caû nhöõng con ngöôøi ñaõ traûi qua vaø chòu ñöïng nhöõng ñieàu aùc khuûng khieáp do xaõ hoäi vaø coù khi do chính mình gaây ra. 2/ Maët khaùc, noùi tôùi quaù trình nhaân ñaïo hoùa cuûa vaên hoïc khoâng phaûi chæ laø khaû naêng gôïi loøng traéc aån, ñoäng taâm, thöông caûm ñoái vôùi nhöõng caûnh ngoä baát haïnh ñoùi ngheøo dieãn ra trong xaõ hoäi, duø ñieàu ñoù cuõng laø moät phöông tieän ñaùng quí. Khaû naêng nhaân ñaïo hoùa coøn boäc loä ôû söï töï yù thöùc veà baûn thaân, töï nhaän dieän baûn thaân tröôùc nhöõng ñieàu xaáu, toát, thieän, aùc… maø taùc phaåm gôïi leân. Ngöôøi ta ñaõ noùi ñeán söï “thanh loïc” taâm hoàn cuûa vaên hoïc, hay hình thöùc “saùm hoái” cuûa baûn thaân tröôùc löông taâm cuûa quaù trình tieáp nhaän taùc phaåm laø nhö theá. Ñoïc Nam Cao khoâng phaûi chæ laø ñeå caûm thoâng vôùi Ñieàn, vôùi Thöù, vôùi Hoä… vôùi moät cuoäc soáng bò “côm aùo ghì saùt ñaát”, noù ñang coù nguy cô gieát cheát nhöõng öôùc mô vaø nhöõng tình caûm nhaân aùi, cao thöôïng. Nhöõng taùc phaåm cuûa Nam Cao coøn nhö moät taám göông soi ñeå ñoäc giaû hoâm nay töï nhaän dieän chính mình, khoâng ngöøng vöôït leân hoaøn caûnh baûn thaân ñeå soáng moät caùch xöùng ñaùng hôn, toát ñeïp hôn. Neáu trong taùc phaåm “Ñôøi thöøa”, nhaân vaät Hoä laø moät trí thöùc hoaøn toaøn toát thì taùc phaåm coù theå khoâng laøm ta xuùc ñoäng ñeán theá. Söï giaèng xeù giöõa nhaân caùch cao thöôïng, haønh vi ñeïp ñeõ, hoaøi baõo to lôùn, taám loøng vò tha cuûa moät “chaøng trai treû voán say meâ lí töôûng” vôùi nhöõng baän roän teïp nheïp voâ nghóa lí, vôùi söï caâu thuùc cuûa ñôøi soáng taàm thöôøng haøng ngaøy, caû nhöõng caåu thaû, baát löông trong ngheà caàm buùt vaø nhöõng haønh vi “khoán naïn, taøn nhaãn cuûa haén” ñoái vôùi Töø – ngöôøi vôï raát ñoãi ñaùng thöông cuûa y vaø nhöõng Vaên – lyù luaän vaên hoïc –TTLT Vónh Vieãn 241 giaèng xeù noäi taâm khoâng nguoâi trong loøng Hoä, laïi laøm ngöôøi ñoïc xoùt xa thöông caûm ñeán taän ñaùy loøng. Chính ñieàu ñoù ñaõ laøm neân giaù trò nhaân vaên raát lôùn cuûa taùc phaåm. Chính baûn thaân taùc phaåm “Ñôøi thöøa” ñaõ taïo ñöôïc giaù trò ñích thöïc maø taùc giaû cuûa noù haèng mong moûi. “Noù chöùa ñöïng ñöôïc moät caùi gì lôùn lao, maïnh meõ vöøa ñau ñôùn laïi vöøa phaán khôûi. Noù ca tuïng loøng thöông, tình baùc aùi, söï coâng bình… Noù laøm cho con ngöôøi gaàn ngöôøi hôn”. Nhöõng giaù trò nhaân vaên to lôùn nhö theá laïi ñöôïc hình thaønh töø nhöõng maãu chuyeän nhoû nhaët, vaët vaõnh nhöng ñaõ ñöôïc vieát baèng moät ngoøi buùt chaân thöïc, taøi hoa vaø nhaát laø baèng moät cuoäc soáng cuõng ñaày maâu thuaãn, ñau xoùt, traên trôû cuûa chính nhaø vaên Nam Cao. ÔÛ ñaây coù vaán ñeà vieát caùi gì vaø vieát nhö theá naøo. Khoâng neân ñoàng nhaát noäi dung phaûn aùnh vaø söï phaûn aùnh. Noùi cho roõ hôn, ôû ñaây tình caûm, löông tri, thaùi ñoä traân troïng ñoái vôùi giaù trò tinh thaàn cuûa con ngöôøi ñaõ roïi saùng vaøo töøng caûnh ngoä trong caâu vaên, laøm daáy leân ôû ngöôøi ñoïc moät moái lieân töôûng ñoàng caûm, ñau xoùt. Ñoù môùi laø nhöõng yeáu toá taïo neân söùc thuyeát phuïc saâu xa ñoái vôùi ngöôøi ñoïc. Ñoïc “Ñôøi thöøa” ta coù caûm giaùc nhö nhaø vaên ñaõ roïi vaøo choã saâu kín nhaát cuûa taâm tö. Quaù trình nhaân ñaïo hoùa seõ hình thaønh töø söï ñoàng caûm aáy. ÔÛ “Laõo Haïc” cuõng vaäy. Taùc phaåm gôïi leân loøng thöông caûm nôi ngöôøi ñoïc töø caùi cheát theâ thaûm cuûa laõo vì loøng thöông con vaø vì tình traïng khoán quaãn cuûa laõo. Nhöng giaù trò nhaân ñaïo cuûa taùc phaåm chuû yeáu laïi khoâng chæ naèm ôû ñaáy. Taùc phaåm gôïi leân nhöõng tình caûm vò tha, cao thöôïng ñaày töï troïng cuûa moät laõo giaø noâng daân chaát phaùc, hieàn laønh: bieát ñaâu laõo töï töû coøn vì loøng töï troïng bò toån thöông, bò löông taâm caén röùt vì nôõ löøa doái moät con choù! (trong khi coøn bieát bao con ngöôøi mang maët ngöôøi nhöng loøng lang daï thuù “ngöôøi vôùi ngöôøi laø choù soùi”). Phaùt hieän ôû choã saâu xa nhaát nhöõng neùt ñeïp löông tri con ngöôøi, taùc phaåm ñoùng vai troø tích cöïc trong vieäc laøm cho con ngöôøi trôû neân toát ñeïp, nhaân aùi hôn. Ñoù laø chöa keå ñeán nhöõng caâu vaên chan chöùa moät loøng vò tha ñoä löôïng, moät thaùi ñoä laøm hoøa vôùi ngöôøi khaùc vaø vôùi chính mình, nhöõng tình caûm nhaân vaên, nhaân ñaïo laø baøi hoïc veà caùch soáng, caùch xöû theá, caùch nhìn nhaän vaø ñaùnh giaù con ngöôøi laøm cho loøng ta trôû neân thanh thaûn hôn, cao thöôïng hôn. “Chao oâi! Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi ôû quanh ta, neáu ta khoâng coá taâm maø hieåu hoï thì ta chæ thaáy hoï gaøn dôû, ngu ngoác, baàn tieän, xaáu xa, bæ oåi… toaøn laø nhöõng côù ñeå cho ta taøn nhaãn, khoâng bao giôø ta thaáy hoï laø nhöõng ngöôøi ñaùng thöông, khoâng bao giôø ta thöông… “Vôï toâi khoâng aùc, nhöng thò khoå quaù roài. Moät ngöôøi ñau chaân, coù luùc naøo queân ñöôïc caùi chaân ñau cuûa mình ñeå nghó ñeán moät caùi gì khaùc hôn. Khi ngöôøi ta khoå quaù thì ngöôøi ta chaúng coøn nghó ñeán ai ñöôïc nöõa. Caùi baûn tính toát cuûa ngöôøi ta bò noãi lo laéng buoàn ñau ích kyû che laáp maát. Toâi bieát vaäy neân toâi chæ buoàn chöù khoâng nôõ giaän”. Chao oâi, neáu ai cuõng nghó ñöôïc nhö theá thì quan heä giöõa con ngöôøi vôùi con ngöôøi seõ toát ñeïp bieát bao nhieâu. Nhöõng caâu vaên xoùt xa maø ñeïp ñeõ nhö theá ñaõ vöôït ra khoûi muoân khoå cuûa taùc phaåm, noù noùi veà caùi tình ngöôøi muoân thuôû caàn coù, noù coù khaû naêng nhaân ñaïo hoùa con ngöôøi, laøm cho con ngöôøi trôû neân cao thöôïng vaø nhaân aùi hôn. 3/ ÔÛ ñaây noùi nhaân ñaïo hoùa ñeå nhaán maïnh söùc caûm hoùa maïnh meõ cuûa ngheä thuaät. Con ngöôøi laø saûn phaåm cuûa taïo hoùa, noù voán ñeïp ñeõ “nhaân chi sô, tính baûn thieän”. Nhöng xaõ hoäi coù theå laøm tha hoùa con ngöôøi thì vaên chöông chaân chính laïi coù khaû naêng taùc ñoäng ngöôïc laïi. Tình thöông, loøng nhaân ñaïo seõ caûm hoùa, thöùc tænh löông tri voán luoân aån chöùa trong chieàu saâu noäi taâm con ngöôøi, coù khaû naêng “nhaân ñaïo hoùa” con ngöôøi. Noùi “khaû naêng” vì khoâng nhaát thieát bao giôø cuõng coù theå ñaït ñöôïc nhö vaäy. Noù coøn tuyø thuoäc vaøo söï tieáp nhaän rieâng bieät cuûa chuû theå caûm thuï. Nhöng moät nhaø vaên chaân chính bao giôø cuõng nung naáu, khaùt voïng Vaên – lyù luaän vaên hoïc –TTLT Vónh Vieãn 242 taùc phaåm cuûa mình seõ ñem laïi moät giaù trò tinh thaàn naøo ñaáy, nhaèm cöùu vaõn con ngöôøi. Ngay caû Truyeän Kieàu, duø Nguyeãn Du coù vieát: “Lôøi queâ chaép nhaët doâng daøi Mua vui cuõng ñöôïc moät vaøi troáng canh” thì ta cuõng hieåu ñoù chæ laø moät caùch noùi khieâm nhöôøng. Khi truùt leân ngoøi buùt bao noãi ñôùn ñau veà cuoäc ñôøi, ñöông nhieân nhaø vaên khao khaùt nhöõng taám loøng tri aâm, nhöõng gioït nöôùc maét ñoàng caûm: Baát tri tam baùch dö nieân haäu Thieân haï haø nhaân khaáp Toá Nhö ? Maáy theá kæ troâi qua, Truyeän Kieàu vaø nhöõng taùc phaåm ñaày nhaân ñaïo cuûa Nguyeãn Du maõi maõi laø ngöôøi baïn taâm tình, laø nguoàn söùc maïnh cuûa bieát bao theá heä ñoäc giaû, keå caû nhöõng ñoäc giaû treû tuoåi hieän nay: Daãu suùng ñaïn naëng loøng ra hoûa tuyeán Ñi ñöôøng daøi, em giöõ “Truyeän Kieàu” theo. (Cheá Lan Vieân – Göûi Kieàu cho em Naêm ñi ñaùnh Myõ) Khoâng theå naøo coù theå noùi heát khaû naêng nhaân ñaïo hoùa cuûa vaên hoïc ñoái vôùi con ngöôøi. Nhöng quaû thaät, ñoïc moät taùc phaåm vaên hoïc chaân chính, ta coù caûm giaùc thaät haïnh phuùc vaø sung söôùng nhö ñang ñöôïc ñoái dieän, taâm tình troø truyeän vôùi moät ngöôøi baïn thoâng minh, nhaân aùi, töøng traûi, nhö ñang ñöôïc chia seû noãi buoàn, nieàm vui, taâm tö, öôùc voïng; nhö ñang ñöôïc ñoùn nhaän yù chí, nieàm tin, nghò löïc trong cuoäc haønh trình ñaày thöû thaùch cuûa cuoäc soáng. Bieát bao nhieâu taùc phaåm vaên chöông ñaõ trôû thaønh cuoán saùch goái ñaàu giöôøng cuûa nhieàu theá heä. Noùi nhö Gorki :“saùch vôû ñaõ chæ cho toâi choã ñöùng cuûa mình trong ñôøi soáng, noùi cho toâi bieát raèng con ngöôøi thaät laø vó ñaïi vaø ñeïp ñeõ, raèng con ngöôøi luoân luoân höôùng veà caùi toát ñeïp hôn, raèng con ngöôøi ñaõ laøm neân nhieàu thöù treân traùi ñaát vaø vì theá maø hoï ñaõ chòu bieát bao ñau khoå”. Vaø cuõng chính Gorki ñaõ tuyeân ngoân: “Con ngöôøi – caùi teân môùi ñeïp laøm sao, môùi vinh quang laøm sao. Con ngöôøi phaûi toân troïng con ngöôøi”. Hieåu bieát con ngöôøi, hieåu chính mình, caûm thoâng chia seû vôùi noãi khoå ñau cuûa con ngöôøi, bieát caêm gheùt caùi giaû doái, ti tieän, taøn aùc, bieát höôùng tôùi caùi chaân, thieän, mó; bieát soáng moät caùch chaân thaät, nhaân aùi, cao thöôïng… ñoù laø nhöõng daáu hieäu cuûa quaù trình ‘nhaân ñaïo hoùa” maø vaên hoïc chaân chính ñaõ vaø maõi maõi seõ ñem laïi cho con ngöôøi, vì haïnh phuùc cuûa con ngöôøi. Giaûng bình “Caùc vò La Haùn chuøa Taây Phöông” – Huy Caän * Ngheä thuaät mieâu taû caùc pho töôïng Phong caùch rieâng cuûa Huy Caän: “Söï gaén boù cuûa caûm xuùc vôùi nhöõng suy töôûng, trieát lyù”. Ñöôïc khôi daäy töø nhöõng caûm xuùc tröôùc caùc pho töôïng ôû chuøa Taây Phöông, baøi thô khoâng phaùt trieån theo höôùng trieát lyù veà Phaät giaùo, cuõng nhö nhaân theá noùi chung  caûm nghó vaø bình luaän lòch söû veà nhöõng ñau khoå beá taéc cuûa moät thôøi ñaïi quaù khöù – thôøi ñaïi maø caùc pho töôïng ñöôïc saùng taïo. Huy Caän töø choã ñöùng trong thôøi ñaïi, theo taùc giaû, veà caên baûn ñaõ giaûi toûa ñöôïc nhöõng ñau khoå cuûa con ngöôøi vaø nhöõng beá taéc cuûa lòch söû – maø nhìn laïi ñeå ñoàng caûm, xoùt Vaên – lyù luaän vaên hoïc –TTLT Vónh Vieãn 243 thöông, traân troïng vôùi cha oâng trong quaù khöù. YÙ nghóa phoå quaùt veà nhaân sinh maø caùc pho töôïng naøy gôïi leân laïi ñöôïc quy vaøo yù nghóa phaûn aùnh hieän thöïc thôøi ñaïi cuûa caùc taùc phaåm ñieâu khaéc naøy. Do ñoù, vieäc xaùc ñònh cuûa pho töôïng chuøa Taây Phöông laø töôïng A La Haùn hay töôïng 18 vò toå cuûa phaùi Thieàn Toâng, cuõng khoâng coù yù nghóa quan troïng quyeát ñònh ñoái vôùi vieäc caûm thuï vaø phaân tích baøi thô cuûa Huy Caän. Bôûi leõ, vôùi taùc giaû, caùc hình töôïng nhöõng con ngöôøi treân ñöôøng tu tôùi “Phaät” naøy thöïc ra chæ laø hình aûnh soáng ñoäng cuûa nhöõng ñau khoå vaø beá taéc cuûa con ngöôøi trong moät thôøi ñaïi lòch söû cuï theå. Baøi thô keát caáu theo caùch ñi töø nhöõng quan saùt, mieâu taû cuï theå vôùi caûm xuùc vaø suy töôûng veà caùc pho töôïng ñeán vieäc caûm nhaän vaø bình luaän veà moät thôøi ñaïi lòch söû cuoái cuøng laø lieân heä ñoái chieáu xöa – nay. * Phaàn ñaàu cuûa baøi thô (goàm 8 khoå, 32 caâu): mieâu taû caùc pho töôïng vaø caû nhoùm töôïng, ñaây laø phaàn ñaït nhaát cuûa baøi thô. Caàn taäp trung phaân tích. - Khoå thô ñaàu noùi nhöõng vöông vaán, aùm aûnh, caùi aán töôïng chung cuûa taùc giaû sau khi thaêm caùc pho töôïng chuøa Taây Phöông. Ba khoå tieáp theo ñaëc taû baèng loái “quay caän caûnh” ba pho töôïng vôùi nhöõng daùng veû, tö theá raát khaùc nhau, tieâu bieåu cho caû quaàn theå töôïng. Ñaây vò xöông traàn chaân vôùi tay Côù chi thieâu ñoát taám thaân gaày Traàm ngaâm ñau khoå saâu voøm maét Töï baáy ngoài y cho ñeán nay. ÔÛ pho töôïng thöù nhaát, baèng nhöõng neùt ñaëc taû gaày guoäc, khoâ heùo cuûa thaân hình (xöông traàn chaân vôùi tay, taám thaân gaày, saâu voøm maét ) cuøng tö theá baát ñoäng (Töï baáy ngoài y cho ñeán nay) trong daùng traàm ngaâm ñau khoå, nhöõng caâu thô ñaõ bieåu hieän ñöôïc söùc maïnh nung naáu cuûa noäi taâm ñeán noãi thieâu ñoát caû hình haøi: nhaø tu haønh maõi soáng vôùi nhöõng suy nghó maø queân caû theå xaùc, trong moät hình theå vaät chaát thu nhoû chöùa ñöïng ñöôïc söï roäng lôùn vaø saâu xa cuûa tö töôûng, taâm linh. Xöông phôi traàn truïi, töôûng nhö coù theå boác löûa vì quaù khoâ. Löûa beân trong ñaõ thieâu ñoát heát thòt… Caëp maét chæ nhìn beân trong. - Moâ taû böùc töôïng thöù hai, taùc giaû laïi thaáy ñöôïc nhaø ngheä só ñieâu khaéc ñaõ duøng nhöõng ñöôøng neùt chuyeån ñoäng maïnh meõ cuûa hình theå ñeå dieãn taû nhöõng vaän ñoäng soâi suïc, döõ doäi cuûa noäi taâm. Haøng loaït ñoäng töø vaø hình aûnh dieãn taû traïng thaùi caêng thaúng doàn neùn cuûa cô theå, ñaëc bieät laø khuoân maët “Maét giöông, maøy nhíu xeäch, traùn nhö noåi soùng bieån luaân hoài, moâi cong chua chaùt taâm hoàn heùo, gaân vaën baøn tay, maïch maùu soâi” theå hieän nhöõng suy nghó nung naáu, traên trôû döõ doäi cuûa tö töôûng nhö muoán ñöùt tung, voït traøo ra khoûi thaân xaùc con ngöôøi, ñoàng thôøi cuõng thaáy söï beá taéc voâ phöông giaûi thoaùt. Boán caâu thô giaøu chaát taïo hình, soáng ñoäng nhö laø chaïm khaéc baèng lôøi, quaû laø moät taùc phaåm ñieâu khaéc baèng thô. - ÔÛ pho töôïng thöù ba, trong caùi tö theá laï luøng “chaân tay co xeáp laïi, troøn xoe töïa theå chieác thai non”. Döôøng nhö hoaøn toaøn caùch bieät vôùi cuoäc soáng beân ngoaøi, taùc giaû laïi ñaëc taû ñoâi tai daøi roäng khaùc thöôøng ñoùn nhaän nhöõng tieáng doäi moïi noãi ñau khoå cuûa chuùng sinh (theo quan nieäm xöa, ñoâi tai to vaø daøy ñöôïc coi laø moät neùt töôùng maïo cuûa Phaät). *… Sau khi ñaëc taû ba pho töôïng, taùc giaû gom chung caû quaàn theå töôïng. ÔÛ ñaây duøng buùt phaùp taû bao quaùt keát hôïp vôùi suy töôûng bình luaän. Ñaây laø “ cuoäc hoïp laï luøng traêm vaät vaõ”, laø hoäi tuï cuûa nhöõng khoå ñau, traên trôû, quaèn quaïi ôû cao ñieåm cuûa noù, thôøi ñieåm maø “baáy nhieâu quaèn quaïi run laàn choùt”. Cuõng töø caùc böùc töôïng naøy, haùy leân nhöõng khaùt voïng giaûi thoaùt, truy tìm nhöùc nhoùi lôøi giaûi ñaùp vaø ñoàng thôøi cuõng coù theå bieåu hieän söï beá taéc, baát löïc Vaên – lyù luaän vaên hoïc –TTLT Vónh Vieãn 244 toät ñoä. Caâu thô coù söùc khaùi quaùt cao vaø suy töôûng saâu nhöng khoâng thoaùt li hình aûnh caùc böùc töôïng: “Maët cuùi, maët nghieâng, maët ngoaûnh sau Quay theo taùm höôùng hoûi trôøi saâu Moät caâu hoûi lôùn. Khoâng lôøi ñaùp Cho ñeán baây giôø maët vaãn chau” Taùc giaû cuûa “Löûa thieâng” nhöõng naêm tröôùc Caùch maïng thaùng Taùm, ñaõ töøng mang noãi ñau ñôøi, noãi saàu nhaân theá vaø caû nhöõng tìm toøi beá taéc, sieâu hình, vì theá maø söï caûm nhaän vaø suy töôûng veà caùc pho töôïng chuøa Taây Phöông coøn laïi laø moät söï ñoàng caûm thaám thía qua traûi nghieäm cuûa chính mình. * Tuy coù nhöõng nhöôïc ñieåm – (ôû phaàn sau baøi thô: ít gaén vôùi tröïc tieáp caûm xuùc, bieän luaän lòch söû hôi daøi doøng…), baøi thô vaãn laø moät trong nhöõng taùc phaåm troäi nhaát cuûa Huy Caän sau Caùch maïng thaùng Taùm. Treân caùi neàn caûm xuùc tinh teá traàm laëng, nhaø thô höôùng tôùi nhöõng suy töôûng khaùi quaùt, nhöõng suy ngaãm trieát lyù. Suy töôûng ñöôïc baét nguoàn töø nhöõng quan saùt chi tieát vaø caûm xuùc tröïc tieáp, nhöõng caùi höõu haïn höõu hình maø môû tôùi nhöõng nieàm bao la cuûa taâm töôûng… Söï suy nghó trong thô Huy Caän khoâng coù daïng saéc saûo, ñaäp maïnh vaøo trí tueä, maø thöôøng laø thaâm traàm, baøng baïc nhö chaát men thaám daàn, trong moät aâm ñieäu thô khoan thai, traàm laéng, coù khi thanh thoaùt nheï nhaøng….. * * *