Môc lôc
* Më ®Çu..............................................................................................................................02
* Néi dung...........................................................................................................................08
Ch¬ng 1: Nh÷ng tiÒn ®Ò c¬ b¶n cho quan niÖm cña I. Cant¬ vÒ chñ thÓ
nhËn thøc............................................................................................................08
1.1 Bèi c¶nh ra ®êi cña nhËn thøc luËn Cant¬...............................................08
1.2 Mét sè tiÒn ®Ò t tëng................................................................................10
1.2.1 Chñ nghÜa duy c¶m nh lµ c¬ së cho nhËn thøc luËn cña I. Cant¬...10
1.2.2 Quan niÖm duy lý vÒ chñ thÓ nhËn thøc trong triÕt häc
Phôc hng-CËn ®¹i .......................................................................................20
Ch¬ng 2: Chñ thÓ nhËn thøc trong triÕt häc I. Cant¬ .......................................35
2.1 S¬ lîc vÒ th©n thÕ vµ sù nghiÖp cña I. Cant¬...........................................35
2.2 Quan niÖm cña Cant¬ vÒ cÊu tróc vµ nh÷ng n¨ng lùc cña chñ thÓ
nhËn thøc.......................................................................................................36
2.2.1 C¶m tÝnh............................................................................................38
2.2.2 Gi¸c tÝnh............................................................................................45
2.2.3 Th«ng gi¸c.........................................................................................52
2.2.4 Lý tÝnh...............................................................................................57
2.3 §ãng gãp vµ h¹n chÕ cña quan niÖm Cant¬ vÒ chñ thÓ nhËn thøc.........67
*KÕt luËn............................................................................................................................73
*Danh môc tµi liÖu tham kh¶o.............................................................................76
1
më ®Çu
1. Lý do chän ®Ò tµi.
Víi t c¸ch lµ ngêi s¸ng ra triÕt häc cæ ®iÓn §øc, Imanue Cant¬ cã nh÷ng
®ãng gãp kh«ng nhá cho nÒn triÕt häc thÕ giíi. §¸nh gi¸ vÒ häc thuyÕt triÕt häc
cña Cant¬, C¸c M¸c ®· tõng viÕt r»ng: “TriÕt häc Cant¬ lµ häc thuyÕt §øc cña
cuéc c¸ch m¹ng Ph¸p” [8, 131]. Nh©n danh c¸ nh©n vµ nh÷ng ngêi ®ång quan
®iÓm víi m×nh, F.¨ngghen ®· tõng c«ng khai tuyªn bè: “NÕu c¸c thÇy gi¸o cña
giai cÊp t s¶n d×m c¸i ký øc vÒ c¸c triÕt gia §øc vÜ ®¹i vµ vÒ phÐp biÖn chøng do hä
s¸ng t¹o ra vµo vòng lÇy cña mét chñ nghÜa chiÕt trung buån th¶m,- ®Õn møc mµ
chóng t«i ph¶i kªu gäi khoa häc tù nhiªn hiÖn ®¹i lµm chøng cho r»ng, phÐp biÖn
chøng tån t¹i trong thùc tÕ,-th× chóng t«i, nh÷ng ngêi x· héi chñ nghÜa §øc, lÊy
lµm tù hµo r»ng chóng t«i xuÊt th©n kh«ng nh÷ng tõ Xanh Xim«ng, Phuriª, ¤oen,
mµ c¶ tõ Cant¬, PhÝcht¬ vµ Hªghen” [10, 461].
ThËt khã mêng tîng diÖn m¹o triÕt häc §øc thÕ kû XIX sÏ ra sao nÕu kh«ng
cã triÕt häc Cant¬. ChÝnh Cant¬, ®¸p øng nhu cÇu cña thêi ®¹i m×nh, ®· ®Æt ra vµ
gi¶i quyÕt theo c¸ch riªng hµng lo¹t vÊn ®Ò quan träng mµ nhiÒu n¨m sau cßn ¶nh
hëng ®Õn sù ph¸t triÓn cña t tëng triÕt häc Ch©u ¢u.
Ngay tõ trong c¸c t¸c phÈm thêi kú “tríc phª ph¸n” khi Cant¬ chuyªn chó
vÒ c¸c vÊn ®Ò khoa häc tù nhiªn vµ triÕt häc tù nhiªn, chóng ta thÊy rÊt râ quan
niÖm cña «ng vÒ sù ph¸t triÓn trong tù nhiªn. Trong cuèn “lÞch sö tù nhiªn ®¹i c¬ng
vµ häc thuyÕt vÒ bÇu trêi” xuÊt b¶n n¨m 1755, ®îc F. ¨ngghen ®¸nh gi¸ lµ t¸c
phÈm thiªn tµi v× “vÊn ®Ò c¸i hÝch ®Çu tiªn ®· bÞ lo¹i bá;tr¸i ®Êt vµ tÊt c¶ hÖ thèng
mÆt trêi hiÖn ra nh lµ mét c¸i g× ®· h×nh thµnh trong thêi gian” [11, 466], Cant¬
kh«ng chØ gi¶i thÝch cÊu t¹o hiÖn thêi cña hÖ mÆt trêi mµ cßn gi¶i thÝch c¶ sù xuÊt
hiÖn vµ ph¸t triÓn cña nã n÷a. Cã thÓ kh¼ng ®Þnh r»ng, häc thuyÕt cña Cant¬ vÒ
m©u thuÉn ®· ®Æt ra c¬ së cho c¸c hÖ thèng biÖn chøng cña PhÝcht¬, Sªlinh vµ
Hªghen. Do vËy, cã thÓ nãi, Cant¬ lµ ngêi s¸ng lËp ra biÖn chøng cæ ®iÓn §øc.
Cant¬ lµ ngêi ®Çu tiªn ®ét ph¸ vµo vµ lµm ph¸ vì quan niÖm siªu h×nh vµ ph¬ng ph¸p t duy siªu h×nh khi ®Ò cËp ®Õn thÕ giíi vËt chÊt c¶ v« c¬ lÉn h÷u c¬ vµ
“«ng ®· ph¸ vì mét c¸ch hÕt søc khoa häc ®Õn møc lµ hiÖn nay phÇn lín nh÷ng lý
lÏ cña «ng dïng ®Ó chøng minh vÉn cßn gi¸ trÞ” [11, 86]. Tõ quan niÖm Êy,
Cant¬ ®· kh¼ng ®Þnh sù ngù trÞ cña c¸c quy luËt nh©n qu¶ phæ biÕn trong giíi tù
nhiªn, còng nh v¹ch râ ranh giíi gi÷a ý chÝ tù do cña con ngêi vµ nh÷ng quy luËt
2
cña tù nhiªn. §©y lµ mét trong nh÷ng vÊn ®Ò chñ yÕu trong triÕt häc Cant¬ thu hót
sù chó ý m¹nh mÏ cña nh÷ng nhµ triÕt häc sau «ng.
C¸c t tëng biÖn chøng ®· ®îc Cant¬ ph¸t triÓn ®Æc biÖt lµ trong l«gÝc häc vµ
cña lý luËn nhËn thøc. Cant¬ ®· ®Æt ra nh÷ng nÒ t¶ng cho t tëng vÒ l«gÝc biÖn
chøng, vÒ vai trß cña c¸c ph¹m trï, ®Æc biÖt vÒ vai trß cña chñ thÓ nhËn thøc…
Cant¬ ®· lµm cuéc c¸ch m¹ng triÕt häc. §iÒu ®· kh¬i dËy cuéc c¸ch m¹ng
nµy trong ®Çu ãc Cant¬ chÝnh lµ sù quan t©m s©u s¾c tíi mét vÊn ®Ò mµ triÕt häc
thêi «ng kh«ng thÓ gi¶i quyÕt thµnh c«ng hay tháa ®¸ng. C¸c yÕu tè trong vÊn ®Ò
cña «ng ®îc gîi ý tõ nhËn ®Þnh mµ «ng ®a ra : “hai ®iÒu lµm cho ®Çu ãc c¶m thÊy
mét sù c¶m phôc vµ kinh ng¹c lu«n lu«n míi mÎ…bÇu trêi ®Çy sao trªn ®Çu vµ luËt
®¹o ®øc bªn trong”. Tøc lµ, «ng muèn b¾t ®Çu quan t©m tíi vò trô, triÕt häc tù
nhiªn vµ ®Æc biÖt lµ mét sè cÊu tróc vµ n¨ng lùc trong nhËn thøc cña con ngêi-víi
t c¸ch lµ chñ thÓ nhËn thøc. §ång thêi, «ng còng ®a ra nh÷ng ®Þnh híng vµ c¸ch
luËn chøng míi cho nh÷ng vÊn ®Ò trªn mµ c¸c nhµ triÕt häc tríc «ng cha gi¶i quyÕt
®îc. Víi tÝnh chÊt vµ nhiÖm vô nh vËy cuéc c¸ch m¹ng trong triÕt häc cña Cant¬
mµ «ng gäi lµ cuéc c¸ch m¹ng C«pÐcnich ®· ®Ó l¹i nhiÒu dÊu Ên vÒ vai trß vµ n¨ng
lùc cña t duy con ngêi ®èi víi c¸c nhµ triÕt häc sau Cant¬, ®Æc biÖt lµ nh÷ng nhµ
s¸ng lËp ra chñ nghÜa M¸c.
Cã thÓ nãi, víi hÖ thèng triÕt häc kh¸ ®å sé mµ tËp trung chñ yÕu trong ba
t¸c phÈm: “Phª ph¸n lý tÝnh thuÇn tuý” (1781); “Phª ph¸n lý tÝnh thùc tiÔn”
(1788); “Phª ph¸n n¨ng lùc ph¸n ®o¸n” (1790). Cant¬ ®· cã nh÷ng ®ãng gãp quan
träng cho triÕt häc cæ ®iÓn §øc nãi riªng vµ lÞch sö triÕt häc thÕ giíi nãi chung.
Quan niÖm cña Cant¬ vÒ chñ thÓ nhËn thøc cã thÓ coi lµ xuÊt ph¸t ®iÓm cho viÖc
x©y dùng lý luËn nhËn thøc cña triÕt häc M¸c sau nµy. Bëi lÏ, khi ®¸nh gi¸ chñ thÓ
nhËn thøc ë mÆt nµy, Cant¬ ®· ®¸nh dÊu bíc ngoÆt trong nhËn thøc vÒ con ngêi.
VÊn ®Ò chñ thÓ nhËn thøc trong triÕt häc Cant¬, hiÖn nay, cha ®îc nghiªn
cøu mét c¸ch ®Çy ®ñ vµ hÖ thèng, kh«ng nh÷ng vËy, cßn cã nh÷ng ®¸nh gi¸ tr¸i
ngîc nhau. Do ®ã, nã ®· g©y ra khã kh¨n cho c¸c nhµ nghiªn cøu trong viÖc ®¸nh
gi¸ bíc tiÕn cña quan niÖm chñ thÓ nhËn thøc trong triÕt häc M¸c. V× t tëng nµy ®îc c¸c nhµ s¸ng lËp ra chñ nghÜa M¸c tiÕp thu vµ ph¸t triÓn trùc tiÕp tõ chÝnh quan
niÖm cña Cant¬.
H¬n n÷a, trong thùc tiÔn x©y dùng chñ nghÜa x· héi ë níc ta, vÊn ®Ò con ngêi víi t c¸ch lµ chñ thÓ nhËn thøc vµ vai trß cña t duy con ngêi lu«n ®îc §¶ng ta
quan t©m vµ ®Æt lªn hµng ®Çu. Víi chiÕn lîc n©ng cao tri thøc, trÝ tuÖ vµ ph¸t huy
3
nh©n tè con ngêi, cho nªn, vÊn ®Ò chñ thÓ nhËn thøc vµ vai trß cña chñ thÓ nhËn
thøc cÇn ®îc ®i s©u nghiªn cøu.
Thªm vµo ®ã, trong qu¸ tr×nh häc tËp vµ nghiªn cøu lÞch sö triÕt häc, t«i thùc
sù quan t©m rÊt nhiÒu ®Õn triÕt häc Cant¬ ®Æc biÖt lµ vÊn ®Ò chñ thÓ nhËn thøc
trong triÕt häc cña «ng. Bëi lÏ, ®ã lµ vÊn ®Ò cßn cha ®îc c¸c nhµ nghiªn cøu khai
th¸c triÖt ®Ó vµ lµ cèt lâi trong nhËn thøc luËn Cant¬. Do ®ã, vÊn ®Ò nµy cÇn ph¶i ®îc nghiªn cøu thªm th× míi ®¸nh gi¸ ®Çy ®ñ ®ong gãp cña Cant¬ ®èi víi lÞch sö
triÕt häc.
V× vËy, ®Ó hiÓu râ h¬n quan niÖm cña Cant¬ vÒ chñ thÓ nhËn thøc, t«i m¹nh
d¹n lùa chän ®Ò tµi nµy hy väng sÏ cã thÓ ®ãng gãp phÇn nµo vµo viÖc t×m hiÓu s©u
h¬n vÒ gi¸ trÞ cña triÕt häc Cant¬ ®èi víi lÞch sö triÕt häc thÕ giíi.
2. T×nh h×nh nghiªn cøu cña ®Ò tµi
ë ViÖt nam, viÖc gi¶ng d¹y triÕt häc cña Cant¬ ®· ®îc ®a vµo ch¬ng tr×nh tõ
bËc ®¹i häc vµ sau ®¹i häc, do ®ã cã kh¸ nhiÒu nhµ nghiªn cøu viÕt vÒ triÕt häc cña
«ng. Tuy nhiªn, cho ®Õn nay, quan niÖm cña Cant¬ vÒ chñ thÓ nhËn thøc cßn Ýt ®îc
®Ò cËp ®Õn vµ cha ®îc xem xÐt ®Çy ®ñ. Nguyªn nh©n chñ yÕu cña thùc tr¹ng nµy lµ
do: Nghiªn cøu di s¶n triÕt häc ®å sé mµ «ng ®Ó l¹i cho chóng ta, ®ßi hái mét sù
kiªn nhÉn vµ thêi gian dµi l©u. V× triÕt häc cña Cant¬ ®îc tr×nh bµy vµ diÔn ®¹t
b»ng mét ng«n ng÷ “rÊt Cant¬”, nghÜa lµ rÊt khã hiÓu-ngay c¶ víi nh÷ng ngêi
chuyªn s©u vµo nghiªn cøu triÕt häc cña «ng.
Thªm mét khã kh¨n n÷a cho c«ng viÖc nghiªn cøu lý luËn nhËn thøc nãi
riªng vµ triÕt häc Cant¬ nãi chung lµ ë ViÖt nam cã rÊt Ýt c¸c t¸c phÈm triÕt häc
cña «ng ®îc dÞch ra tiÕng viÖt vµ c«ng tr×nh lín vÒ Cant¬ kh«ng nhiÒu.
MÆt kh¸c, khi nghiªn cøu vÒ lý luËn nhËn thøc nãi chung vµ quan niÖm chñ
thÓ nhËn thøc cña Cant¬ nãi riªng, chóng ta b¾t buéc ph¶i ®äc t¸c phÈm cã thÓ nãi
lµ h¹t nh©n cña lý luËn Cant¬: “Phª ph¸n lý tÝnh thuÇn tuý”-mét t¸c phÈm c¬ b¶n
®¸nh dÊu cuéc c¸ch m¹ng C«pÐcnÝch cña Cant¬ kh«ng chØ trong lý luËn nhËn thøc,
mµ cßn trong quan niÖm vÒ con ngêi. Tuy nhiªn, t¸c phÈm nµy míi ®îc Bïi V¨n
Nam S¬n biªn dÞch vµ chó gi¶i n¨m 2004.
Do vËy, liªn quan ®Õn vÊn ®Ò chñ thÓ nhËn thøc trong triÕt häc Cant¬, cho
®Õn nay míi chØ cã mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu nh: “TÝnh tÝch cùc cña chñ thÓ
nhËn thøc trong triÕt häc I. Cant¬” cña gi¸o s tiÕn sÜ NguyÔn Träng ChuÈn trong
t¸c phÈm “I.Cant¬- Ngêi s¸ng lËp nÒn triÕt häc cæ ®iÓn §øc” ; ®Æc biÖt lµ cuèn
“TriÕt häc Imanuin Cant¬ ” cña gi¸o s, tiÕn sÜ NguyÔn V¨n Huyªn; c¸c bµi viÕt vÒ
4
c¸c n¨ng lùc cña chñ thÓ nhËn thøc nh: “Häc thuyÕt vÒ atinomia vµ l«gÝc tiªn
nghiÖm cña Cant¬”; “VÒ häc thuyÕt ph¹m trï trong triÕt häc Cant¬”…cña c¸c t¸c
gi¶ viÖn triÕt häc; “Kû yÕu héi th¶o triÕt häc cæ ®iÓn §øc: NhËn thøc luËn vµ §¹o
®øc häc” vµ mét sè nhµ nghiªn cøu kh¸c…Mµ khi ®¸nh gi¸ vÒ vÊn ®Ò nµy, Cant¬ ®·
®¸nh dÊu bíc ngoÆt lín so víi c¸c trêng ph¸i triÕt häc tríc «ng. V× vËy, cÇn ph¶i ®i
s©u nghiªn cøu h¬n n÷a nh»m lµm râ ®ãng gãp nµy cña Cant¬ ®èi víi triÕt häc.
3. Môc ®Ých vµ nhiÖm vô nghiªn cøu cña kho¸ luËn
Môc ®Ých cña kho¸ luËn: lµ ë chç ph©n tÝch quan niÖm cña Cant¬ vÒ chñ thÓ
nhËn thøc, tõ ®ã ®¸nh gi¸ ¶nh hëng cña quan niÖm nµy ®èi víi lÞch sö triÕt häc nãi
chung vµ víi viÖc x©y dùng lý luËn nhËn thøc cña triÕt häc M¸c sau nµy.
NhiÖm vô nghiªn cøu cña kho¸ luËn: §Ó ®¹t ®îc môc ®Ých nghiªn cøu, kho¸
luËn thùc hiÖn nh÷ng nhiÖm vô sau:
Mét lµ, ph©n tÝch nh÷ng tiÒn ®Ò c¬ b¶n cho sù h×nh thµnh quan niÖm Cant¬
vÒ chñ thÓ nhËn thøc, chñ yÕu ®i s©u vµo hai trµo lu triÕt häc Phôc hng-CËn ®¹i:
chñ nghÜa duy c¶m kinh nghiÖm vµ chñ nghÜa duy lý cùc ®oan;
Hai lµ, ph©n tÝch vµ tr×nh bµy mét c¸ch cã hÖ thèng quan niÖm cña Cant¬ vÒ
chñ thÓ nhËn thøc mµ cô thÓ lµ c¸c n¨ng lùc c¬ b¶n cña chñ thÓ nhËn thøc: c¶m
tÝnh, gi¸c tÝnh, th«ng gi¸c vµ lý tÝnh;
Ba lµ, nhËn xÐt vµ ®¸nh gi¸ nh÷ng ®ãng gãp vµ h¹n chÕ cña quan niÖm
Cant¬ vÒ chñ thÓ nhËn thøc tõ quan niÖm cña triÕt häc M¸cxÝt.
4. §èi tîng vµ ph¹m vi nghiªn cøu
§èi tîng nghiªn cøu cña kho¸ luËn: kho¸ luËn tËp trung tríc hÕt vµo viÖc
ph©n tÝch vµ ®¸nh gi¸ quan niÖm cña Cant¬ vÒ chñ thÓ nhËn thøc, ®Æc biÖt lµ c¸c
n¨ng lùc cña chñ thÓ nhËn thøc nh: c¶m tÝnh, gi¸c tÝnh, th«ng gi¸c vµ lý tÝnh.
Ph¹m vi nghiªn cøu cña kho¸ luËn: do ®iÒu kiÖn h¹n chÕ vÒ thêi gian vµ t
liÖu, kho¸ luËn giíi h¹n chñ yÕu ë viÖc nghiªn cøu vÊn ®Ò chñ thÓ nhËn thøc trong
t¸c phÈm “Phª ph¸n lý tÝnh thuÇn tuý” cña Cant¬.
5. C¬ së lý luËn vµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu
Ngoµi t¸c phÈm “Phª ph¸n lý tÝnh thuÇn tuý”, kho¸ luËn cã xem xÐt, kÕ thõa
c¸c kÕt qu¶ cña c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu liªn quan ®Õn vÊn ®Ò chñ thÓ nhËn thøc
trong triÕt häc Cant¬ ë c¸c häc gi¶ ®i tríc. Kho¸ luËn dùa trªn nÒn t¶ng lý luËn cña
chñ nghÜa M¸c-Lªnin vÒ lÞch sö triÕt häc.
5
Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu ®îc sö dông ë ®©y lµ ph¬ng ph¸p M¸cxÝt trong
nghiªn cøu lÞch sö triÕt häc, ph¬ng ph¸p biÖn chøng ch¼ng h¹n nh ph¬ng ph¸p
l«gÝc kÕt hîp víi ph¬ng ph¸p lÞch sö, ph¬ng ph¸p ph©n tÝch vµ tæng hîp, ph¬ng
ph¸p so s¸nh…
6. §ãng gãp cña kho¸ luËn
§ãng gãp chñ yÕu cña kho¸ luËn lµ ë chç tr×nh bµy mét c¸ch cã hÖ thèng
quan niÖm vÒ chñ thÓ nhËn thøc trong triÕt häc Cant¬, vµ lµm s¸ng tá nh÷ng t tëng
cña Cant¬ vÒ cÊu tróc vµ n¨ng lùc cña chñ thÓ nhËn thøc, tõ ®ã ®a ra nh÷ng ®¸nh
gi¸ vÒ nh÷ng ®ãng gãp vµ h¹n chÕ cña quan niÖm trªn.
7. KÕt cÊu cña kho¸ luËn:
Ngoµi phÇn më ®Çu, phÇn kÕt luËn vµ danh môc tµi liÖu tham kh¶o, kho¸
luËn gåm 2 ch¬ng 5 tiÕt.
6
néi dung
Ch¬ng1
Nh÷ng tiÒn ®Ò c¬ b¶n cho sù h×nh thµnh quan niÖm cña
I.Cant¬ vÒ chñ thÓ nhËn thøc
VÊn ®Ò nhËn thøc luËn ®îc ®Æt ra tõ rÊt sím trong lÞch sö triÕt häc. Con ngêi
cã kh¶ n¨ng nhËn thøc ®îc thÕ giíi hay kh«ng?: ®ã lµ c©u hái ®îc ®Æt ra trong suèt
qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña lÞch sö nh©n lo¹i. §Ó lý gi¶i c©u hái ®ã, c¸c nhµ triÕt häc,
tõ thêi Cæ ®¹i ®Õn ngµy nay, ®ang ®i t×m c©u tr¶ lêi, song, ®Òu do nh÷ng ®iÒu kiÖn
vµ tiÒn ®Ò kh¸c nhau, nªn mçi thêi kú lÞch sö c¸ch luËn chøng kh¸c nhau.
§èi víi I.Cant¬, lý luËn nhËn thøc cã thÓ coi lµ ®ãng vai trß chñ ®¹o trong
hÖ thèng triÕt häc cña «ng. ë ®ã, «ng ®a ra nhiÒu c©u hái nh»m híng ®Õn gi¶i
quyÕt mét c©u hái lín nhÊt: Con ngêi lµ g×? Cant¬ nhÊn m¹nh ®Õn vÞ trÝ cña con
ngêi víi t c¸ch lµ chñ thÓ nhËn thøc, lµ trung t©m cña mäi ho¹t ®éng. ChÝnh v× vËy,
«ng phª ph¸n triÕt häc tríc m×nh lµ cha híng vÒ giíi tù nhiªn, coi giíi tù nhiªn chø
kh«ng ph¶i con ngêi lµ ®èi tîng cña triÕt häc. VËy, bèi c¶nh nµo ®· dÉn ®Õn nh÷ng
nhËn ®Þnh ®ã cña I.Cant¬, cung nh nh÷ng t tëng nµo ¶nh hëng trùc tiÕp ®Õn sù
luËn gi¶i ®ã cña «ng?
1.1. Bèi c¶nh ra ®êi nhËn thøc luËn I.Cant¬
§Õn cuèi thÕ kû XVIII - ®Çu thÕ kû XIX, chñ nghÜa t b¶n ®· ®îc thiÕt lËp ë
mét sè níc T©y ¢u nh Italia, Anh, Ph¸p… ®em l¹i mét nÒn s¶n xuÊt ph¸t triÓn cha
tõng cã trong lÞch sö tá ra u viÖt h¬n h¼n so víi tÊt c¶ c¸c chÕ ®é x· héi tríc ®ã.
Nh÷ng thµnh tùu kinh tÕ vµ v¨n ho¸ thêi nay mµ ®Ønh cao lµ c¸ch m¹ng c«ng
nghiÖp ë Anh cµng kh¼ng ®Þnh søc m¹nh cña con ngêi trong nhËn thøc vµ c¶i t¹o
thÕ giíi. Cïng víi c¸ch m¹ng t s¶n Ph¸p lµm rung chuyÓn c¶ Ch©u ¢u, chóng ®¸nh
dÊu sù më ®Çu cña nÒn v¨n minh c«ng nghiÖp trong lÞch sö nh©n lo¹i. Trong khi
®ã, ë níc §øc vÉn cßn trong t×nh tr¹ng l¹c hËu. C¶ ®Êt níc bao trïm bÇu kh«ng khÝ
bÊt b×nh cña ®«ng ®¶o quÇn chóng nh Ph.¡ngghen nhËn xÐt, cã thÓ coi ®©y lµ mét
trong nh÷ng thêi kú yÕu hÌn nhÊt trong lÞch sö níc §øc.
Thªm vµo ®ã, nh÷ng tiÕn bé ®¸ng kÓ cu¶ khoa häc, nhÊt lµ c¸c ngµnh khoa
häc tù nhiªn ngµy cµng chøng tá sù h¹n chÕ cña ph¬ng ph¸p t duy siªu h×nh thèng
trÞ trong t tëng T©y ¢u suèt thÕ kû XVII, XVIII. ViÖc ph¸t minh ra ®iÖn vµ sö dông
®iÖn n¨ng gãp phÇn t¹o ra bíc nh¶y vät trong sù ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt tõ c«ng trêng thñ c«ng tíi c«ng nghiÖp c¬ khÝ, ®ång thêi chøng thùc nh÷ng ph¸t triÓn ®Çu
7
tiªn cña khoa häc vÒ sù b¶o toµn vµ biÕn ho¸ n¨ng lîng vµ vËt chÊt cña vò trô. Ph¸t
minh cña Lavoarª ra «xi vµ b¶n chÊt cña sù ch¸y ®· ®¸nh ®æ thuyÕt nhiªn tè, më ra
giai ®o¹n ph¸t triÓn míi cña ho¸ häc. Nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu cña Lam¸c,
Linn¬, viÖc ph¸t hiÖn ra tÕ bµo cña L¬venhóc… ®ßi hái ph¶i cã c¸ch lý gi¶i míi vÒ
b¶n chÊt cña sù sèng.
Bèi c¶nh lÞch sö ®ã ë T©y ¢u vµ níc §øc ®Æt tríc c¸c nhµ triÕt häc nhiÒu
vÊn ®Ò: siªu h×nh häc thÕ kû XVII (víi c¸c ®¹i biÓu chÝnh nh §Òc¸ct¬, LÐpnÝt,
Xpin«za…) tõng ®ãng vai trß to lín trong viÖc ph¸t triÓn t suy lý luËn vµ hÖ thèng
ho¸ tri thøc con ngêi ®· kh«ng cßn ®¸p øng ®îc nhu cÇu ph¸t triÓn cña thùc tiÔn vµ
t tëng T©y ¢u thÕ kû XVIII, khi mµ hµng lo¹t c¸c khoa häc ®· ®ñ søc ph¸t triÓn
t¸ch ra khái c¸i n«i triÕt häc cña m×nh, trë thµnh nh÷ng lÜnh vùc nghiªn cøu ®éc
lËp. Ngay tõ cuèi thÕ kû XVII ®Çu thÕ kû XVIII, xuÊt hiÖn nhiÒu xu híng xÐt l¹i
siªu h×nh häc vµ c¸c gi¸ trÞ t tëng truyÒn thèng. Tuy nhiªn, TriÕt häc T©y ¢u phôc
hng vµ cËn ®¹i (ngay c¶ triÕt häc khai s¸ng Ph¸p thÕ kû XVIII) tõng lµ ngän cê lý
luËn cña giai cÊp t s¶n trong thêi kú b×nh minh ®Çy tÝnh c¸ch m¹ng cña nã, vÒ c¬
b¶n, vÉn cha tho¸t khái quan niÖm c¬ häc vÒ thÕ giíi, ®ång thêi bÊt lùc trong viÖc
lý gi¶i b¶n chÊt cña thùc tiÔn x· héi ®ang diÔn ra cuèi thÕ kû XVIII ®Çu thÕ kû
XIX. Trong t×nh h×nh ®ã, Cant¬ ®· nh×n thÊy râ nh÷ng ®iÓm hîp lý trong c¸c triÕt
häc tríc «ng, song «ng cßn thÊy râ h¬n tÝnh chÊt gi¸o ®iÒu cña triÕt häc duy lý vµ
tÝnh chÊt hoµi nghi thiÕu c¬ së trong triÕt häc theo kinh nghiÖm luËn. Nh÷ng h¹n
chÕ nµy, theo Cant¬, ®· trë thµnh “c¨n bÖnh trÇm kha” trong lÜnh vùc t tëng ë thêi
®¹i «ng. §iÒu nµy, khiÕn Cant¬ tù ®Æt ra cho m×nh nhiÖm vô ph©n tÝch cã phª ph¸n
c¸c trµo lu TriÕt häc tríc ®ã, nh»m xem xÐt vµ ®¸nh gi¸ l¹i kh¶ n¨ng nhËn thøc cña
con ngêi, gi¶i phãng khái nhËn thøc luËn c¸ch tiÕp cËn ®ang thèng trÞ lóc ®ã, mµ
theo Cant¬ lµ c¸ch tiÕp cËn gi¸o ®iÒu.
Do ®ã, b»ng c¸ch ®Æt vÊn ®Ò hÕt søc ®éc ®¸o cña m×nh, Cant¬ ®· h×nh thµnh
TriÕt häc phª ph¸n vµ quan niÖm vÒ chñ thÓ nhËn thøc vµ kh¶ n¨ng cña nã trong
nhËn thøc luËn trªn c¬ së dung hoµ hai trêng ph¸i triÕt häc duy lý cùc ®oan vµ duy
nghiÖm hoµi nghi.
1.2. Mét sè tiÒn ®Ò t tëng
1.2.1. Chñ nghÜa duy c¶m nh lµ c¬ së lý luËn cho nhËn thøc luËn cña Cant¬
Bíc sang thêi kú cËn ®¹i, b¾t ®Çu tõ thÕ kû thø XVII, c¸c níc T©y ¢u ®· ®¹t
®îc sù ph¸t triÓn kh¸ thÞnh vîng vÒ kinh tÕ - x· héi. Giai cÊp t s¶n ngµy cµng
kh¼ng ®Þnh ®îc vai trß vµ vÞ thÕ cña m×nh trong ®êi sèng x· héi. Hä ®· tËp hîp lý
8
lùc lîng chèng l¹i chÕ ®é phong kiÕn ®· lçi thêi, vµ ®iÒu nµy ®· cã nh÷ng ¶nh hëng kh«ng nhá tíi tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc v¨n ho¸ - x· héi trong ®ã cã triÕt häc, ®Æc
biÖt ph¶i kÓ ®Õn triÕt häc ë Anh. Lóc nµy Anh ®· trë thµnh mét cêng quèc t b¶n
lín vµ c¸c nhµ triÕt häc Anh còng trë thµnh ngän cê lý luËn cña giai cÊp t s¶n trong
cuéc c¸ch m¹ng t s¶n (1642-1648). Kh«ng nh÷ng thÕ, sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña
s¶n xuÊt vµ khoa häc thùc nghiÖm ®· cã nh÷ng t¸c ®éng kh«ng nhá ®Õn lËp trêng
t tëng cña c¸c nhµ triÕt häc Anh. Hä lµ nh÷ng nhµ t tëng ®Çu tiªn ®a ra c¸c ph¬ng
ph¸p khoa häc cho viÖc ph¸t triÓn tri thøc vµ cè g¾ng sö dông c¸c ph¬ng ph¸p nµy
cho ho¹t ®éng triÕt häc. Do vËy, trong sè hä, nhiÒu nhµ triÕt häc thêi kú nµy ®· ®Ò
cao vai trß cña thùc nghiÖm cña c¶m tÝnh trong nhËn thøc vµ ®Æc biÖt vai trß cña
chñ thÓ nhËn thøc. Quan niÖm nµy lµ sù ®óc rót nh÷ng gi¸ trÞ hîp lý nhËn thøc luËn
cña c¸c nhµ triÕt häc cæ ®¹i nh Arixtèt, §ªm«crit,…vµ ph¬ng ph¸p t duy khoa häc
míi cña c¸c «ng trong hoµn c¶nh x· héi lóc bÊy giê. §Ó hiÓu thÊu ®¸o h¬n vÒ chñ
nghÜa duy c¶m víi t c¸ch lµ mét trong nh÷ng tiÒn ®Ò lý luËn cho sù h×nh thµnh
quan niÖm cña Cant¬ vÒ chñ thÓ nhËn thøc, cÇn xem xÐt cô thÓ sù ph¸t triÓn t tëng
cña mét sè nhµ duy c¶m thêi kú cËn ®¹i.
* Xu híng duy c¶m trong nhËn thøc luËn cña Ph.Bªc¬n
Phranxis Bªc¬n(FrancisBacon) (1561-1626) ®îc C¸cM¸c ®¸nh gi¸ lµ “«ng
tæ cña chñ nghÜa duy vËt Anh vµ khoa häc thùc nghiÖm” [26, 264]. Phranxis Bªc¬n
tù nhËn nhiÖm vô c¶i c¸ch triÕt häc vµ khoa häc thêi kú «ng. Khëi ®iÓm cña lý
luËn nhËn thøc cña Bªc¬n lµ sù phª ph¸n cña «ng ®èi víi lèi häc truyÒn thèng
trong ®ã theo «ng lµ häc thøc ®· bÞ ngng trÖ. Khoa häc bÞ ®ång nghÜa víi häc thøc,
vµ häc thøc chØ cã nghÜa lµ ®äc c¸c t¸c phÈm cæ: “ViÖc häc y khoa ch¼ng h¹n, chñ
yÕu lµ lèi tõ v¨n ch¬ng vµ ®îc thùc hµnh bëi c¸c nhµ tu tõ, nhµ th¬ vµ c¸c gi¸o sÜ
mµ tr×nh ®é thùc hµnh cña hä ®îc ®¸nh gi¸ b»ng kh¶ n¨ng trÝch dÉn Hiporates vµ
Galen. TriÕt häc vÉn cßn bÞ thèng trÞ bëi Plat«n vµ Aristotle vµ nh÷ng lêi gi¶ng d¹y
cña hä chØ lµ nh÷ng bãng ma” [ 26, 112].
Khi Bªc¬n nhÊn m¹nh lîi Ých cña häc thøc coi “Tri thøc lµ søc m¹nh”, «ng
®Æc biÖt bÞ kÝch ®éng bëi tÝnh “v« bæ cña lèi häc truyÒn thèng”. C¸i lµm cho lèi
häc nµy v« bæ ®ã lµ khoa häc bÞ pha trén víi mª tÝn. Theo «ng, trong ®êng lèi khoa
häc nµy thiÕu ph¬ng ph¸p thÝch hîp ®Ó kh¸m ph¸ xem thiªn nhiªn lµ g× vµ nã ho¹t
®éng ra sao. NhiÖt thµnh ñng hé sù ph¸t triÓn cña khoa häc víi hoµi b·o x©y dùng
mét c¸ch nh×n míi vÒ thÕ giíi thùc sù kh¸ch quan, «ng còng chØ ra nh÷ng h¹n chÕ
trong kh¶ n¨ng nhËn thøc cña con ngêi. Nh÷ng h¹n chÕ kh«ng ph¶i chØ dÉn ®Õn
9
nh÷ng sai lÇm vô vÆt vµ nhÊt thêi, mµ lµ nh÷ng sai lÇm nghiªm träng kh«ng thÓ
tr¸nh khái cña con ngêi trong nhËn thøc. ¤ng gäi chóng lµ nh÷ng ¶o tëng( idolatheo tiÕng Hy L¹p cæ nã cã nghÜa lµ h×nh ¶nh bÞ xuyªn t¹c) tõ ®ã «ng ®a ra c¸ch
thøc ®Ó nhËn thøc ch©n lý vµ kh¾c phôc ®îc c¸c ¶o tëng b»ng viÖc v¹ch ra c¬ chÕ
vµ b¶n chÊt cña chóng. Trªn thùc tÕ, Bªc¬n ®· nhËn thÊy ®îc kh¶ n¨ng nhËn thøc
cña con ngêi vµ ®· t×m c¸ch khai th¸c khÝa c¹nh ®ã, b¾t ®Çu tõ viÖc chØ ra nguån
gèc vµ c¸c lo¹i ¶o tëng.
Theo «ng, c¸c ¶o tëng cã nguån gèc hoµn toµn kh¸ch quan v× chóng cã
trong b¶n chÊt cña trÝ tuÖ con ngêi, mét phÇn xuÊt hiÖn trong qu¸ tr×nh lÞch sö nhËn
thøc cña nh©n lo¹i, mét phÇn n¶y sinh trong tè chÊt sinh lý vµ nh©n c¸ch cña mçi
ngêi.®ã lµ nh÷ng sai lÇm trong nhËn thøc. §Ó kh¾c phôc nhng sai lÇm ®ã,
Ph.Bªc¬n ®a ra vÊn ®Ò ph¬ng ph¸p.
C¸c ph¬ng ph¸p nhËn thøc mµ Bªc¬n ®a ra thùc ra lµ nh÷ng ph¬ng ph¸p g¾n
liÒn víi chñ nghÜa kinh nghiÖm, chñ nghÜa duy c¶m duy vËt, nh»m híng t duy vµ
trÝ tuÖ cña con ngêi vµo viÖc kh¸i qu¸t vµ diÔn gi¶i nh÷ng t liÖu do c¶m tÝnh ®em
l¹i.
Víi viÖc ®a ra nh÷ng ph¬ng ph¸p nhËn thøc khoa häc cã xu híng duy c¶m
kinh nghiÖm ©ý, Bªc¬n ®· th¸o cëi xiÒng xÝch cña t duy kinh viÖn vµ t¹o ®µ cho
c¸c nhµ triÕt häc sau «ng xem xÐt kh¶ n¨ng nhËn thøc cña con ngêi mét c¸ch khoa
häc h¬n trong ®ã cã ngêi ®ång h¬ng vµ ngêi b¹n cña «ng nhµ triÕt häc T«m¸t
Hèpx¬.
* C¶m gi¸c víi t c¸ch lµ kh¶ n¨ng nhËn thøc trong quan niÖm cña Hèpx¬
Còng nh Ph. Bªc¬n, Hèpx¬ (1588-1679) cho r»ng “tri thøc lµ søc m¹nh” do
vËy ph¶i t¨ng cêng ph¸t triÓn c¸c khoa häc, nhÊt lµ triÕt häc. Lý luËn triÕt häc ph¶i
phôc vô thùc tiÔn cña con ngêi v× nã gióp cho con ngêi hiÓu biÕt vÒ c¸c sù vËt.
Hèpx¬ lµ ngêi cô thÓ ho¸ vµ ph¸t triÓn c¸c quan niÖm duy vËt cña Bªc¬n. VÊn ®Ò
con ngêi vµ kh¶ n¨ng nhËn thøc cña con ngêi ®îc coi lµ t©m ®iÓm trong triÕt häc
cña «ng.
XuÊt ph¸t tõ quan niÖm duy vËt thõa nhËn sù tån t¹i kh¸ch quan cña thÕ giíi
cã tríc con ngêi vµ kh«ng ph¶i do chóa trêi t¹o ra, Hèpx¬ ®· bªnh vùc chñ nghÜa
duy c¶m cho r»ng chØ cã c¸c vËt thÓ ®¬n lÎ tån t¹i. Mäi kh¸i niÖm nh: “thùc thÓ”,
“vËt chÊt”… ®Òu chØ lµ nh÷ng tªn gäi. ¤ng nãi: “Trong thÕ giíi ch¼ng cã g× chung
c¶, ngoµi c¸i tªn gäi” [26, 282], nªn ®iÒu kh«ng tr¸nh khái «ng ph¶i gi¶i thÝch mäi
thùc t¹i vµ mäi qu¸ tr×nh theo kiÓu c¸c vËt thÓ chuyÓn ®éng. ë ®©y, sù chuyÓn
10
®éng theo «ng kh«ng chØ lµ sù di dêi chç mµ cßn lµ qu¸ tr×nh biÕn ®æi. C¸c sù vËt
®¬n lÎ trë lªn kh¸c, v× bªn trong chóng ®· cã sù biÕn ®æi Ýt nhiÒu. Vµ sù thay ®æi
nµy kh«ng chØ ¸p dông trong tr¹ng th¸i tù nhiªn cña con ngêi, mµ cßn c¶ trong kh¶
n¨ng t duy cña con ngêi n÷a.
TrÝ tuÖ con ngêi ho¹t ®éng b»ng nhiÒu c¸ch, tõ tri gi¸c, tëng tîng ghi nhí
®Õn suy nghÜ. TÊt c¶ nh÷ng c¸ch ho¹t ®éng nµy cña trÝ kh«n c¬ b¶n ®Òu gièng nhau
v× tÊt c¶ ®Òu lµ nh÷ng chuyÓn ®éng trong c¬ thÓ chóng ta. Hèpx¬ ®Æc biÖt thÊy râ
®iÒu nµy. Hèpx¬ viÕt: “Tri gi¸c lµ kh¶ n¨ng chóng ta c¶m gi¸c sù vËt, nã lµ hµnh vi
tinh thÇn c¬ b¶n vµ c¸c hµnh vi kh¸c ®Òu ph¸t xuÊt tõ hµnh vi gèc nµy” [19, 185].
Toµn thÓ cÊu tróc vµ qu¸ tr×nh cña t duy con ngêi ®îc gi¶i thÝch nh lµ nh÷ng vËt thÓ
chuyÓn ®éng vµ nh÷ng biÕn thiªn trong ho¹t ®éng tinh thÇn ®îc gi¶i thÝch b»ng
c¸ch g¸n chç cho mçi lo¹i hµnh vi nµy däc theo mét chuçi nguyªn nh©n cã thÓ m«
t¶ ®îc. Nh thÕ, qu¸ tr×nh t duy b¾t ®Çu khi mét vËt thÓ ë ngoµi chóng ta chuyÓn
®éng vµ t¹o ra mét chuyÓn ®éng trong chóng ta nh khi chóng ta thÊy mét c¸i c©y
vµ viÖc thÊy c¸i c©y ®îc gäi lµ tri gi¸c hay c¶m gi¸c.
Khi chóng ta nh×n thÊy c¸i c©y, chóng ta thÊy c¸i mµ Hèpx¬ gäi lµ mét
“huyÔn tîng” (phantasm). Mét huyÔn tîng (phantasm) lµ h×nh ¶nh t¹o ra trong ®Çu
ãc chóng ta bëi mét vËt thÓ bªn ngoµi . Vµ h×nh ¶nh nµy vÉn ®îc thÊy khi ®èi tîng
kh«ng cßn, khi ta nh¾m m¾t tuy r»ng chóng ta cã thÓ sÏ mê nh¹t h¬n lóc ®Çu.
Hèpx¬ gäi sù gi÷ l¹i h×nh ¶nh nµy lµ trÝ tëng tîng. Nh vËy, tëng tîng chØ lµ mét sù
ph©n r· cña c¶m gi¸c mµ Hèpx¬ gäi lµ c¶m gi¸c ®ang ph©n rÏ. Vµ sau nµy, khi
chóng ta muèn diÔn t¶ sù ph©n r· nµy vµ nãi r»ng c¶m gi¸c ®ang phai tµn, chóng ta
gäi nã lµ trÝ nhí: “ V× vËy tëng tîng vµ trÝ nhí chØ lµ mét ®iÒu duy nhÊt, ®îc gäi
b»ng c¸c tªn kh¸c nhau ®Ó xÐt vÒ khÝa c¹nh kh¸c nhau”. [19, 186].
Hèpx¬ ®· dïng mét mÉu m¸y mãc ®Ó gi¶i thÝch vÒ t duy nh viÖc «ng gi¶i
thÝch vÒ c¶m gi¸c, cho nªn theo «ng t duy chØ lµ mét d¹ng kh¸c cña c¶m gi¸c mµ
th«i. C¸c t tëng nèi tiÕp nhau trong t duy cña con ngêi v× tríc hÕt chóng ta ®· nèi
tiÕp trong c¶m gi¸c, v× “ Nh÷ng chuyÓn ®éng ®· nèi tiÕp nhau trong c¶m gi¸c,
còng sÏ tiÕp tôc nèi tiÕp nhau sau c¶m gi¸c: [19, 186]. Tãm l¹i, Hèpx¬ quan niÖm
r»ng kh«ng g× x¶y ra trong t duy mµ kh«ng thÓ gi¶i thÝch nh lµ c¶m gi¸c vµ trÝ nhí.
H¬n n÷a, Hèpx¬ cßn cho r»ng khoa häc vµ triÕt häc cã thÓ cã ®îc lµ v× con
ngêi cã kh¶ n¨ng t¹o ra c¸c tõ vµ c©u. Cho nªn nhËn thøc cã hai d¹ng, mét lµ nhËn
thøc vÒ sù kiÖn, vµ hai lµ nhËn thøc vÒ hËu qu¶. NhËn thøc sù kiÖn chØ lµ nhí l¹i
c¸c sù kiÖn ®· qua. NhËn thøc hËu qu¶ cã tÝnh chÊt gi¶ thuyÕt hay ®iÒu kiÖn, nhng
11
vÉn dùa trªn kinh nghiÖm, v× nã kh¼ng ®Þnh r»ng nÕu A ®óng th× B còng ®óng, hay
theo vÝ dô cña Hèpx¬: “NÕu c¸i h×nh xem thÊy lµ mét h×nh trßn, th× mäi ®êng
th¼ng ®i qua t©m nã sÏ chia nã thµnh hai phÇn b»ng nhau”. [19, 129].
Bªn c¹nh ®ã, Hèpx¬ cßn kh¼ng ®Þnh tri thøc khoa häc hay triÕt häc chØ cã
thÓ cã ®îc khi con ngêi cã kh¶ n¨ng sö dông c¸c tõ vµ lêi nãi. C¸c tõ vµ c©u chØ lµ
c¸ch thøc ho¹t ®éng hiÖn thùc cña con ngêi vµ sù vËt. Quan hÖ gi÷a c¸c tõ víi
nhau th× dùa trªn quan hÖ gi÷a c¸c sù kiÖn mµ c¸c tõ ®ã biÓu thÞ. Vµ ngay c¶ khi tõ
“ngêi” kh«ng chØ vÒ mét thùc t¹i chung hay phæ qu¸t mµ chØ vÒ nh÷ng con ngêi cô
thÓ, th× Hèpx¬ vÉn cho r»ng chóng ta cã tri thøc ch¾c ch¾n, r»ng mÆc dï: “kinh
nghiÖm kh«ng kÕt luËn ®iÒu g× mét c¸ch phæ qu¸t” nhng khoa häc dùa trªn kinh
nghiÖm th× “kÕt luËn mét c¸ch phæ qu¸t”, ®©y lµ thuyÕt duy danh cña Hèpx¬, dÉn
tíi «ng nãi r»ng c¸c tõ phæ qu¸t nh “ngêi” chØ lµ c¸c tõ ®¬n thuÇn chø kh«ng chØ
vÒ thùc t¹i phæ qu¸t nµo.
Nh vËy, Hèpx¬ ®· thõa nhËn kh¶ n¨ng nhËn thøc th«ng qua c¶m gi¸c cña
con ngêi. Häc thuyÕt duy danh cã xu híng duy c¶m cña Hèpx¬ sau nµy cã nh÷ng
¶nh hëng nhÊt ®Þnh ®Õn quan niÖm cña Cant¬ vÒ chñ thÓ nhËn thøc .
* Lècc¬ vÒ nh÷ng n¨ng lùc cña chñ thÓ nhËn thøc
Víi t c¸ch lµ ®¹i biÓu duy c¶m ®iÓn h×nh cña chñ nghÜa duy vËt Anh, Gi«n
Lècc¬ (1632-1704) ®· cã nhiÒu ®ãng gãp cho sù ph¸t triÓn cña triÕt häc cËn ®¹i
víi ph¬ng ph¸p míi ®îc theo Hªghen ®¸nh gi¸ cao: “Khoa häc nãi chung vµ nhÊt
lµ c¸c khoa häc kinh nghiÖm, bái nguån gèc cña m×nh ph¶i mang ¬n ph¬ng ph¸p
cña Lècc¬” [26, 285 ]. Do vËy, chóng ta kh«ng thÓ bá qua nh÷ng quan niÖm cña
Lècc¬ vÒ kh¶ n¨ng nhËn thøc cña con ngêi trong hÖ thèng triÕt häc cña «ng.
VÒ vÊn ®Ò nµy, «ng viÕt “§èi víi môc ®Ých thËt sù cña t«i-chØ cÇn nghiªn
cøu c¸c kh¶ n¨ng nhËn thøc cña con ngêi, viÖc chóng ®îc vËn dông trong nhËn
thøc kh¸ch thÓ mµ sù vËt cã liªn quan lµ ®ñ” [26, 286].
Lècc¬ më ®Çu nhËn thøc luËn cña m×nh b»ng viÖc phª ph¸n häc thuyÕt vÒ
c¸c t tëng bÈm sinh cña §Òc¸ct¬ theo ®ã: trong con ngêi cã s½n c¸c t tëng bÈm
sinh mµ ch©n lý cña chóng rÊt x¸c thùc vµ do vËy, dÔ dµng ®îc mäi ngêi thõa nhËn.
Phª ph¸n häc thuyÕt duy t©m trªn ®©y, Lècc¬ t×m c¸ch luËn chøng sù v« lý cña nã.
¤ng viÕt: “§Ó thuyÕt phôc c¸c ®éc gi¶ kh«ng cã thµnh kiÕn g× vÒ sù gi¶ dèi cña
quan niÖm trªn, chØ cÇn v¹ch ra t¹i sao mµ mäi ngêi chØ ®¬n thuÇn dùa vµo nh÷ng
kh¶ n¨ng tù nhiªn cña m×nh, kh«ng cÇn ®Õn nh÷ng ý niÖm bÈm sinh, mµ vÉn cã thÓ
cã ®îc toµn bé tri thøc cña m×nh vµ ®i ®Õn ch©n lý” [14, 145 ].
12
ë ®©y, thõa nhËn t tëng bÈm sinh tøc lµ thõa nhËn r»ng con ngêi ngay khi
sinh ra ®· cã chóng råi. Nhng trong thùc tÕ cã rÊt nhiÒu trÎ em vµ thËm trÝ c¶ ngêi
lín tuæi nhng v« häc, ®Òu kh«ng biÕt c¶ nh÷ng ®iÒu s¬ ®¼ng. H¬n n÷a, thõa nhËn t
tëng bÈm sinh, tøc lµ phñ nhËn toµn bé qu¸ tr×nh nhËn thøc, ho¹t ®éng nhËn thøc
cña con ngêi trë lªn thõa, bëi v× ®iÒu ®ã “Ch¼ng kh¸c g× kh¼ng ®Þnh r»ng suy lý
®· kh¸m ph¸ cho con ngêi nh÷ng ®iÒu mµ anh ta ®· biÕt tõ tríc råi” [4, 188]. Cho
nªn, Lècc¬ ®· kh¼ng ®Þnh r»ng, toµn bé c¸c tri thøc, ch©n lý ®Òu lµ kÕt qu¶ nhËn
thøc cña con ngêi chø kh«ng ph¶i lµ bÈm sinh. Vµ «ng ®i ®Õn kÕt luËn r»ng: c¸c ý
niÖm bÈm sinh Ýt cã c¬ së cã ®îc khi míi sinh mµ chóng dÇn cã ®îc ë trong linh
hån con ngêi nhê kinh nghiÖm, còng nh sù quan s¸t cña con ngêi ®èi víi c¸c sù vËt
xung quanh.
§Ó ®èi vËt víi häc thuyÕt duy t©m trªn, Lècc¬ ®a ra nguyªn lý Tabula rasa
(tÊm b¶ng s¹ch) trªn c¬ së ph¸t triÓn nguyªn lý cña Arixtèt nguyªn lý nµy kh¼ng
®Þnh: thø nhÊt, mäi tri thøc cña con ngêi kh«ng ph¶i lµ bÈm sinh, mµ lµ kÕt qu¶ cña
nhËn thøc con ngêi, thø hai, mäi qu¸ tr×nh nhËn thøc ®Òu ph¶i xuÊt ph¸t tõ c¸c c¬
quan c¶m tÝnh, thø ba, linh hån con ngêi kh«ng ph¶i ®¬n thuÇn lµ “tÊm b¶ng s¹ch”
hoµn toµn thô ®éng ®èi víi mäi hoµn c¶nh xung quanh, mµ cã vai trß tÝch cùc nhÊt
®Þnh. Lècc¬ nhËn xÐt: “Trong sè nh÷ng ngêi ®îc gi¸o dôc nh nhau, tån t¹i mét sù
bÊt b×nh ®¼ng rÊt lín vÒ kh¶ n¨ng trÝ tuÖ cña hä” [26, 288 ]
Nh vËy, trong viÖc phª ph¸n häc thuyÕt vÒ c¸c t tëng bÈm sinh, còng nh
trong sù kh¼ng ®Þnh nguyªn lý Tabula rasa, Lècc¬ ®øng trªn lËp trêng duy vËt. Víi
tinh thÇn duy vËt nµy, Lècc¬ ®· kh¼ng ®Þnh nguån gèc duy nhÊt cña mäi sù tri thøc
lµ kinh nghiÖm. Tuy nhiªn, «ng hiÓu kinh nghiÖm kh«ng chØ lµ kh¶ n¨ng nhËn thøc
c¶m tÝnh (tøc kinh nghiÖm bªn ngoµi) mµ c¶ b¶n th©n lý tÝnh (®îc «ng gäi lµ kinh
nghiÖm bªn trong) §iÒu nµy cµng thÓ hiÖn râ sù næi bËt vÒ lËp trêng duy c¶m cña
«ng víi luËn ®iÓm næi tiÕng: “Kh«ng cã c¸i g× trong lý tÝnh mµ tríc ®ã l¹i kh«ng
cã trong c¶m tÝnh”.
Còng xuÊt ph¸t tõ lËp trêng duy vËt, duy c¶m, Lècc¬ cßn ®a ra quan niÖm vÒ
“ý niÖm” vµ miªu t¶ cô thÓ qu¸ tr×nh nhËn thøc. Theo «ng, ý niÖm chÝnh lµ toµn bé
nh÷ng tri thøc mµ con ngêi cã ®îc trong qu¸ tr×nh nhËn thøc. C¸c tri thøc nµy ®îc
«ng gäi lµ : “ý niÖm ®¬n gi¶n” khi nã ®îc con ngêi lÜnh héi trong giai ®o¹n thø
nhÊt cña qu¸ tr×nh nhËn thøc, tøc lµ giai ®o¹n mµ c¸c sù vËt t¸c ®éng vµo c¸c gi¸c
quan cña chóng ta (tøc kinh nghiÖm bªn ngoµi) vµ cho ta nh÷ng d÷ kiÖn c¸ biÖt vÒ
nh÷ng ®Æc tÝnh bªn ngoµi cña c¸c vËt díi d¹ng ®¬n nhÊt. Cßn ngîc l¹i, chóng ®îc
13
Lècc¬ gäi lµ: “ý niÖm phøc t¹p” khi chóng ®îc con ngêi lÜnh héi trong giai ®o¹n
thø hai cña qu¸ tr×nh nhËn thøc. ë giai ®o¹n nµy lý tÝnh b¾t ®Çu qu¸ tr×nh so s¸nh,
ph©n tÝch…c¸c t liÖu mµ c¶m tÝnh ®em l¹i, tõ ®ã t¹o ra c¸c ph¹m trï, kh¸i niÖm
chung thÓ hiÖn sù gièng nhau cña mét nhãm c¸c sù vËt nhÊt ®Þnh.
Tuy nhiªn, hai giai ®o¹n trong qu¸ tr×nh nhËn thøc cña con ngêi ®îc Lècc¬
t¸ch rêi nhau, chø «ng kh«ng thõa nhËn tri thøc cña con ngêi chØ cã ®îc nhê ®ång
thêi c¶ hai nguån nµy nµy. Víi lËp trêng duy danh, «ng chØ thõa nhËn mäi sù vËt
trong giíi tù nhiªn tån t¹i díi d¹ng ®¬n nhÊt, tøc lµ ®Ò cao vai trß cña c¶m gi¸c
trong qu¸ tr×nh nhËn thøc. Tuy nhiªn, ®èi víi nh÷ng “ý niÖm” phøc t¹p «ng chØ coi
lµ kÕt qu¶ ho¹t ®éng riªng cña lý tÝnh hoµn toµn chñ quan cña con ngêi, chø kh«ng
ph¶n ¸nh ®Æc tÝnh nµo cña sù vËt c¶.
Ngoµi ra, Lècc¬ cßn cã sù ph©n chia c¸c tÝnh chÊt cña sù vËt thµnh c¸c “chÊt
cã tríc” vµ c¸c “chÊt cã sau” trªn c¬ së sù ph©n chia cÊu tróc kinh nghiÖm vµ viÖc
thõa nhËn mét sè t tëng cã nguån gèc hoµn toµn chñ quan trong lý tÝnh cña con
ngêi. §iÒu nµy thÓ hiÖn lËp trêng duy vËt kh«ng triÖt ®Ó cña «ng. MÆc dï vËy, víi
tÊt c¶ nh÷ng quan niÖm duy c¶m vÒ kh¶ n¨ng vµ ho¹t ®éng nhËn thøc cña con ngêi,
Lècc¬ cã sù tÝch cùc trong viÖc phª ph¸n quan niÖm duy t©m, duy lý vµ phÇn nµo
gióp chóng ta nhËn thÊy vai trß cña ho¹t ®éng con ngêi trong viÖc nhËn thøc vµ c¶i
t¹o thÕ giíi. ChÝnh nh÷ng ®ãng gãp nµy cña Lècc¬ ®· gãp phÇn t¹o nªn mét trong
nh÷ng nguån gèc lý luËn c¬ b¶n cho triÕt häc khai s¸ng Ph¸p thÓ kû XVIII,còng
nh cho sù h×nh thµnh triÕt häc cña Cant¬.
* BÐcc¬li (1685- 1753)
Gioãc BÐcc¬li lµ nhµ triÕt häc næi tiÕng ngêi Anh, mét ®¹i biÓu ®iÓn h×nh
cña chñ nghÜa duy t©m chñ quan. ¤ng chÞu nhiÒu ¶nh hëng cña c¸c xu híng phª
ph¸n c¸c quan niÖm triÕt häc cò, BÐcc¬li sö dông hai lËp trêng duy c¶m cña c¸c
nhµ duy vËt Anh ®Ó chèng l¹i hä vµ c¸c hÖ thèng siªu h×nh cña hä. Lîi dông sù
giao ®éng cña Lècc¬ trong viÖc ph©n chia ®Æc tÝnh cña sù vËt thµnh chÊt cã tríc vµ
chÊt cã sau «ng chøng minh kh¶ n¨ng nhËn thøc cña con ngêi cã ®îc lµ do chÝnh
con ngêi.
Qu¸ ®Ò cao c¶m gi¸c, BÐcc¬li ®· ®ång nhÊt toµn bé c¸c ý niÖm cña con ngêi
víi c¸c c¶m gi¸c. ë «ng hai kh¸i niÖm c¶m gi¸c vµ ý niÖm ®ång nhÊt víi nhau. B¶n
th©n c¸c c¶m gi¸c cÊu thµnh c¸c kh¸i niÖm trõu tîng vµ thùc chÊt ®©y còng chØ lµ
kÕt so s¸nh vµ qu¶ ph©n tÝch c¸c c¶m gi¸c. Theo BÐcc¬ly, ®Ó nhËn thøc mét nhãm
c¸c sù vËt cïng chung mét ®Æc tÝnh gièng nhau nhÊt thiÕt ph¶i dïng ph¬ng ph¸p
14
trõu tîng ®iÓn h×nh, tøc lµ chóng ta cÇn nhËn thøc mét vµi sù vËt tiªu biÓu trong sè
®ã. Tõ ®ã, «ng nhËn ®Þnh ch©n lý chÝnh lµ sù phï hîp gi÷a sù suy diÔn cña chóng
ta vÒ sù vËt víi chÝnh b¶n th©n sù vËt ®ã tån t¹i trªn thùc tÕ. Vµ «ng còng phñ nhËn
sù tån t¹i kh¸ch quan cña ch©n lý trªn c¬ së phñ nhËn sù tån t¹i kh¸ch quan cña sù
vËt.
ViÖc x©y dùng tri thøc ®óng ®¾n theo BÐcc¬li ph¶i ®¶m b¶o c¸c tiªu chuÈn
sau: 1) TÝnh râ rµng c¶ c¸c tri gi¸c c¶m gi¸c; 2) TÝnh t¬ng ®ång cña c¸c tri gi¸c
gÇn nh lµ sù gièng nhau ë mét vµi ngêi; 3) Sù t¬ng ®ång cña nhiÒu c¶m gi¸c víi
nhau; 4) TÝnh ®¬n gi¶n vµ dÔ hiÓu; 5) Sù phï hîp víi ý chóa vµ tu©n theo ý chóa.
Nh vËy, BÐcc¬li tin tëng r»ng c¸c luËn cø cña m×nh vµ c¸c hiÖn h÷u thiªng
liªng còng nh viÖc ®Ò cao vai trß cña c¶m gi¸c cã thÓ ph¸ ®æ ®îc lËp trêng cña chñ
nghÜa duy vËt triÕt häc vµ chñ nghÜa hoµi nghi t«n gi¸o. §ång thêi, nh÷ng quan
niÖm nµy cña «ng còng ®ãng vai trß tiÒn ®Ò lý luËn cho viÖc x©y dùng quan niÖm
vÒ chñ thÓ nhËn thøc trong triÕt häc Cant¬ ®Æc biÖt häc thuyÕt vÒ c¸c ph¹m trï.
* Hium (1711-1776)
Hium lµ nhµ triÕt häc næi tiÕng ngêi Anh, lµ bËc tiÒn bèi cña triÕt häc Cant¬
sau nµy. Cã thÓ nãi r»ng, Cant¬ chÞu ¶nh hëng rÊt nhiÒu tõ c¸c quan niÖm trong
nhËn thøc luËn cña Hium. §Æc biÖt, lµ thuyÕt duy nghiÖm cña Hium ®îc ®¸nh gi¸
lµ bíc ngoÆt trong sù ph¸t triÓn tri thøc cña Cant¬.
Trong nhËn thøc luËn cña m×nh, luËn cø Ên tîng nhÊt cña Hium (Hume) lµ:
v× mäi nhËn thøc cña chóng ta ®Õn tõ kinh nghiÖm, chóng ta kh«ng cã nhËn thøc
nµo vÒ “nh©n qu¶” hay c¸c quan hÖ tÊt yÕu v× chóng ta kh«ng cã ®îc kinh nghiÖm
vÒ tÝnh nh©n qu¶, vµ v× vËy, chóng ta kh«ng thÓ suy ra hay dù ®o¸n bÊt cø sù kiÖn t¬ng lai nµo tõ kinh nghiÖm hiÖn t¹i cña chóng ta. Hium nãi: c¸i mµ chóng ta gäi lµ
nh©n qu¶ chØ ®¬n gi¶n lµ thãi quen chóng ta liªn kÕt hai sù kiÖn v× chóng ta thÊy
chóng ®i cïng víi nhau, nhng ®iÒu nµy kh«ng chøng minh cho kÕt luËn r»ng, c¸c
sù kiÖn nµy cã quan hÖ tÊt yÕu nµo víi nhau. V× vËy, Hium b¸c bá suy luËn quy
n¹p. ThÕ nhng, chÝnh khoa häc l¹i ®îc x©y dùng dùa trªn kh¸i niÖm nh©n qu¶ vµ
suy luËn quy n¹p, v× nã gi¶ ®Þnh r»ng, nhËn thøc cña chóng ta vÒ c¸c sù kiÖn riªng
biÖt trong hiÖn t¹i cung cÊp cho chóng ta nhËn thøc ch¾c ch¾n vÒ mét sè v« h¹n
c¸c sù kiÖn trong t¬ng lai. HÖ qu¶ l«gÝc cña thuyÕt duy nghiÖm cña Hium lµ kh«ng
thÓ cã tri thøc khoa häc, vµ ®iÒu nµy dÉn tíi chñ nghÜa hoµi nghi triÕt häc.
Còng nh BÐcc¬li, Hium tuyÖt ®èi ho¸ vai trß cña c¶m gi¸c, «ng coi ®ã lµ
xuÊt ph¸t ®iÓm vµ d¹ng c¬ b¶n cña nhËn thøc. Tuy nhiªn, nÕu BÐcc¬li kh«ng dõng
15
l¹i viÖc xem xÐt c¶m gi¸c trong khu«n khæ, th× Hium l¹i t¸ch biÖt c¶m gi¸c cña
con ngêi víi thÕ giíi bªn ngoµi, coi b¶n th©n c¸c c¶m gi¸c míi lµ nguån gèc cña
nhËn thøc chø kh«ng cÇn ®Õn t¸c ®éng cña thÕ giíi bªn ngoµi. ¤ng cho r»ng “Giíi
tù nhiªn, ®· ®Æt chóng ta ë mét kho¶ng c¸ch kh¸ xa víi c¸c ®iÒu bÝ Èn cña nã, vµ
nã chØ thÓ hiÖn cho chóng ta nh÷ng tri thøc vÒ mét sè c¸c ®Æc tÝnh, vÎ bÒ ngoµi”
[26, 346].
¤ng còng ®a ra nguyªn lý kÕt hîp víi ba d¹ng liªn tëng cña ý niÖm. §ã lµ:
1) D¹ng liªn tëng theo sù gièng nhau; 2) D¹ng liªn tëng kÕ cËn nhau trong kh«ng
gian vµ thêi gian; 3) D¹ng liªn tëng nh©n qña.
Cã thÓ nãi, díi h×nh thøc duy t©m duy thÇn bÝ, c¸c quan niÖm cña Hium ®Æc
biÖt ®Ò cao vai trß cña c¸ nh©n con ngêi, coi con ngêi lµ vÊn ®Ò trung t©m cña mäi
vÊn ®Ò triÕt häc vµ khoa häc. Tøc lµ , «ng ®Ò cao vai trß vµ kh¶ n¨ng nhËn thøc cña
con ngêi víi t c¸ch lµ chñ thÓ nhËn thøc. Cant¬ hÕt søc ngìng mé nh÷ng quan
®iÓm nµy cña Hium. ¤ng nãi “T«i c«ng khai thó nhËn, gîi ý cña §avÝt Hium chÝnh
lµ ®iÒu lÇn ®Çu tiªn ®· ®¸nh thøc t«i ra khái giÊc ngñ gi¸o ®iÒu nhiÒu n¨m vÒ tríc,
vµ ®· v¹ch ra mét híng ®i míi cho c¸c tra cøu cña t«i trong lÜnh vùc t duy triÕt
häc.” [19, 244].
Tãm l¹i, th«ng qua quan niÖm cña c¸c ®¹i diÖn tiªu biÓu trªn cña trêng ph¸i
triÕt häc duy c¶m trªn chóng ta cã thÓ thÊy r»ng nhµ triÕt häc nµy ®Ò cao vai trß
cña c¶m gi¸c trùc quan. C¸c «ng còng coi tÝnh tÝch cùc cña t duy con ngêi lµ sù
c¶n trë ®èi víi trùc quan cÇn thiÕt vµ ®óng ®¾n vÒ ch©n lý. Vai trß cña t duy trong
nhËn thøc ®îc hä quy vÒ sù kÕt hîp, sù trõu tîng hãa vµ ph©n biÖt c¸c ®èi tîng, do
vËy mµ tri thøc thu nhËn ®îc nhê c¸c c¬ quan c¶m gi¸c ®îc hä coi lµ phong phó
h¬n vµ cô thÓ h¬n. C¸c nhµ triÕt häc duy c¶m tuy kh«ng phñ nhËn vai trß cña lý
tÝnh c¸ nh©n cña nh÷ng sù trõu tîng nhng l¹i kh«ng ®¸nh gi¸ hÕt vai trß cña c¸c
h×nh thøc l«gic phæ biÕn. Cã thÓ nãi r»ng, c¸c «ng chØ nh×n thÊy sù ph¶n ¸nh trong
nhËn thøc, quy b¶n th©n nhËn thøc vÒ sù tiÕp nhËn thô ®éng c¸c t¸c ®éng tõ bªn
ngoµi chø kh«ng nhËn thÊy vai trß cña chñ thÓ nhËn thøc trong qu¸ tr×nh con ngêi
nhËn thøc vµ ho¹t ®éng thùc tiÔn. Quan niÖm cña c¸c nhµ duy c¶m cËn ®¹i ®· trë
thµnh tiÒn ®Ò lý luËn quan träng cho sù h×nh thµnh quan niÖm cña Cant¬ vÒ nh÷ng
n¨ng lùc nhËn thøc cña chñ thÓ, ®Æc biÖt lµ n¨ng lùc c¶m tÝnh.
1.2.1 Quan niÖm duy lý vÒ chñ thÓ nhËn thøc trong triÕt häc Phôc hngcËn ®¹i
16
MÆc dï triÕt häc Ýt khi ®æi híng ®i vµ th¸i ®é mét c¸ch ®ét ngét triÖt ®Ó, nhng
còng cã nh÷ng thêi kú, trong ®ã th«ng qua quan t©m triÕt häc ®ã cã ph©n c¸ch râ
rÖt víi qu¸ khø trùc tiÕp cña nã. §©y lµ ®iÒu ®· x¶y ra ë Ch©u ¢u vµo thÕ kû XVII
víi chñ nghÜa duy lý mµ ngêi khai sinh ra nã lµ Rªne §Òc¸ct¬ vµ ch¬ng tr×nh míi
cña nã lµ khëi ®Çu cña triÕt häc cËn ®¹i. Nãi ®óng ra, nhiÒu ®iÓm mµ c¸c nhµ triÕt
häc duy lý ch©u ¢u muèn lµm ®Òu ®· manh nha trong c¸c cè g¾ng cña c¸c nhµ
triÕt häc Trung cæ còng nh cña Bªc¬n vµ Hèpx¬. Nhng §Òc¸ct¬, Xpin«za nµ
LÐpnÝt ®· ®a ®Õn mét lý tëng míi cho triÕt häc. ChÞu ¶nh hëng vµ nh÷ng tiÕn bé
thµnh c«ng cña khoa häc vµ to¸n häc, ch¬ng tr×nh míi cña hä lµ mét cè g¾ng nh»m
cung cÊp cho triÕt häc sù chÝnh x¸c cña to¸n häc. Hä cè g¾ng triÓn khai nh÷ng
nguyªn t¾c thuÇn tuý râ rµng vµ tæ chøc chóng thµnh mét hÖ thèng c¸c ch©n lý, tõ
®ã cã thÓ rót ra nh÷ng th«ng tin chÝnh x¸c vÒ thÕ giíi. Hä nhÊn m¹nh vµo kh¶ n¨ng
lý tÝnh cña trÝ tuÖ con ngêi mµ b©y giê hä coi lµ céi nguån cña ch©n lý liªn quan
®Õn c¶ con ngêi lÉn thÕ giíi. Tuy kh«ng chèi bá nh÷ng ch©n lý cña t«n gi¸o, nhng
hä coi suy luËn triÕt häc lµ mét lÜnh vùc ®éc lËp víi “mÆc kh¶i” siªu nhiªn.
Tuy ®¸nh gi¸ thÊp c¶m tÝnh chñ quan vµ sù nhiÖt t×nh nh ph¬ng tiÖn kh¸m ph¸
ch©n lý nhng hä vÉn tin r»ng sù cÊu t¹o cña trÝ tuÖ khiÕn nã chØ cÇn ho¹t ®éng theo
ph¬ng ph¸p thÝch hîp, tõ ®ã nã cã thÓ kh¸m ph¸ b¶n chÊt vò trô. §©y lµ mét quan
niÖm l¹c quan vÒ lý trÝ con ngêi, xãa ®i nh÷ng cè g¾ng thêi tríc cña M«ngtÐc vµ
Chªr«m khi hä muèn phôc hng chñ nghÜa hoµi nghi thêi cæ. C¸c nhµ duy lý nghÜ
r»ng, ®iÒu g× hä cã thÓ suy nghÜ mét c¸ch râ rµng trong trÝ tuÖ th× tån t¹i hiÖn thùc
trong thÕ giíi bªn ngoµi trÝ tuÖ. §Òc¸ct¬ vµ LÐpnÝt thËm trÝ cßn cho r»ng mét sè ý
niÖm lµ bÈm sinh trong trÝ tuÖ con ngêi, vµ khi cã c¬ héi thÝch hîp, kinh nghiÖm sÏ
lµm cho nh÷ng ch©n lý bÈm sinh nµy trë thµnh hiÓn nhiªn.
Së dÜ ch¬ng tr×nh qu¸ l¹c quan cña chñ nghÜa duy lý kh«ng hoµn toµn thµnh
c«ng, ®ã lµ v× nh÷ng kh¸c biÖt trong ba hÖ thèng mµ chñ nghÜa duy lý ph¸t sinh.
C¸c nhµ duy lý ®Òu gi¶i thÝch thÕ giíi tù nhiªn theo mÉu m¸y mãc cña vËt lý häc
vµ coi mäi sù kiÖn vËt lý ®Òu cã tÝnh tÊt ®Þnh. Nhng §Òc¸ct¬ m« t¶ thùc t¹i nh mét
thÓ nhÞ nguyªn bao gåm hai thùc thÓ c¬ b¶n lµ t duy vµ qu¶ng tÝnh. Xpin«za chñ tr¬ng thuyÕt nhÊt nguyªn, cho r»ng chØ cã mét thùc thÓ duy nhÊt lµ tù nhiªn, víi
nh÷ng thuéc tÝnh vµ tr¹ng th¸i kh¸c nhau; LÐpnÝt chñ tr¬ng thuyÕt ®a nguyªn, cho
r»ng mÆc dï cã mét lo¹i thùc thÓ lµ ®¬n tö (monad) nhng cã nhiÒu lo¹i ®¬n tö t¹o
nªn c¸c yÕu tè kh¸c nhau trong tù nhiªn. C¸c nhµ duy nghiÖm Anh: Lècc¬,
BÐcc¬ly, vµ Hium ®îc coi lµ mét nhãm triÕt gia cËn ®¹i thø hai ngay sau c¸c nhµ
17
duy lý, ®· nªu lªn nh÷ng c©u hái t×m tßi s©u s¾c vÒ c¸c tiÒn ®Ò cña nh÷ng nhµ duy
lý, nh»m t×m c¸ch gi¶i ®¸p nh÷ng vÊn ®Ò ®ã.
Cã thÓ nãi r»ng, dï cã sù h¹n chÕ ë viÖc kh«ng ®¸nh gi¸ ®óng møc vai trß cña
nhËn thøc c¶m tÝnh vµ qu¸ ®Ò cao vai trß cña lý tÝnh vµ logic khoa häc, nhng nh÷ng
quan niÖm cña §Òc¸ct¬, Xpin«za, LÐpnÝt ®Æc biÖt lµ nh÷ng t tëng vÒ kh¶ n¨ng t
duy vµ vai trß cña con ngêi trong nhËn thøc ®· ®ãng vai trß to lín ®èi víi viÖc x©y
dùng hÖ thèng lý luËn triÕt häc, còng nh trong viÖc ph¸t triÓn t duy lý luËn cña
nh©n lo¹i nãi chung.
* Rªne §Òc¸ct¬ vµ quan niÖm vÒ chñ thÓ nhËn thøc.
Rªne §Òc¸ct¬ (1596-1650); (ReneDescartes) thêng ®îc coi lµ : “Cha ®Î cña
chñ nghÜa duy lý cËn ®¹i” [19, 192]. Cïng víi Phranxis Bªc¬n, «ng còng ®îc coi lµ
ngêi ®· t¹o ra mét cuéc c¸ch m¹ng trong lÞch sö t tëng triÕt häc T©y ¢u cËn ®¹i.
Víi lËp trêng duy lý ®Æc biÖt ®Ò cao vai trß cña trÝ tuÖ, cña t duy l«gic vµ c¸c tri
thøc lý luËn khoa häc, §Òc¸ct¬ ®· x©y dùng cho m×nh mét hÖ thèng triÕt häc mang
tÝnh chÊt cña con ngêi, do con ngêi vµ v× con ngêi. Do ®ã, vÊn ®Ò kh¶ n¨ng nhËn
thøc cña con ngêi còng lµ mét m¶ng quan träng trong hÖ thèng triÕt häc ®ã.
XuÊt ph¸t tõ quan niÖm vÒ b¶n chÊt vµ vai trß cña triÕt häc, §Òc¸ct¬ ®Æt
nhiÖm vô ph¶i x©y dùng mét hÖ thèng triÕt häc míi kh¸c hoµn toµn so víi triÕt häc
tríc ®ã. ¤ng b¾t ®Çu tõ viÖc phª ph¸n m¹nh mÏ c¸c t tëng cña gi¸o héi vµ kinh
viÖn, ®Æt tÊt c¶ mäi tri thøc mµ con ngêi ®· ®¹t ®îc tõ tríc tíi giê díi sù phª ph¸n
cña lý tÝnh. “§Òc¸ct¬ cho r»ng ph¶i coi lý tÝnh, trÝ tuÖ con ngêi lµ tßa ¸n thÈm ®Þnh
vµ ®¸nh gi¸ mäi tri thøc, quan niÖm mµ nh©n lo¹i ®· ®¹t ®îc, nghi ngê mäi c¸i mµ
thêng ngµy ta vÉn cho lµ ®óng. Nhng nghi ngê ®ã lµ ®Ó t×m ra ch©n lý, ®ã chØ lµ
tiÒn ®Ò chø kh«ng ph¶i lµ kÕt luËn” [26, 296 ].
Bªn c¹nh ®ã, §Òc¸ct¬ cßn nhÊn m¹nh r»ng nhng cã mét ®iÒu mµ t«i kh«ng
thÓ nghi ngê ®îc lµ chÝnh b¶n th©n chñ thÓ ®ang nghi ngê, ®ã lµ chÝnh t«i. T«i
®ang hoµi nghi sù tån t¹i cña tÊt c¶ , nhng t«i kh«ng thÓ hoµi nghi sù tån t¹i cña
chÝnh m×nh v× t«i ®ang nghi ngê. NÕu t«i kh«ng tån t¹i th× sao t«i l¹i cã thÓ ®ang
nghi ngê ®îc. Nhng mÆt kh¸c chÝnh v× t«i ®ang nghi ngê th× t«i míi biÕt r»ng m×nh
tån t¹i lµ nhê viÖc t«i nghi ngê. Mµ nghi ngê th× còng lµ suy nghÜ, lµ t duy. Do ®ã,
“Cã t«i ®©y, vËy t«i tån t¹i” (Cogito, ergo sum) [3, 66]
ë ®©y, mÖnh ®Ò: “T«i t duy, vËy t«i tån t¹i” thÓ hiÖn sù ®Ò cao vai trß ®Æc
biÖt cña lý tÝnh, cña trÝ tuÖ con ngêi, coi ®ã lµ chuÈn mùc ®¸nh gi¸ mäi suy nghÜ vµ
ho¹t ®éng cña con ngêi. §ång thêi víi mÖnh ®Ò trªn cßn thÓ hiÖn mèi quan hÖ h÷u
18
c¬ gi÷a con ngêi víi qu¸ tr×nh t duy cña hä. Con ngêi võa lµ chñ thÓ, võa lµ kÕt qu¶
cña qu¸ tr×nh t duy cña m×nh chø kh«ng ph¶i lµ Thîng ®Õ hµy lµ mét lùc lîng siªu
nhiªn nµo cã vai trß thóc ®Èy qu¸ tr×nh t duy cña con ngêi . Nh×n chung tinh thÇn
cña “ Cogito, ergosum” lµ ®Ò cao vai trß tÝch cùc cña con ngêi ®èi víi thÕ giíi, coi
con ngêi lµ trung t©m cña triÕt häc vµ x· héi.
Kh«ng nh÷ng vËy, §Òc¸ct¬ cßn cho r»ng: “Tri thøc ch©n thËt h¬n c¶ kh«ng
ph¶i lµ tri thøc c¶m tÝnh mµ lµ tri thøc lý tÝnh, kh«ng ph¶i lµ tri thøc thu nhËn ®îc
nhê diÔn dÞch mµ lµ tri thøc trùc gi¸c, trùc tiÕp. Vµ thuéc tÝnh c¬ b¶n cña tri thøc
®óng ®¾n lµ râ rµng vµ rµnh m¹ch [2, 43]. ¤ng coi c¸c kh¸i niÖm râ rµng, rµnh
m¹ch, trùc gi¸c trÝ tuÖ lµ bÈm sinh lµ do Thîng ®Õ ®Æt vµo ®Çu ãc chóng ta. C¸c
kh¸i niÖm nµy kh«ng phô thuéc vµo c¶m gi¸c vµ kinh nghiÖm, mÆc dÇu nÕu kh«ng
cã kinh nghiÖm th× c¸c kh¸i niÖm Êy còng kh«ng cã nguyªn cí ®Ó kh¸m ph¸ vµ
gi¶i thÝch c¸c hiÖn tîng vµ ch©n lý.
Häc thuyÕt coi trÝ tuÖ lµ nguån gèc cña mäi tri thøc ®óng ®¾n vµ kh«ng c«ng
nhËn c¶m gi¸c lµ nguån gèc nhËn thøc Êy gäi lµ chñ nghÜa duy lý. Häc thuyÕt nµy
kh«ng nh÷ng buéc c¶m gi¸c phô thuéc vµo trÝ tuÖ mµ cßn buéc lßng tin phôc tïng
vµo lý trÝ n÷a.
Víi lËp trêng duy lý cùc ®oan kÕt hîp víi tÝnh chÊt nhÞ nguyªn, §Òc¸ct¬ vÝ
con ngêi nh sù liªn kÕt nhê Thîng ®Õ, linh hån vµ thÓ x¸c nh hai m¶nh hoµn toµn
t¸ch rêi nhau, thËm trÝ ngay trong mÖnh ®Ò: “coigito, ergosum” ®· cã c¬ së cña lËp
trêng vµ mèi liªn hÖ nµy. B¶n th©n §Òc¸ct¬ khi ®a ra mÖnh ®Ò: “t«i t duy, vËy t«i
tån t¹i” kh«ng chØ ra mèi quan hÖ g× gi÷a con ngêi víi thÕ giíi hiÖn thùc mµ «ng
cßn t¸ch rêi gi÷a t duy (tøc linh hån con ngêi) víi c¬ thÓ con ngêi. Cho nªn, khi
nãi ®Õn c¸i “t«i”, §Òc¸ct¬ ¸m chØ mçi t duy vµ ý thøc con ngêi mµ kh«ng ®Ò cËp
®Õn con ngêi c¶ vÒ trÝ lùc lÉn thÓ lùc nh mét chØnh thÓ mµ «ng chØ coi mÖnh ®Ò nµy
nh lµ mét ph¬ng ph¸p h÷u hiÖu ®Ó nhËn thøc linh hån vµ ph©n biÖt nã víi thÓ x¸c.
Tuy nhiªn, theo §Òc¸ct¬, nÕu chØ cã lý tÝnh tèt th× cha ®ñ mµ chñ yÕu lµ ph¶i ¸p
dông nã tèt. ChÝnh v× vËy, §Òc¸ct¬ ®· ®Æt ra ý niÖm lµ ®¹t ®Õn mét hÖ thèng t duy
mµ mäi nguyªn lý cña nã ®Òu ®óng vµ liªn quan víi nhau mét c¸ch thËt s¸ng sña
sao cho trÝ tuÖ cã thÓ dÔ dµng ®i tõ mét nguyªn lý ®óng sang mét nguyªn lý kh¸c.
Nhng ®Ó ®¹t tíi mét hÖ thèng ch©n lý liªn quan chÆt chÏ víi nhau nh thÕ, §Òc¸ct¬
c¶m thÊy r»ng «ng ph¶i lµm cho nh÷ng ch©n lý nµy “phï hîp víi lîc ®å lý tÝnh”.
Víi mét lîc ®å nh thÕ kh«ng nh÷ng «ng cã thÓ tæ chøc häc thøc hiÖn cã mµ cßn cã
thÓ “híng dÉn lý tÝnh cña chóng ta ®Ó kh¸m ph¸ nh÷ng ch©n lý mµ chóng ta kh«ng
19
biÕt” [26, 263]. Do ®ã, «ng ®· x©y dùng nªn hÖ thèng c¸c ph¬ng ph¸p mµ ngêi ta
gäi lµ nh÷ng ph¬ng ph¸p cña §Òc¸ct¬.
NÕu nh Ph. Bªc¬n thiªn vÒ ®Ò cao c¸c ph¬ng ph¸p kinh nghiÖm, th× tr¸i l¹i
§Òc¸ct¬ l¹i ®Æc biÖt ®Ò cao vai trß cña lý tÝnh, ®ßi hái con ngêi ph¶i ®i xa h¬n nhËn
thøc c¶m tÝnh. Ph¬ng ph¸p luËn cña §Òc¸ct¬ gåm viÖc trang bÞ tËp hîp c¸c quy t¾c
®Æc biÖt ®Ó khai th¸c c¸c kh¶ n¨ng cña trÝ kh«n (tøc lý tÝnh con ngêi. Theo «ng trÝ
kh«n cña chóng ta mét c¸ch tù nhiªn cã hai kh¶ n¨ng trùc gi¸c vµ diÔn dÞch ®ã “lµ
nh÷ng n¨ng lùc cña trÝ kh«n nhê ®ã chóng ta cã thÓ ®¹t ®Õn c¸c tri thøc vÒ c¸c sù
vËt mµ hoµn toµn kh«ng sî bÞ ¶o tëng.
§Òc¸ct¬ x©y dùng toµn thÓ toµ nhµ tri thøc cña «ng trªn nÒn t¶ng trùc gi¸c
vµ diÔn dÞch b»ng c¸ch nãi r»ng: “hai ph¬ng ph¸p nµy lµ nh÷ng con ®êng ch¾c
ch¾n nhÊt dÉn tíi tri thøc” vµ bÊt cø ph¬ng ph¸p nµo kh¸c ®Òu bÞ: “lo¹i trõ nh lµ
®¸ng nghi ngê cã sai lÇm vµ nguy hiÓm”. Trùc gi¸c theo §Òc¸ct¬ hiÓu lµ mét ho¹t
®éng hay c¸i nh×n hoµn toµn s¸ng sña khiÕn cho kh«ng cßn mét sù hoµi nghi nµo
trong trÝ tuÖ. Trùc gi¸c kh«ng nh÷ng cho ta nh÷ng kh¸i niÖm râ rµng mµ cßn cho
chóng ta mét sè ch©n lý vÒ thùc t¹i. Nh÷ng ch©n lý c¬ b¶n kh«ng thÓ gi¶m lîc ®îc.
DiÔn dÞch theo §Òc¸ct¬ hiÓu nh lµ mét c¸i t¬ng tù nh trùc gi¸c. ¤ng m« t¶
nã nh lµ: “mäi sù suy luËn cÇn thiÕt tõ nh÷ng sù kiÖn ®· ®îc biÕt ch¾c ch¾n”. Sù
gièng nhau gi÷a trùc gi¸c vµ diÔn dÞch lµ ë chç c¶ hai ®Òu cã ch©n lý: Nhê trùc
gi¸c chóng ta n¾m ®îc mét ch©n lý mét c¸ch hoµn toµn vµ trùc tiÕp, trong khi nhê
diÔn dÞch chóng ta ®¹t ®Õn ch©n lý qua mét tiÕn tr×nh, mét “ho¹t ®éng liªn tôc vµ
kh«ng gi¸n ®o¹n cña trÝ kh«n”. §Òc¸ct¬ muèn ®Æt nÒn cho tri thøc trªn mét khëi
®iÓm cã sù ch¾c ch¾n tuyÖt ®èi trong trÝ kh«n cña chÝnh c¸ nh©n. Tri thøc ®ßi hái
sö dông trùc gi¸c vµ diÔn dÞch, trong ®ã “chóng ta cã c¸c nguyªn lý ®Çu tiªn chØ
nhê trùc gi¸c mµ th«i, trong khi c¸c kÕt luËn xa h¬n…chØ cã ®îc nhê diÔn dÞch [19,
195].
Ngoµi ra, ph¬ng ph¸p luËn cña §Òc¸ct¬ kh«ng chØ gåm trùc gi¸c vµ diÔn
dÞch, mµ cßn n»m ë c¸c quy t¾c ®Æt ra ®Ó híng dÉn chóng. §iÓm chñ yÕu cña c¸c
quy t¾c cña §Òc¸ct¬ lµ cung cÊp mét ®êng lèi râ rµng vµ cã trËt tù cho ho¹t ®éng
cña lý tÝnh. ¤ng tin ch¾c lµ ph¬ng ph¸p hoµn toµn lµ ë trËt tù vµ sù s¾p ®Æt c¸c ®èi
tîng mµ lý tÝnh cña chóng ta híng vÒ nÕu chóng ta muèn t×m ra mét ch©n lý nµo.
Trong sè hai m¬i mèt quy t¾c , §Òc¸ct¬ ®a ra mét sè quy t¾c c¬ b¶n sau:
a).Quy t¾c thø nhÊt: “chØ coi ch©n lý ®óng ®¾n nh÷ng g× ®îc c¶m nhËn rÊt râ rµng
vµ rµnh m¹ch, kh«ng gîi lªn mét chót nghi ngê g× c¶”. [26, 303 ]
20
- Xem thêm -
.DOC 
64 
257 
104 
