Më §Çu
1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi
X©y dùng MTVHQS ®ang lµ yªu cÇu kh¸ch quan ®Æt ra trong tæng thÓ qu¸
tr×nh x©y dùng qu©n ®éi “c¸ch m¹ng, chÝnh quy, tinh nhuÖ, tõng bíc hiÖn ®¹i”,
tríc hÕt lµ x©y dùng vÒ chÝnh trÞ, t¹o c¬ së nÒn t¶ng gi÷ v÷ng sù æn ®Þnh trËn ®Þa
chÝnh trÞ t tëng trong qu©n ®éi. §èi víi c¸c trêng sÜ quan, n¬i trùc tiÕp ®µo t¹o
®éi ngò c¸n bé - nh÷ng ngêi kÕ tôc sù nghiÖp x©y dùng vµ b¶o vÖ Tæ quèc trong
t¬ng lai, yªu cÇu ®ã l¹i cã tÇm quan träng ®Æc biÖt, nhÊt lµ trong bèi c¶nh toµn
cÇu ho¸; sù ¶nh hëng cña c¸c kªnh t¸c ®éng tõ phÝa m«i trêng x· héi ®ang chøa
®ùng nh÷ng khÝa c¹nh phøc t¹p. Bëi vËy, mét trong nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra hiÖn
nay ®èi víi qu¸ tr×nh ph¸t triÓn MTVHQS nãi chung, MTVHQS ë c¸c trêng sÜ
quan nãi riªng lµ ph¶i ®ång thêi võa kh¼ng ®Þnh ®îc nh÷ng ch©n gi¸ trÞ truyÒn
thèng cña d©n téc, v¨n ho¸ qu©n sù ViÖt Nam, võa tiÕp thu nh÷ng tinh hoa v¨n
ho¸ nh©n lo¹i. VÊn ®Ò ®ã chØ ®îc gi¶i quyÕt khi c¸c chñ thÓ MTVHQS ë c¸c trêng sÜ quan nhËn thøc vµ vËn dông s¸ng t¹o c¸c quy luËt vµ nh÷ng vÊn ®Ò cã
tÝnh qui luËt ph¸t triÓn v¨n ho¸ phï hîp víi m«i trêng ho¹t ®éng qu©n sù. Trong
®ã, viÖc nhËn thøc vµ gi¶i quyÕt ®óng quan hÖ thèng nhÊt - ®a d¹ng trong ph¸t
triÓn MTVHQS cã tÇm quan träng ®Æc biÖt.
Mét trong nh÷ng ®Æc trng c¬ b¶n cña v¨n ho¸ lµ tÝnh phæ qu¸t vµ tÝnh b¶n
s¾c, võa chøa ®ùng nh÷ng gi¸ trÞ ch©n, thiÖn, mü chung cña nh©n lo¹i, võa chøa
®ùng nh÷ng ®Æc ®iÓm, s¾c th¸i riªng cña mçi d©n téc, kh¼ng ®Þnh b¶n s¾c,
truyÒn thèng cña mçi céng ®ång, d©n téc, mÆt kh¸c, trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn,
tÝnh phæ qu¸t vµ tÝnh b¶n s¾c cña v¨n ho¸ cßn ®îc thÓ hiÖn ë tÝnh kÕ thõa vµ
ph¸t triÓn, qua ®ã lµm giµu thªm, phong phó thªm v¨n ho¸ cña mçi d©n téc.
NÕu kh«ng chó ý gi¶i quyÕt hµi hoµ quan hÖ Êy th× cã thÓ dÉn ®Õn k×m h·m sù
ph¸t triÓn cña mçi céng ®ång v¨n ho¸, còng nh cña tõng MTVH nhÊt ®Þnh. §Æc
biÖt trong bèi c¶nh toµn cÇu ho¸ hiÖn nay, mét mÆt ®ang ®em l¹i nh÷ng ®iÒu
kiÖn míi ®Ó ph¸t triÓn, hoµn thiÖn vµ hiÖn ®¹i ho¸ nÒn v¨n ho¸ cña c¸c d©n téc,
mÆt kh¸c còng ®ang lµm cho tÝnh riªng biÖt, ®éc ®¸o cña mçi nÒn v¨n ho¸ dÔ bÞ
mai mét, th× vÊn ®Ò gi¶i quyÕt quan hÖ thèng nhÊt - ®a d¹ng trong ph¸t triÓn v¨n
ho¸ trë nªn cùc kú quan träng vµ cÊp b¸ch. V× vËy, viÖc gi¶i quyÕt ®óng ®¾n
quan hÖ thèng nhÊt - ®a d¹ng trong ph¸t triÓn MTVHQS kh«ng nh÷ng cho phÐp
g×n gi÷ b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc trong qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i ho¸ MTVHQS, mµ cßn
lµm cho MTVHQS ë c¸c trêng sÜ quan thùc sù trë thµnh ph¸o ®µi v÷ng ch¾c vÒ
chÝnh trÞ t tëng, ®ång thêi lµ n¬i tiÕp nhËn nh÷ng chuÈn mùc gi¸ trÞ míi hoµ
nhËp víi mÆt b»ng chung cña gi¸o dôc trong níc vµ quèc tÕ, ®¸p øng yªu cÇu
nhiÖm vô ®µo t¹o ®éi ngò c¸n bé võa “hång” võa “chuyªn” cho qu©n ®éi vµ Tæ
quèc.
Thùc hiÖn “Cuéc vËn ®éng x©y dùng MTVH trong c¸c ®¬n vÞ qu©n ®éi”
do Tæng côc ChÝnh trÞ ph¸t ®éng vµ thùc hiÖn NghÞ quyÕt 86/NQ-§UQSTW
7
“VÒ c«ng t¸c gi¸o dôc - ®µo t¹o trong t×nh h×nh míi”, trong nh÷ng n¨m qua,
MTVHQS trong c¸c trêng sÜ quan ®· ®îc x¸c lËp, tõng bíc cñng cè vÒ nhiÒu
mÆt vµ ®· ph¸t huy vai trß quan träng trong gi¸o dôc - ®µo t¹o, ®Þnh híng
ph¸t triÓn nh©n c¸ch ®éi ngò häc viªn sÜ quan. Tuy nhiªn, bªn c¹nh nh÷ng u
®iÓm, nh÷ng c¸ch lµm hay, s¸ng t¹o, vÉn cßn béc lé nh÷ng biÓu hiÖn lÖch
l¹c, phiÕn diÖn, cha b¾t kÞp xu thÕ ph¸t triÓn cña thêi ®¹i vµ yªu cÇu gi¸o dôc
- ®µo t¹o, do ®ã kh«ng chØ lµm h¹n chÕ chÊt lîng ®êi sèng v¨n ho¸ bé ®éi,
mµ cßn ¶nh hëng kh«ng nhá ®Õn chÊt lîng gi¸o dôc - ®µo t¹o cña c¸c nhµ trêng. Nguyªn nh©n c¬ b¶n cña t×nh tr¹ng ®ã lµ do cha nhËn thøc, vËn dông
®óng qui luËt vµ nh÷ng vÊn ®Ò cã tÝnh qui luËt ph¸t triÓn v¨n ho¸, ®Æc biÖt lµ
cha nhËn thøc vµ gi¶i quyÕt ®óng quan hÖ thèng nhÊt - ®a d¹ng trong ph¸t
triÓn MTVHQS ë c¸c trêng sÜ quan, dÉn ®Õn cã nh÷ng bé phËn, nh÷ng thêi
®iÓm hoÆc qu¸ nhÊn m¹nh ®Õn ph¸t triÓn thèng nhÊt cña MTVHQS, hoÆc
bu«ng láng, th¶ næi... T×nh tr¹ng trªn nÕu chËm ®îc kh¾c phôc sÏ trùc tiÕp
lµm gi¶m sót chÊt lîng gi¸o dôc - ®µo t¹o ®éi ngò sÜ quan trong t×nh h×nh
míi.
Tõ nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn vµ thùc tiÔn trªn cho thÊy, viÖc nghiªn cøu c¬
b¶n, hÖ thèng “Quan hÖ thèng nhÊt - ®a d¹ng trong ph¸t triÓn MTVHQS ë
c¸c trêng sÜ quan Qu©n ®éi nh©n d©n ViÖt Nam hiÖn nay” võa lµ vÊn ®Ò c¬
b¶n, l©u dµi, võa cã ý nghÜa lý luËn vµ thùc tiÔn cÊp b¸ch.
2. Môc ®Ých, nhiÖm vô, ®èi tîng vµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu
* Môc ®Ých: Tõ gãc ®é triÕt häc v¨n ho¸, luËn gi¶i mét c¸ch cã hÖ thèng
nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn vµ thùc tiÔn vÒ mèi quan hÖ thèng nhÊt - ®a d¹ng trong
ph¸t triÓn MTVHQS ë c¸c trêng sÜ quan hiÖn nay, trªn c¬ së ®ã ®Ò xuÊt nh÷ng
gi¶i ph¸p mang tÝnh ®Þnh híng cho viÖc tiÕp tôc ph¸t triÓn MTVHQS ë c¸c trêng sÜ quan ®¸p øng ngµy cµng tèt h¬n yªu cÇu ®µo t¹o ®éi ngò sÜ quan qu©n
®éi trong t×nh h×nh míi.
* NhiÖm vô:
- X©y dùng c¬ së lý luËn khoa häc ®Ó tiÕp tôc ph¸t triÓn, hoµn thiÖn
MTVHQS ë c¸c trêng sÜ quan Qu©n ®éi nh©n d©n ViÖt Nam.
- Ph©n tÝch t¸c ®éng cña quan hÖ thèng nhÊt - ®a d¹ng ®Õn c¸c ph¬ng diÖn
ph¸t triÓn cña MTVHQS ë c¸c trêng sÜ quan, trªn c¬ së ®ã luËn gi¶i ph¬ng thøc
t¸c ®éng cña quan hÖ thèng nhÊt - ®a d¹ng ®Õn ph¸t triÓn MTVHQS ë c¸c trêng
sÜ quan Qu©n ®éi nh©n d©n ViÖt Nam.
- §¸nh gi¸ t×nh h×nh gi¶i quyÕt quan hÖ thèng nhÊt - ®a d¹ng trong ph¸t
triÓn MTVHQS ë c¸c trêng sÜ quan Qu©n ®éi nh©n d©n ViÖt Nam hiÖn nay.
- §Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p c¬ b¶n gi¶i quyÕt quan hÖ thèng nhÊt - ®a d¹ng
trong ph¸t triÓn MTVHQS ë c¸c trêng sÜ quan Qu©n ®éi nh©n d©n ViÖt Nam
hiÖn nay.
8
* Kh¸ch thÓ vµ ®èi tîng nghiªn cøu:
- Kh¸ch thÓ nghiªn cøu cña luËn ¸n lµ MTVHQS ë c¸c trêng sÜ quan Qu©n
®éi nh©n d©n ViÖt Nam hiÖn nay.
- §èi tîng nghiªn cøu cña luËn ¸n lµ quan hÖ thèng nhÊt - ®a d¹ng trong
ph¸t triÓn MTVHQS ë c¸c trêng sÜ quan Qu©n ®éi nh©n d©n ViÖt Nam hiÖn nay.
* Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu
Trªn c¬ së hÖ thèng ph¬ng ph¸p luËn cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vµ
chñ nghÜa duy vËt lÞch sö, ph¬ng ph¸p nghiªn cøu c¬ b¶n, xuyªn suèt lµ ph¬ng
ph¸p tiÕp cËn gi¸ trÞ v¨n ho¸ qu©n sù, ®ång thêi sö dông c¸c ph¬ng ph¸p chung
trong nghiªn cøu khoa häc nh ph©n tÝch vµ tæng hîp; kh¸i qu¸t ho¸, trõu tîng
ho¸; ph¬ng ph¸p hÖ thèng - cÊu tróc; kh¶o s¸t - ®iÒu tra x· héi häc; ph¬ng ph¸p
chuyªn gia... ®Ó ph©n tÝch, thÈm ®Þnh nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn, thùc tiÔn ®Æt ra.
3. Nh÷ng ®ãng gãp míi vÒ khoa häc
- §a ra c¸ch tiÕp cËn khoa häc vÒ MTVHQS ë c¸c trêng sÜ quan Qu©n
®éi nh©n d©n ViÖt Nam ®ã lµ sù tÝch hîp gi÷a MTVH, m«i trêng qu©n sù vµ
m«i trêng s ph¹m qu©n sù h×nh thµnh nªn mét m«i trêng ®Æc thï:
MTVHSPQS. Qua ®ã, làm râ thùc chÊt quan hÖ thèng nhÊt - ®a d¹ng trong
ph¸t triÓn MTVHQS ë c¸c trêng sÜ quan Qu©n ®éi nh©n d©n ViÖt Nam.
- LuËn gi¶i t¸c ®éng cña quan hÖ thèng nhÊt - ®a d¹ng ®Õn c¸c ph¬ng diÖn
ph¸t triÓn cña MTVHQS ë c¸c trêng sÜ quan Qu©n ®éi nh©n d©n ViÖt Nam vµ ph¬ng thøc t¸c ®éng cña quan hÖ ®ã ®Õn ph¸t triÓn MTVHQS ë c¸c trêng sÜ quan
Qu©n ®éi nh©n d©n ViÖt Nam: ph¬ng thøc ®Þnh h×nh v¨n ho¸; ph¬ng thøc ®Þnh híng gi¸ trÞ vµ ph¬ng thøc thóc ®Èy vµ kiÒm to¶ v¨n ho¸. Sù t¸c ®éng ®ång bé cña
c¸c ph¬ng thøc ®ã b¶o ®¶m cho MTVHQS ë c¸c trêng sÜ quan ph¸t triÓn ®óng
®Þnh h×nh, ®óng ®Þnh híng híng, thùc sù lµ ph¸o ®µi v÷ng ch¾c vÒ chÝnh trÞ t tëng
trong qu©n ®éi.
- Trªn c¬ së ®¸nh gi¸ ®óng thùc tr¹ng, ®Ò xuÊt hÖ thèng nh÷ng gi¶i ph¸p
mang tÝnh ®Þnh híng cho viÖc tiÕp tôc ph¸t triÓn MTVHQS ë c¸c trêng sÜ quan
Qu©n ®éi nh©n d©n ViÖt Nam hiÖn nay: nhãm gi¶i ph¸p ®Þnh h×nh v¨n ho¸;
nhãm gi¶i ph¸p ®Þnh híng gi¸ trÞ vµ nhãm gi¶i ph¸p thóc ®Èy vµ kiÒm to¶ trong
ph¸t triÓn m«i trêng v¨n ho¸ qu©n sù ë c¸c trêng sÜ quan Qu©n ®éi nh©n d©n
ViÖt Nam hiÖn nay nh»m gãp phÇn n©ng cao chÊt lîng v¨n ho¸ ë c¸c trêng sÜ
quan, t¹o ®iÒu kiÖn n©ng cao chÊt lîng gi¸o dôc - ®µo t¹o cña mçi nhµ trêng
®¸p øng yªu cÇu nhiÖm vô x©y dùng vµ b¶o vÖ Tæ quèc trong t×nh h×nh míi.
4. ý nghÜa cña luËn ¸n
- Gãp phÇn lµm s©u s¾c thªm lý luËn triÕt häc v¨n ho¸ vÒ mèi quan hÖ
thèng nhÊt - ®a d¹ng trong ph¸t triÓn c¸c céng ®ång v¨n ho¸.
- LuËn ¸n cung cÊp nh÷ng luËn cø khoa häc nh»m ph¸t triÓn MTVHQS ë
c¸c trêng sÜ quan Qu©n ®éi nh©n d©n ViÖt Nam theo ®óng ®Þnh híng “tiªn tiÕn,
®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc”, gãp phÇn n©ng cao chÊt lîng gi¸o dôc - ®µo t¹o ë c¸c
trêng sÜ quan hiÖn nay.
9
- LuËn ¸n cã thÓ dïng lµm tµi liÖu tham kh¶o trong gi¶ng d¹y, nghiªn cøu
trong c¸c Häc viÖn, Nhµ trêng qu©n ®éi.
5. KÕt cÊu cña luËn ¸n
LuËn ¸n gåm phÇn më ®Çu; 4 ch¬ng (9 tiÕt); kÕt luËn; danh môc c«ng
tr×nh nghiªn cøu cña t¸c gi¶; danh môc tµi liÖu tham kh¶o vµ phô lôc.
10
Ch¬ng 1
T×nh h×nh nghiªn cøu vµ thùc chÊt quan hÖ
thèng nhÊt - ®a d¹ng trong ph¸t triÓn
m«i trêng v¨n ho¸ qu©n sù ë c¸c trêng sÜ quan
Qu©n ®éi nh©n d©n ViÖt Nam
1.1. Tæng quan t×nh h×nh nghiªn cøu vµ ph¬ng ph¸p tiÕp cËn thèng
nhÊt - ®a d¹ng cña v¨n ho¸, m«i trêng v¨n ho¸ vµ m«i trêng v¨n ho¸ qu©n
sù
1.1.1. T×nh h×nh nghiªn cøu quan hÖ thèng nhÊt - ®a d¹ng trong ph¸t
triÓn v¨n ho¸, m«i trêng v¨n ho¸ vµ m«i trêng v¨n ho¸ qu©n sù
VÒ lý luËn cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t tëng Hå ChÝ Minh vµ quan
®iÓm cña §¶ng ta: Trong c¸c t¸c phÈm cña m×nh, C.M¸c - Ph.¡ngghen V.I.Lªnin lu«n coi v¨n ho¸ lµ mét lÜnh vùc réng lín cña ®êi sèng x· héi. Theo
c¸c «ng, v¨n ho¸ kh«ng chØ lµ sù s¸ng t¹o ra ®êi sèng vËt chÊt hay tinh thÇn, mµ
cßn bao hµm sù s¸ng t¹o ra céng ®ång x· héi còng nh sù s¸ng t¹o ra b¶n th©n
con ngêi víi ®óng t c¸ch ngêi cña m×nh, lµ ph¬ng thøc “nhµo nÆn” con ngêi
theo qui luËt cña c¸i ®Ñp th«ng qua sù t¬ng t¸c biÖn chøng gi÷a con ngêi vµ tù
nhiªn. Trong t¸c phÈm HÖ t tëng §øc C.M¸c vµ Ph.¡ngghen ®· chØ ra mèi liªn
hÖ rµng buéc kh«ng thÓ t¸ch rêi gi÷a con ngêi vµ tù nhiªn. ChÝnh sù t¬ng t¸c
biÕn chøng ®ã ®· s¸ng t¹o ra con ngêi víi t c¸ch con ngêi. Theo c¸c «ng, “cã
thÓ xem xÐt lÞch sö díi hai mÆt, cã thÓ ph©n chia ra thµnh lÞch sö tù nhiªn vµ
lÞch sö nh©n lo¹i. Tuy nhiªn, hai mÆt ®ã kh«ng t¸ch rêi nhau. Chõng nµo mµ
loµi ngêi cßn tån t¹i th× lÞch sö cña hä vµ lÞch sö tù nhiªn qui ®Þnh lÉn nhau”
[93, tr. 25]. V× thÕ, theo c¸c «ng “con ngêi t¹o ra hoµn c¶nh ®Õn møc nµo th×
hoµn c¶nh còng t¹o ra con ngêi ®Õn møc Êy” [93, tr. 55]. Theo ®ã, nãi tíi v¨n
ho¸ lµ nãi tíi nh÷ng lùc lîng b¶n chÊt ngêi, tøc lµ nh÷ng n¨ng lùc s¸ng t¹o
mang tÝnh x· héi vµ tÝnh nh©n v¨n cña con ngêi, nh»m híng ®Õn con ngêi, v× sù
gi¶i phãng cña con ngêi, x· héi.
Trong t¸c phÈm B¶n th¶o kinh tÕ - triÕt häc n¨m 1844, C.M¸c ®· chØ ra
nguyªn nh©n lµm biÕn d¹ng b¶n chÊt cña con ngêi (mµ ¤ng gäi lµ sù tha ho¸)
chÝnh lµ chÕ ®é t h÷u, lµ t×nh tr¹ng bãc lét v« nh©n tÝnh cña giai cÊp t s¶n ®·
lµm tha ho¸ lao ®éng. Cïng víi lao ®éng bÞ tha ho¸, sù bÇn cïng cña ngêi c«ng
nh©n díi chÕ ®é t b¶n cµng lµm t¨ng thªm sù tha ho¸ b¶n chÊt con ngêi. V× thÕ,
®Ó thñ tiªu t×nh tr¹ng ®ã, tríc hÕt cÇn thñ tiªu chÕ ®é t h÷u, thñ tiªu h×nh thøc
lao ®éng bÞ tha ho¸, thñ tiªu ®iÒu kiÖn sèng bÇn hµn cña ngêi lao ®éng, x©y
dùng thµnh c«ng chñ nghÜa x· héi vµ chñ nghÜa céng s¶n trªn ph¹m vi toµn thÕ
giíi - ®Ønh cao cña v¨n ho¸ nh©n lo¹i.
Tõ quan ®iÓm duy vËt biÖn chøng vÒ x· héi, C.M¸c vµ Ph.¡ngghen khi
luËn gi¶i vÒ v¨n ho¸ bao giê còng ®Æt trong mèi quan hÖ kh«ng thÓ t¸ch rêi víi
qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vËt chÊt. Trong t¸c phÈm Tuyªn ng«n cña §¶ng céng s¶n,
C.M¸c vµ Ph.¡ngghen ®· v¹ch ra tÝnh chÊt sai lÇm, ph¶n ®éng cña c¸c trµo lu t
11
tëng x· héi chñ nghÜa vµ céng s¶n chñ nghÜa phi m¸c-xÝt ®ang thÞnh hµnh ë
Ch©u ¢u thêi bÊy giê vÒ “v¨n ho¸ x· héi chñ nghÜa” vµ con ®êng gi¶i phãng
giai cÊp, gi¶i phãng x· héi cña c¸c trµo lu t tëng ®ã. Qua ®ã, c¸c «ng chØ râ:
nÕu sù ph¸t triÓn cña nÒn s¶n xuÊt t b¶n ®· gióp cho giai cÊp t s¶n thiÕt lËp
nh÷ng mèi liªn hÖ ë kh¾p n¬i nhê ®ã ®· lµm cho s¶n xuÊt vµ tiªu dïng mang
tÝnh chÊt thÕ giíi, bëi “thay cho nh÷ng nhu cÇu cò ®îc tho¶ m·n b»ng nh÷ng
s¶n phÈm trong níc, th× n¶y sinh ra nh÷ng nhu cÇu míi, ®ßi hái ®îc tho¶ m·n
b»ng nh÷ng s¶n phÈm ®a tõ nh÷ng miÒn vµ xø xa x«i nhÊt vÒ. Thay cho t×nh
tr¹ng c« lËp tríc kia cña c¸c ®Þa ph¬ng vµ d©n téc vÉn tù cung tù cÊp, ta thÊy
ph¸t triÓn nh÷ng quan hÖ phæ biÕn, sù phô thuéc phæ biÕn gi÷a c¸c d©n téc. Mµ
s¶n xuÊt vËt chÊt ®· nh thÕ th× s¶n xuÊt tinh thÇn còng kh«ng kÐm nh thÕ.
Nh÷ng thµnh qu¶ ho¹t ®éng tinh thÇn cña mét d©n téc trë thµnh tµi s¶n chung
cña tÊt c¶ c¸c d©n téc. TÝnh chÊt ®¬n ph¬ng vµ phiÕn diÖn ngµy cµng kh«ng thÓ
tån t¹i ®îc n÷a; vµ tõ nh÷ng nÒn v¨n häc d©n téc vµ ®Þa ph¬ng, mu«n h×nh
mu«n vÎ, ®ang n¶y në ra mét nÒn v¨n häc toµn thÕ giíi” [95, tr.601-602]. Nh
vËy, cïng víi qu¸ tr×nh chuyÓn ho¸ cña s¶n xuÊt vËt chÊt, qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ®êi
sèng tinh thÇn còng cã nh÷ng chuyÓn ho¸ víi c¸c cÊp ®é kh¸c nhau gi÷a tÝnh
phæ qu¸t víi tÝnh b¶n s¾c, thèng nhÊt vµ ®a d¹ng.
KÕ thõa t tëng ®ã, V.I.Lªnin lu«n kh¼ng ®Þnh vai trß, tÇm quan träng cña v¨n
ho¸ ®èi víi sù nghiÖp x©y dùng x· héi míi, x· héi x· héi chñ nghÜa vµ céng s¶n
chñ nghÜa. V¨n ho¸ lµ “thiªn nhiªn thø hai” ®· ®îc nh©n ho¸ th«ng qua ho¹t ®éng
thùc tiÔn cña con ngêi. V.I.Lªnin lu«n coi v¨n ho¸, tri thøc, khoa häc, gi¸o dôc lµ
nh÷ng thuéc tÝnh b¶n chÊt cña chñ nghÜa x· héi. Theo Ngêi, chñ nghÜa x· héi vµ
chñ nghÜa céng s¶n, xÐt trªn bÊt kú ph¬ng diÖn nµo còng chÝnh lµ h×nh th¸i ph¸t
triÓn cao nhÊt cña v¨n ho¸ nh©n lo¹i. ChØ khi nµo giai cÊp v« s¶n v¬n tíi n¾m v÷ng
®Ønh cao v¨n ho¸ nh©n lo¹i th× giai cÊp v« s¶n míi thùc sù lµm trßn vai trß cña ngêi chiÕn sÜ tiÒn phong. V¨n ho¸ lµ thµnh qu¶ cña ho¹t ®éng lao ®éng s¸ng t¹o cña
con ngêi, x· héi trong lÞch sö, mçi bíc tiÕn cña con ngêi trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt
vËt chÊt còng ®ång thêi kh¼ng ®Þnh mét bíc tiÕn cña thµnh tùu v¨n ho¸, v¨n minh
nh©n lo¹i trªn bíc ®êng v¬n tíi sù gi¶i phãng con ngêi, x· héi. V× thÕ, kh«ng thÓ
cã v¨n ho¸ t¸ch khái cuéc sèng cña con ngêi, x· héi. Trong t¸c phÈm “Chñ nghÜa
c¶i l¬ng trong phong trµo d©n chñ - x· héi Nga”, V.I.Lªnin ®· kÞch liÖt phª ph¸n
ph¸i “v¨n ho¸ v« s¶n” Nga khi hä chñ tr¬ng xo¸ bá toµn bé nÒn v¨n ho¸ mµ nh©n
lo¹i ®· s¸ng t¹o ra díi chÕ ®é t b¶n ®Ó x©y dùng mét nÒn v¨n ho¸ míi cña giai cÊp
v« s¶n. Ngêi kh¼ng ®Þnh nÒn v¨n ho¸ v« s¶n kh«ng ph¶i tù nhiªn mµ cã, nã còng
kh«ng ph¶i do nh÷ng ngêi tù xng lµ v« s¶n s¸ng t¹o ra, mµ “v¨n ho¸ v« s¶n ph¶i lµ
sù ph¸t triÓn hîp qui luËt cña tæng sè nh÷ng kiÕn thøc mµ loµi ngêi ®· tÝch luü ®îc
díi ¸ch thèng trÞ cña x· héi t b¶n, x· héi cña bän ®Þa chñ vµ x· héi cña bän quan
liªu” [83, tr.361].
12
Nh vËy, C.M¸c, Ph.¡ngghen, V.I.Lªnin dï cha bµn s©u ®Õn c¸c khÝa c¹nh
phæ qu¸t vµ b¶n s¾c, truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i, thèng nhÊt - ®a d¹ng cña ph¸t
triÓn v¨n ho¸, nhng trong t tëng cña c¸c «ng, ®Ó x©y dùng thµnh c«ng chñ nghÜa
x· héi vµ chñ nghÜa céng s¶n, nhÊt thiÕt ph¶i nhËn thøc vµ vËn dông ®óng qui
luËt ph¸t triÓn v¨n ho¸ vµ gi¶i quyÕt mét c¸ch khoa häc, chØ khi ®ã giai cÊp v«
s¶n míi lµm trßn tr¸ch nhiÖm cña “ngêi chiÕn sÜ tiÒn phong”.
Trong qu¸ tr×nh l·nh ®¹o c¸ch m¹ng níc ta, §¶ng ta vµ Chñ tÞch Hå ChÝ
Minh ngay tõ ®Çu ®· kh¼ng ®Þnh tÇm quan träng cña v¨n ho¸ ®èi víi sù ph¸t
triÓn kinh tÕ - x· héi vµ x©y dùng con ngêi ViÖt Nam ph¸t triÓn toµn diÖn vÒ
chÝnh trÞ, t tëng, trÝ tuÖ, ®¹o ®øc, thÓ chÊt, n¨ng lùc s¸ng t¹o, cã ý thøc céng
®ång, lßng nh©n ¸i, khoan dung, t«n träng nghÜa t×nh, lèi sèng cã v¨n ho¸, quan
hÖ hµi hoµ trong gia ®×nh, céng ®ång vµ x· héi. “§Ò c¬ng v¨n ho¸ ViÖt Nam”
n¨m 1943 ®· x¸c ®Þnh nÒn v¨n ho¸ mµ chóng ta x©y dùng cã ba tÝnh chÊt: d©n
téc, khoa häc, ®¹i chóng. T¹i §¹i héi §¹i biÓu toµn quèc lÇn thø II, th¸ng 2
n¨m 1951, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh chØ râ: “Xóc tiÕn c«ng t¸c v¨n ho¸ ®Ó ®µo t¹o
con ngêi míi vµ c¸n bé míi cho c«ng cuéc kh¸ng chiÕn kiÕn quèc. Ph¶i triÖt ®Ó
tÈy trõ mäi di tÝch thuéc ®Þa vµ ¶nh hëng n« dÞch cña v¨n ho¸ ®Õ quèc. §ång
thêi, ph¸t triÓn nh÷ng truyÒn thèng tèt ®Ñp cña v¨n ho¸ d©n téc vµ hÊp thô
nh÷ng c¸i míi cña v¨n ho¸ tiÕn bé thÕ giíi, ®Ó x©y dùng mét nÒn v¨n ho¸ ViÖt
Nam cã tÝnh d©n téc, khoa häc vµ ®¹i chóng” [100, tr.173]. §iÒu ®ã còng cã
nghÜa lµ, ®Ó ph¸t triÓn, v¨n ho¸ ViÖt Nam kh«ng chØ bã hÑp trong tÝnh d©n téc,
nhng kh«ng v× thÕ mµ hoµ tan trong v¨n ho¸ nh©n lo¹i. Bëi theo Ngêi, nÕu
kh«ng chó träng ®Õn ®Æc ®iÓm cña d©n téc m×nh trong khi häc tËp c¸c níc anh
em lµ mét sai lÇm nghiªm träng, lµ r¬i vµo chñ nghÜa gi¸o ®iÒu. Nhng nÕu qu¸
nhÊn m¹nh ®Õn ®Æc ®iÓm riªng cña d©n téc ®Ó phñ nhËn c¸c gi¸ trÞ phæ biÕn,
nh÷ng kinh nghiÖm cña c¸c níc anh em th× sÏ m¾c sai lÇm nghiªm träng cña
chñ nghÜa xÐt l¹i [101, tr.499].
T tëng v¨n ho¸ Hå ChÝ Minh ®· trùc tiÕp ®Æt nÒn mãng c¬ b¶n ®Ó x©y
dùng nÒn v¨n ho¸ míi ViÖt Nam. T tëng ®ã kh«ng ngõng ®îc bæ sung vµ ngµy
cµng hoµn thiÖn c¶ vÒ m« h×nh lÉn néi dung. “C¬ng lÜnh x©y dùng ®Êt níc trong
thêi kú qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi” ®· nhÊn m¹nh tÇm quan träng cña x©y
dùng nÒn v¨n ho¸ míi lµ t¹o ra ®êi sèng tinh thÇn cao ®Ñp, phong phó vµ ®a
d¹ng, nh©n ®¹o, d©n chñ vµ tiÕn bé [30. tr.14]. Héi nghÞ lÇn thø T Ban ChÊp
hµnh Trung ¬ng (kho¸ VII) chØ râ: “V¨n ho¸ lµ nÒn t¶ng tinh thÇn cña x· héi,
®ång thêi lµ mét môc tiªu cña chñ nghÜa x· héi… NÒn v¨n ho¸ mµ §¶ng ta l·nh
®¹o toµn d©n x©y dùng lµ nÒn v¨n ho¸ tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc” [31. tr.
51,54]. §Æc biÖt, Héi nghÞ lÇn thø N¨m Ban ChÊp hµnh Trung ¬ng (kho¸ VIII)
kh¼ng ®Þnh cÇn “x©y dùng vµ ph¸t triÓn nÒn v¨n ho¸ ViÖt Nam tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ
b¶n s¾c d©n téc, tiÕp thu tinh hoa v¨n ho¸ cña nh©n lo¹i, lµm cho v¨n ho¸ thÊm
s©u vµo toµn bé ®êi sèng vµ ho¹t ®éng x· héi, vµo tõng con ngêi, tõng gia ®×nh,
13
tõng tËp thÓ vµ céng ®ång, tõng ®Þa bµn d©n c, vµo mäi lÜnh vùc sinh ho¹t vµ
quan hÖ con ngêi, t¹o ra trªn ®Êt níc ta ®êi sèng tinh thÇn cao ®Ñp, tr×nh ®é d©n
trÝ cao, khoa häc ph¸t triÓn, phôc vô ®¾c lùc sù nghiÖp c«ng nghiÖp ho¸, hiªn ®¹i
ho¸ ®Êt níc v× môc tiªu d©n giµu, níc m¹nh, x· héi c«ng b»ng, d©n chñ, v¨n
minh, tiÕn bíc v÷ng ch¾c lªn chñ nghÜa x· héi" [33, tr. 54-55].
Cïng víi t¨ng cêng qu¶ng b¸ v¨n ho¸, h×nh ¶nh ®Êt níc, con ngêi ViÖt Nam
víi níc ngoµi, lµm cho céng ®ång thÕ giíi ngµy cµng hiÓu s©u s¾c h¬n vÒ ®Êt níc, con ngêi ViÖt Nam ph¶i ®ång thêi tiÕp thu cã chän läc nh÷ng thµnh tùu v¨n
ho¸, khoa häc tiÕn bé cña thÕ giíi nh»m ph¸t triÓn, vµ ngµy cµng hoµn thiÖn v¨n
ho¸ ViÖt Nam t¬ng xøng víi tÇm vãc, sù nghiÖp ®æi míi ®Êt níc ®Þnh híng x·
héi chñ nghÜa. NghÞ quyÕt §¹i héi §¹i biÓu toµn quèc lÇn thø IX cña §¶ng ®· chØ
râ tÝnh chÊt ®Æc trng cña nÒn v¨n ho¸ tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc lµ nÒn v¨n
ho¸ thèng nhÊt trong ®a d¹ng cña c¸c céng ®ång d©n téc ViÖt Nam [34, tr.11].
§iÒu ®ã còng cã nghÜa lµ, nÒn v¨n ho¸ míi mµ chóng ta x©y dùng lµ nÒn v¨n ho¸
thèng nhÊt trong ®a d¹ng víi nÒn v¨n ho¸ chung cña nh©n lo¹i, võa thèng nhÊt
trong ®a d¹ng cña c¸c céng ®ång d©n téc ViÖt Nam “nh»m x©y dùng con ngêi
ViÖt Nam ph¸t triÓn toµn diÖn vÒ chÝnh trÞ, t tëng, trÝ tuÖ, ®¹o ®øc, thÓ chÊt, n¨ng
lùc s¸ng t¹o, cã ý thøc céng ®ång, lßng nh©n ¸i, khoan dung, t«n träng nghÜa
t×nh, lèi sèng cã v¨n ho¸, quan hÖ hµi hoµ trong gia ®×nh, céng ®ång x· héi. V¨n
ho¸ trë thµnh nh©n tè thóc ®Èy con ngêi tù hoµn thiÖn nh©n c¸ch, kÕ thõa truyÒn
thèng c¸ch m¹ng cña d©n téc, ph¸t huy tinh thÇn yªu níc, ý chÝ tù lùc tù cêng,
x©y dùng vµ b¶o vÖ Tæ quèc” [34, tr.114].
Kh¼ng ®Þnh nÒn v¨n ho¸ ViÖt Nam thèng nhÊt trong ®a d¹ng lµ mét t tëng
quan träng trong t duy lý luËn vÒ v¨n ho¸ cña §¶ng ta. Mét mÆt, kh¼ng ®Þnh
mèi quan hÖ néi t¹i cña b¶n th©n v¨n ho¸, sù t¬ng t¸c b×nh ®¼ng cña c¸c s¾c
th¸i v¨n ho¸ cña c¸c d©n téc cïng c tró trªn l·nh thæ ViÖt Nam thèng nhÊt. MÆt
kh¸c, chØ râ ph¬ng thøc ph¸t triÓn cña v¨n ho¸ ViÖt Nam tríc xu thÕ héi nhËp
vµ giao lu quèc tÕ trong ®iÒu kiÖn míi nh»m b¾t kÞp yªu cÇu chung cña ph¸t
triÓn, lµ c¬ së ®Þnh híng ph¸t triÓn v¨n ho¸ ViÖt Nam víi c¸c níc trong khu vùc
vµ quèc tÕ, hoµ nhËp nhng kh«ng hoµ tan, héi nhËp nhng kh«ng nhÊt thÓ ho¸.
§¹i héi §¹i biÓu toµn quèc lÇn thø X tiÕp tôc kh¼ng ®Þnh: “X©y dùng nÒn v¨n
ho¸ ViÖt Nam tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc, ®¸p øng yªu cÇu ph¸t triÓn cña
x· héi vµ con ngêi trong ®iÒu kiÖn ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ vµ
héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ. B¶o ®¶m sù g¾n kÕt gi÷a nhiÖm vô ph¸t triÓn kinh tÕ lµ
trung t©m, x©y dùng §¶ng lµ then chèt víi ph¸t triÓn v¨n ho¸ - nÒn t¶ng tinh
thÇn cña x· héi” [35, tr.213].
Nh vËy, theo quan ®iÓm cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh vµ cña §¶ng ta, x©y
dùng vµ ph¸t triÓn nÒn v¨n ho¸ ViÖt Nam tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc còng
®ång thêi ph¶i võa b¶o ®¶m sù thèng nhÊt cña nÒn v¨n ho¸, võa b¶o ®¶m tÝnh
®a d¹ng, phong phó, ®éc ®¸o cña rÊt nhiÒu céng ®ång lµng x·, téc ngêi, vïng
14
miÒn trong ®¹i gia ®×nh d©n téc ViÖt Nam víi tinh hoa v¨n ho¸ nh©n lo¹i. §©y
lµ nh÷ng t tëng c¬ b¶n, ®Æt nÒn mãng ®Ó nghiªn cøu quan hÖ thèng nhÊt - ®a
d¹ng trong ph¸t triÓn v¨n ho¸ vµ MTVH, ®ång thêi lµ nÒn mãng ®Ó lîc kh¶o
c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu trong vµ ngoµi níc cã liªn quan ®Õn vÊn ®Ò nµy.
VÒ c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu ë níc ngoµi: Liªn quan ®Õn nhËn thøc vµ
gi¶i quyÕt quan hÖ thèng nhÊt - ®a d¹ng trong ph¸t triÓn v¨n ho¸ cã c¸c c«ng
tr×nh nghiªn cøu cña V.P.Tugarinèp: Tù nhiªn - v¨n minh - con ngêi [151]; Sinh
th¸i nh©n v¨n cña Georges Oliver [115]; TiÕng chu«ng c¶nh tØnh cho thÕ kû XXI
cña D.I-ke-®a vµ A.PÐc-x©y [73]; Lµn sãng thø ba cña A.Toffler [138]… Nh×n
mét c¸ch tæng qu¸t, c¸c c«ng tr×nh ®ã ®Òu coi v¨n ho¸ nh mét ph¬ng thøc ®¸nh
dÊu tr×nh ®é ph¸t triÓn cña con ngêi, x· héi ë nh÷ng giai ®o¹n lÞch sö nhÊt ®Þnh.
Sù ph¸t triÓn cña v¨n ho¸ g¾n liÒn víi sù ph¸t triÓn cña ®êi sèng x· héi, lµ ®iÒu
kiÖn, c¬ së b¶o ®¶m sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng. V× thÕ, kh«ng thÓ cã ph¸t triÓn bÒn
v÷ng nÕu kh«ng ®ång thêi gi¶i quyÕt hµi hoµ quan hÖ gi÷a ph¸t triÓn kinh tÕ vµ
ph¸t triÓn v¨n ho¸. Cïng víi sù ph¸t triÓn cña x· héi, cña kinh tÕ, c¸c nÒn v¨n
ho¸ lu«n cã xu híng héi nhËp, giao thoa lÉn nhau, kh«ng thÓ cã mét nÒn v¨n
ho¸ nµo tån t¹i mét c¸ch biÖt lËp víi c¸c nÒn v¨n ho¸ kh¸c.
Trong t¸c phÈm Lµn sãng thø ba, A.Toffler ®Æc biÖt ®Ò cao vai trß cña v¨n
ho¸, v¨n minh, xem ®ã nh mét tiªu chuÈn ®Ó ph©n ®Þnh c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn
kh¸c nhau cña x· héi, v× thÕ kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn mµ Toffler ®a ra dù b¸o vÒ
xu híng cña mét x· héi t¬ng lai lµ mét x· héi mµ tiªu chÝ v¨n minh ®îc ®Æt lªn
hµng ®Çu. Tuy nhiªn, nh×n tæng thÓ, c¸c c«ng tr×nh ®ã míi tËp trung lý gi¶i mèi
quan hÖ gi÷a ph¸t triÓn kinh tÕ víi ph¸t triÓn v¨n ho¸; gi÷a con ngêi víi s¶n
xuÊt vµ m«i trêng sinh th¸i; gi÷a v¨n ho¸ vµ v¨n minh, mµ cha ®i s©u luËn gi¶i
quan hÖ thèng nhÊt - ®a d¹ng trong ph¸t triÓn v¨n ho¸. §Æc biÖt, víi Toffler, tõ
chç ®ång nhÊt c¸c chÕ ®é x· héi kh¸c nhau vµo cïng mét nÒn v¨n minh ®· ®i
®Õn ®ång nhÊt gi÷a thèng nhÊt v¨n ho¸ víi nhÊt thÓ ho¸ v¨n ho¸.
C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu cña Ashoke Chatterjee “Th¸ch thøc cña sù ®Þnh
híng ph¸t triÓn cña Ên §é” [15]; “Tr©n träng b¶n s¾c v¨n ho¸ vµ tÝnh s¸ng t¹o
cña c¸c nÒn v¨n ho¸ ®Þa ph¬ng” cña Kawada Junzo [74]; “Sù ph¸t triÓn v¨n ho¸,
x· héi trong bèi c¶nh t¨ng trëng kinh tÕ ë Ch©u ¸” cña Ogura Kazuo [75]… ®·
tiÕp cËn quan hÖ thèng nhÊt - ®a d¹ng v¨n ho¸ trong tæng thÓ quan hÖ gi÷a phæ
qu¸t vµ b¶n s¾c, truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i. Theo c¸c «ng, b¶n chÊt cña v¨n ho¸
lµ s¸ng t¹o, lu«n tån t¹i, ph¸t triÓn trong quan hÖ phæ qu¸t vµ b¶n s¾c, truyÒn
thèng vµ hiÖn ®¹i, kh¼ng ®Þnh søc sèng, sù trêng tån cña v¨n ho¸ c¸c d©n téc.
Sù s¸ng t¹o ®ã kh«ng chØ diÔn ra trong b¶n th©n néi t¹i cña mçi nÒn v¨n ho¸,
mµ cßn lµ sù tÝch hîp nh÷ng gi¸ trÞ trong c¸c nÒn v¨n ho¸ kh¸c th«ng qua giao
lu v¨n ho¸, nhê ®ã mµ v¨n ho¸ cña c¸c d©n téc kh«ng ngõng ph¸t triÓn. Tuy
nhiªn, ®Ó kh«ng chÖch khái quÜ ®¹o v¨n ho¸ d©n téc, ®iÒu nhÊt thiÕt ph¶i n¾m
b¾t vµ kh«i phôc l¹i tinh thÇn gèc cña truyÒn thèng trªn tinh thÇn khoan dung
15
v¨n ho¸. Bëi vËy, c¸c quèc gia, d©n téc, ngay tõ b©y giê nÕu kh«ng x¸c ®Þnh ®îc cho m×nh mét chiÕn lîc ph¸t triÓn v¨n ho¸ phï hîp th× tÊt yÕu sÏ bÞ ®µo th¶i
ra khái qu¸ tr×nh ph¸t triÓn. GS Kawada Junzo kh¼ng ®Þnh “Kh«ng nªn nghÜ
“truyÒn thèng” nh mét c¸i g× ®ã kh«ng thÓ thay ®æi, v× mÆc dï truyÒn thèng ®îc
t¹o dùng nªn trong nh÷ng ®iÒu kiÖn lÞch sö nhÊt ®Þnh, nã vÉn cø ®ang thay ®æi.
Kh«ng cã mét nÒn v¨n ho¸ nµo ®îc t¹o lËp nªn b»ng mét nÒn v¨n ho¸ duy nhÊt;
tr¸i l¹i, sù trao ®æi cña nÒn v¨n ho¸ ®ã víi c¸c nÒn v¨n ho¸ kh¸c lµ rÊt quan
träng ®Ó ®i tíi sù h×nh thµnh mét truyÒn thèng míi. Tuy nhiªn,... viÖc truyÒn l¹i
v¨n ho¸ truyÒn thèng kh«ng chØ lµ cè g¾ng duy tr× h×nh thøc cña nã vµ trao l¹i
c¸c kÕt qu¶ s¸ng t¹o, mµ cßn lµ kh¬i dËy sù s¸ng t¹o b»ng nh÷ng nç lùc ®Ó ®uæi
kÞp tinh thÇn s¸ng t¹o” [74, tr.388]. MÆc dï cha bµn s©u ®Õn c¸c khÝa c¹nh phæ
qu¸t vµ b¶n s¾c, thèng nhÊt - ®a d¹ng trong ph¸t triÓn v¨n ho¸, nhng nh×n chung
c¸c c«ng tr×nh ®ã ®Òu thõa nhËn: ®Ó b¶o ®¶m ph¸t triÓn v¨n ho¸ bÒn v÷ng, v¨n
ho¸ c¸c d©n téc mét mÆt ph¶i biÕt tiÕp thu, ph¸t triÓn c¸c gi¸ trÞ trong truyÒn
thèng cña m×nh, mÆt kh¸c ph¶i kh«ng ngõng tiÕp nhËn nh÷ng gi¸ trÞ míi tõ c¸c
nÒn v¨n ho¸ kh¸c trªn tinh thÇn khoan dung tÝch cùc, nhÊt lµ trong bèi c¶nh héi
nhËp, giao lu quèc tÕ hiÖn nay.
VÒ c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu ë trong níc: §¸ng chó ý cã c«ng tr×nh
nghiªn cøu cña Tæng côc ChÝnh trÞ Qu©n ®éi nh©n d©n ViÖt Nam vÒ V¨n ho¸
häc [139] ®· tiÕp cËn v¨n ho¸ víi tÝnh c¸ch lµ toµn bé nh÷ng gi¸ trÞ vËt chÊt vµ
tinh thÇn do con ngêi s¸ng t¹o ra trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng thùc tiÔn x· héi tiªu
biÓu cho tr×nh ®é ph¸t triÓn cña x· héi trong nh÷ng giai ®o¹n lÞch sö nhÊt ®Þnh.
Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, v¨n ho¸ võa chÞu sù t¸c ®éng cña nh÷ng qui luËt chung,
phæ biÕn, võa theo nh÷ng qui luËt riªng cña ph¸t triÓn v¨n ho¸ ®ã lµ qui luËt tÝch
hîp vµ lan to¶ v¨n ho¸; quy luËt kÕ thõa v¨n ho¸ vµ quy luËt giao thoa vµ tiÕp
biÕn v¨n ho¸. Mçi mét qui luËt cã vÞ trÝ, vai trß, c¬ chÕ, c¸ch thøc vËn hµnh
riªng cña nã, nhng lu«n quan hÖ chÆt chÏ víi nhau, t¸c ®éng qua l¹i, bæ sung
lÉn nhau. ChÝnh sù vËn ®éng tæng hîp cña c¸c qui luËt ®ã qui ®Þnh mèi quan hÖ
lÉn nhau gi÷a phæ qu¸t - b¶n s¾c, truyÒn thèng - hiÖn ®¹i, thèng nhÊt - ®a d¹ng
trong ph¸t triÓn v¨n ho¸, kh¼ng ®Þnh søc sèng bÒn v÷ng cña mçi nÒn v¨n ho¸.
NÕu tuyÖt ®èi ho¸ bÊt kú mét qui luËt nµo sÏ lµm cho v¨n ho¸ trë nªn ®¬n ®iÖu,
nghÌo nµn, cøng nh¾c, thiÕu sinh khÝ, kh«ng ph¸t huy ®îc kh¶ n¨ng s¸ng t¹o vµ
ph¸t huy vai trß cña nã trong ®êi sèng céng ®ång.
C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu cña Häc viÖn ChÝnh trÞ Quèc gia Hå chÝ Minh
V¨n ho¸ d©n téc trong qu¸ tr×nh më cöa ë níc ta hiÖn nay [60]; B¶n s¾c d©n
téc cña v¨n ho¸ cña §ç Huy vµ Trêng Lu [63]; X©y dùng nÒn v¨n ho¸ míi ë níc ta hiÖn nay cña NguyÔn Duy Quý vµ §ç Huy [125]; V¨n ho¸ v× ph¸t triÓn
cña Ph¹m Xu©n Nam [108]... ®· bµn s©u vÒ c¸c khÝa c¹nh nh tÝnh b¶n s¾c - phæ
qu¸t, thèng nhÊt - ®a d¹ng trong ph¸t triÓn cña v¨n ho¸. Theo c¸c t¸c gi¶, b¶n
s¾c d©n téc cña v¨n ho¸ lµ c¸i ®éc ®¸o, kh¼ng ®Þnh cèt c¸ch, truyÒn thèng cña
16
mét d©n téc, nhng kh«ng ph¶i kh«ng cã nh÷ng sù thay ®æi nhÊt ®Þnh. Sù ph¸t
triÓn cña ®êi sèng kinh tÕ - x· héi, cña qu¸ tr×nh héi nhËp, giao lu quèc tÕ... tÊt
yÕu dÉn ®Õn sù chuyÓn ho¸ cña v¨n ho¸ d©n téc víi nh÷ng cÊp ®é kh¸c nhau.
§iÒu quan träng lµ cÇn nhËn thøc ®óng xu thÕ kh¸ch quan ®ã ®Ó cã nh÷ng ®Þnh
híng nh»m ph¸t triÓn v¨n ho¸ d©n téc nhng kh«ng lµm mÊt ®i nh÷ng gi¸ trÞ ®Æc
s¾c, ®éc ®¸o cña nã. Theo GS Ph¹m Xu©n Nam, gi÷ g×n b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc
kh«ng ®ång nghÜa víi sù ®ãng kÝn vµ kú thÞ ®èi víi c¸c nÒn v¨n ho¸ kh¸c; tr¸i
l¹i, c¸c nÒn v¨n ho¸ lu«n cã sù trao ®æi víi nhau. LÞch sö c¸c nÒn v¨n minh
nh©n lo¹i cho thÊy nhê sù giao lu v¨n ho¸ lµm cho c¸c nÒn v¨n ho¸ cïng ph¸t
triÓn nhanh h¬n. Do ®ã, chóng ta kh«ng tù giam h·m m×nh trong tÝnh riªng biÖt
cña v¨n ho¸ d©n téc, khíc tõ giao lu, trao ®æi, ®èi tho¹i víi bªn ngoµi. Nhng
®ång thêi, chóng ta còng cÇn kiªn quyÕt ph¶n ®èi mäi sù tiÕp nhËn x« bå,
kh«ng chän läc nh÷ng thø gäi lµ “t©n kú” cña v¨n ho¸ ngo¹i lai mµ kh«ng ph©n
biÖt hay dë, tèt xÊu ®Ó ®i ®Õn chç mÊt gèc, lai c¨ng vµ cuèi cïng khã tr¸nh khái
sÏ bÞ ®ång ho¸, bÞ hoµ tan chø kh«ng ph¶i héi nhËp víi nÒn v¨n minh nh©n lo¹i
[108, tr.173-174]. Tõ ®ã t¸c gi¶ kÕt luËn, qu¸ tr×nh x©y dùng nÒn v¨n ho¸ ViÖt
Nam tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc hiÖn nay cÇn quan t©m gi¶i quyÕt hµi hoµ
quan hÖ gi÷a phæ qu¸t - b¶n s¾c, truyÒn thèng - hiÖn ®¹i, thèng nhÊt - ®a d¹ng
cña v¨n ho¸. Mäi sù cêng ®iÖu qu¸ møc mét khÝa c¹nh nµo ®ã ®Òu cã thÓ dÉn
®Õn lµm tµn lôi nÒn v¨n ho¸ d©n téc.
C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu V¨n ho¸ vµ ®æi míi cña Ph¹m V¨n §ång [46];
V¨n ho¸ thÈm mü vµ nh©n c¸ch cña PTS L¬ng Quúnh Khuª [78]; V¨n ho¸
thÈm mü vµ sù ph¸t triÓn con ngêi ViÖt Nam trong thÕ kû míi do PGS.TS
NguyÔn V¨n Huyªn chñ biªn [70]; V¨n ho¸ víi sù ph¸t triÓn cña x· héi ViÖt
Nam theo ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa do GS Lª Quang Thiªm chñ biªn [134]...
tiÕp cËn v¨n ho¸ víi tÝnh c¸ch sù ph¸t triÓn “n¨ng lùc b¶n chÊt ngêi”, qua ®ã
kh¼ng ®Þnh: V¨n ho¸ ph¸t triÓn g¾n liÒn víi sù ph¸t triÓn, hoµn thiÖn nh÷ng gi¸
trÞ cao c¶, tèt ®Ñp cña con ngêi, x· héi theo tiªu chÝ ch©n, thiÖn, mü; lµ ®éng lùc
®Ó x©y dùng x· héi x· héi chñ nghÜa v× môc tiªu “d©n giµu, níc m¹nh, x· héi
c«ng b»ng, d©n chñ, v¨n minh”. Muèn vËy, trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn v¨n ho¸
ph¶i ®ång thêi gi¶i quyÕt tèt c¸c quan hÖ truyÒn thèng - hiÖn ®¹i, phæ qu¸t - b¶n
s¾c, thèng nhÊt - ®a d¹ng cña v¨n ho¸. Cïng víi qu¸ tr×nh ®æi míi, c¸c b¶ng
thang gi¸ trÞ cña v¨n ho¸ d©n téc còng cÇn ®îc kh«ng ngõng bæ sung, ph¸t triÓn
b»ng tÊt c¶ nh÷ng gi¸ trÞ míi n¶y sinh tõ ®êi sèng hiÖn thùc vµ giao lu v¨n ho¸.
Cè Thñ tíng Ph¹m V¨n §ång nhËn xÐt: Cïng víi sù ph¸t triÓn ®êi sèng x· héi,
®æi míi ®Êt níc ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa còng ®ang dÇn xuÊt hiÖn b¶ng
thang gi¸ trÞ míi cña con ngêi ViÖt Nam nh sù kÕ thõa vµ ph¸t triÓn nh÷ng gi¸
trÞ v¨n ho¸ cña d©n téc kÕt hîp víi sù tiÕp thô vµ vËn dông nh÷ng tinh hoa v¨n
ho¸ cña loµi ngêi tõ xa ®Õn thêi ®¹i ngµy nay. B¶ng thang gi¸ trÞ míi ®¹i thÓ bao
gåm lo¹i gi¸ trÞ thÓ hiÖn sù lµm chñ cña nh©n d©n, lo¹i gi¸ trÞ nh©n v¨n cña
17
céng ®ång d©n téc, tøc lµ nh÷ng gi¸ trÞ cña m«i trêng x· héi, lo¹i gi¸ trÞ ®¹o ®øc
vµ phÈm chÊt c¸ nh©n, lo¹i gi¸ trÞ trong quan hÖ víi níc ngoµi, lo¹i gi¸ trÞ trong
quan hÖ gi÷a con ngêi vµ thiªn nhiªn... C¸c lo¹i gi¸ trÞ nµy quan hÖ mËt thiÕt víi
nhau, t¸c ®éng qua l¹i lÉn nhau mét c¸ch ®a d¹ng vµ phong phó v« cïng. Nh
vËy, thùc chÊt cña sù nghiÖp x©y dùng nÒn v¨n ho¸ tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c
d©n téc lµ mét qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi gi¸ trÞ, lµ qu¸ tr×nh thay thÕ nh÷ng c¸i cò
kü, b¶o thñ, l¹c hËu b»ng nh÷ng c¸i míi hîp qui luËt. §ã chÝnh lµ mét nÒn v¨n
ho¸ ph¸t triÓn c¸c gi¸ trÞ cña truyÒn thèng trªn mét nguyªn lý vît truyÒn thèng.
C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu cña Phan Ngäc V¨n ho¸ ViÖt Nam vµ c¸ch
tiÕp cËn míi [113]; B¶n s¾c d©n téc vµ hiÖn ®¹i trong v¨n ho¸ cña Hoµng
Trinh [146]; B¶n s¾c d©n téc trong lèi sèng hiÖn ®¹i cña PGS.TS Lª Nh Hoa
[57]… ®· tiÕp cËn c¸c quan hÖ phæ qu¸t - b¶n s¾c, truyÒn thèng - hiÖn ®¹i,
thèng nhÊt - ®a d¹ng nh qui luËt ph¸t triÓn cña v¨n ho¸ d©n téc - mét trong
nh÷ng céi nguån lµm nªn søc m¹nh trong suèt chiÒu dµi lÞch sö dùng níc vµ
gi÷ níc còng nh trong cuéc ®Êu tranh chèng ®ång ho¸ cña d©n téc ViÖt Nam.
Nhê ®ã, dï tr¶i qua nh÷ng thiªn biÕn cña lÞch sö, d©n téc ta vÉn tá râ b¶n lÜnh
v¨n ho¸ cña m×nh. Trong nh÷ng giai ®o¹n lÞch sö nhÊt ®Þnh, b¶n s¾c d©n téc
cña v¨n ho¸ còng ph¶i cã nh÷ng sù thay ®æi t¬ng xøng víi sù ph¸t triÓn trªn
c¬ së cña nh÷ng gi¸ trÞ cèt lâi. NÕu ph¸t triÓn kh«ng dùa ch¾c trªn c¬ së cña
nh÷ng gi¸ trÞ nÒn t¶ng th× sÏ lµm cho v¨n ho¸ d©n téc mê nh¹t, lai c¨ng, kh«ng
cßn søc sèng, thËm dÉn ®Õn tµn lôi c¶ mét quèc gia, d©n téc. HiÖn nay, sù
nghiÖp x©y dùng vµ b¶o vÖ Tæ quèc x· héi chñ nghÜa ph¶i g¾n liÒn víi b¶o vÖ,
g×n gi÷ b¶n s¾c d©n téc cña v¨n ho¸. Tuy nhiªn, b¶o vÖ b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n
téc kh«ng ®ång nghÜa víi “®ãng cöa”, kú thÞ v¨n ho¸. Ngîc l¹i, cÇn ph¶i
th«ng qua giao lu, trao ®æi víi c¸c nÒn v¨n ho¸ kh¸c ®Ó tiÕp nhËn, båi ®¾p,
lµm giµu thªm c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ d©n téc, trong ®ã ph¶i lÊy b¶n s¾c d©n téc
cña v¨n ho¸ lµm “bé läc” cho sù tiÕp thu.
GS Phan H÷u DËt víi c«ng tr×nh nghiªn cøu “C¸c d©n téc thiÓu sè ViÖt
Nam: V¨n ho¸ vµ ph¸t triÓn” [21] ®· tiÕp cËn thèng nhÊt - ®a d¹ng cña v¨n ho¸
ViÖt Nam díi gãc nh×n d©n téc häc. Theo t¸c gi¶, ViÖt Nam lµ mét quèc gia ®a
d©n téc, ®Æc ®iÓm ®ã qui ®Þnh sù ph¸t triÓn ®a d¹ng trong thèng nhÊt cña nÒn
v¨n ho¸ ViÖt Nam. D©n téc nµo còng cã b¶n s¾c cña m×nh, vµ thÕ m¹nh cña v¨n
ho¸ ViÖt Nam lµ ë ®ã. V× vËy, trong qu¸ tr×nh ®æi míi vµ ph¸t triÓn ®Êt níc, cÇn
ph¶i gi¶i quyÕt ®ång bé nh÷ng vÊn ®Ò chung, mang tÝnh toµn cÇu, võa ph¶i tÝnh
®Õn ®Æc thï riªng, nÕu kh«ng sÏ dÉn ®Õn sù “cµo b»ng” v¨n ho¸. Trong ®ã, gi¶i
quyÕt hµi hoµ quan hÖ truyÒn thèng - hiÖn ®¹i, thèng nhÊt - ®a d¹ng lµ nh÷ng
néi dung c¬ b¶n cèt lâi trong ph¸t triÓn v¨n ho¸ hiÖn nay. “V¨n ho¸ nh mét c¬
thÓ sèng, kh«ng ph¸t triÓn th× sÏ tµn lôi vµ d©n téc ®ã còng sÏ dÇn dÇn mÊt ®i.
Trong bíc ®êng ph¸t triÓn, c¸c d©n téc ph¶i hiÖn ®¹i ho¸, ®ã lµ ®iÒu tÊt yÕu...
Tuy nhiªn, nÕu kh«ng cã ý thøc ®Çy ®ñ, cã thÓ dÉn ®Õn t×nh tr¹ng ®o¹n tuyÖt víi
18
v¨n ho¸ truyÒn thèng d©n téc, ®¸nh mÊt b¶n s¾c d©n téc tríc sù “quèc tÕ ho¸”
cña khoa häc vµ c«ng nghÖ. L¹i cßn ph¶i thÊy r»ng, sù ph¸t triÓn mµ kh«ng xuÊt
ph¸t tõ ®Æc ®iÓm truyÒn thèng d©n téc, nÕu cã hiÖu qu¶ th× còng sÏ kh«ng bÒn
v÷ng” [21, tr.242]. §Ó gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò ®ã mét c¸ch hiÖu qu¶, t¸c gi¶
cho r»ng, tríc hÕt cÇn x¸c ®Þnh ®îc mét m« h×nh thÝch hîp cho sù ph¸t triÓn v¨n
ho¸, ®ång thêi cã nh÷ng biÖn ph¸p ®ång bé, liªn hoµn nh»m g×n gi÷, b¶o vÖ v¨n
ho¸ d©n téc.
VÊn ®Ò x©y dùng v¨n ho¸ trong Qu©n ®éi nh©n d©n ViÖt Nam còng ®ang
thu hót sù quan t©m cña c¸c tíng lÜnh, c¸c nhµ khoa häc trong vµ ngoµi qu©n
®éi. Ch¼ng h¹n, c«ng tr×nh nghiªn cøu cña Tæng côc ChÝnh trÞ vÒ C«ng t¸c t tëng v¨n ho¸ trong x©y dùng Qu©n ®éi vÒ chÝnh trÞ [142], tuy cha bµn s©u ®Õn
c¸c khÝa c¹nh phæ qu¸t - b¶n s¾c, thèng nhÊt - ®a d¹ng cña v¨n ho¸ nhng ®·
kh¼ng ®Þnh c«ng t¸c t tëng v¨n ho¸ lµ mét bé phËn kh«ng thÓ t¸ch rêi cña toµn
bé ho¹t ®éng c«ng t¸c ®¶ng, c«ng t¸c chÝnh trÞ trong qu©n ®éi. ë mçi giai ®o¹n
lÞch lÞch sö, tríc mçi bíc ngoÆt cña c¸ch m¹ng, c«ng t¸c t tëng v¨n ho¸ ®·
kh¼ng ®Þnh ®îc vai trß, tÇm quan träng cña nã trong cñng cè trËn ®Þa chÝnh trÞ t
tëng, n©ng cao søc m¹nh chiÕn ®Êu cña qu©n ®éi. Së dÜ nh vËy lµ v×, trong qu¸
tr×nh tiÕn hµnh c«ng t¸c t tëng v¨n ho¸, chóng ta ®· thêng xuyªn kÕt hîp gi÷a
gi÷ v÷ng tÝnh ®Þnh híng víi viÖc ®a d¹ng ho¸ c¸c h×nh thøc ho¹t ®éng cña c«ng
t¸c nµy. ChØ nh vËy míi cã thÓ b¸m s¸t sù vËn ®éng cña t×nh chÝnh trÞ - x· héi
thÕ giíi, khu vùc vµ cña ®Êt níc, thùc tiÔn ho¹t ®éng cña bé ®éi ®Ó ®a ra nh÷ng
gi¶i ph¸p kÞp thêi, khoa häc phôc vô sù nghiÖp x©y dùng qu©n ®éi “c¸ch m¹ng,
tinh nhuÖ, tõng bíc hiÖn ®¹i” tríc yªu cÇu míi cña nhiÖm vô b¶o vÖ vµ x©y
dùng Tæ quèc x· héi chñ nghÜa vµ yªu cÇu cña cuéc ®Êu tranh trªn mÆt trËn t tëng lý luËn hiÖn nay.
VÒ v¨n ho¸ qu©n sù, c«ng tr×nh nghiªn cøu cña PGS.TS Lª V¨n Quang vµ
TS V¨n §øc Thanh vÒ V¨n ho¸ qu©n sù ViÖt Nam [123]... ®· tiÕp cËn v¨n ho¸
qu©n sù víi tÝnh c¸ch lµ mét bé phËn ®Æc thï cña ®êi sèng v¨n ho¸ x· héi, tÝnh
®Æc thï ®ã do ®Æc thï cña ho¹t ®éng qu©n sù qui ®Þnh. Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña
v¨n ho¸ qu©n sù ViÖt Nam g¾n liÒn víi qu¸ tr×nh ®Êu tranh gi÷ níc vµ dùng níc
cña d©n téc ViÖt Nam. Tuy nhiªn, sù ph¸t triÓn cña v¨n ho¸ qu©n sù ViÖt Nam
cßn vËn ®éng theo nh÷ng qui luËt ®Æc thï nh»m x©y dùng con ngêi qu©n sù
theo nh÷ng tiªu chÝ riªng nh»m ®¸p øng tèi ®a nhu cÇu cña ho¹t ®éng qu©n sù.
Trong qu¸ tr×nh vËn ®éng, ph¸t triÓn, v¨n ho¸ qu©n sù lu«n cã sù x©m nhËp vµo
®êi sèng x· héi, vµ ®îc chuyÓn ho¸ qua c¸c kªnh th«ng tin qu©n sù qua ®ã lµm
giµu thªm v¨n ho¸ qu©n sù. Tõ ®ã c¸c t¸c gi¶ ®i ®Õn kh¼ng ®Þnh: thèng nhÊt ®a d¹ng, phæ qu¸t - b¶n s¾c, truyÒn thèng - hiÖn ®¹i lµ nh÷ng ®Æc trng cèt lâi
cña v¨n ho¸ qu©n sù ViÖt Nam. Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn v¨n ho¸ qu©n sù hiÖn nay
cÇn chó ý ®Õn ®Æc ®iÓm ®ã ®Ó x¸c ®Þnh ®óng néi dung, ph¬ng ph¸p, tiÕn hµnh
nh»m kh«ng ngõng më réng vµ lµm giµu thªm c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ qu©n sù hiÖn
19
cã, t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó ph¸t triÓn, hoµn thiÖn nh©n c¸ch qu©n nh©n, n©ng cao søc
m¹nh chiÕn ®Êu cña qu©n ®éi, mµ tríc hÕt lµ søc m¹nh vÒ chÝnh trÞ - tinh thÇn.
§©y lµ néi dung cèt lâi trong x©y dùng v¨n ho¸ qu©n sù ViÖt Nam, t¹o nÒn t¶ng
v¨n ho¸ ®Ó ®¸nh giÆc vµ th¾ng giÆc b»ng v¨n ho¸.
VÒ x©y dùng MTVH, cã nhiÒu c«ng tr×nh luËn gi¶i vÒ yªu cÇu ph¶i gi¶i
quyÕt tho¶ ®¸ng mèi quan hÖ gi÷a thèng nhÊt - ®a d¹ng cña MTVH nh c¸c
c«ng tr×nh cña GS.TS §ç Huy: X©y dùng m«i trêng v¨n ho¸ tõ gãc nh×n gi¸ trÞ
häc [67]; VÒ x©y dùng m«i trêng v¨n ho¸ c¬ së cña PGS.TS V¨n §øc Thanh
[130]... Tõ luËn ®iÓm cña C.M¸c: con ngêi t¹o ra hoµn c¶nh ®Õn møc nµo th×
hoµn c¶nh còng t¹o ra con ngêi ®Õn møc Êy. C¸c t¸c gi¶ ®· tiÕp cËn MTVH
víi tÝnh c¸ch lµ tæng thÓ sèng ®éng cña nh÷ng gi¸ trÞ vËt chÊt vµ tinh thÇn hîp
thµnh m«i trêng sèng, nu«i dìng, ph¸t triÓn, hoµn thiÖn nh÷ng n¨ng lùc b¶n
chÊt ngêi theo tiªu chÝ ch©n, thiÖn, mü. MTVH lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh kh¸ch
thÓ ho¸ vµ chñ thÓ ho¸ c¸c gi¸ trÞ ch©n, thiÖn, mü cña con ngêi theo nh÷ng tiªu
chÝ x· héi nhÊt ®Þnh, lµ c¸i n«i nu«i dìng con ngêi lín lªn vÒ trÝ tuÖ, nh©n
c¸ch, phong th¸i øng xö... tríc hoµn c¶nh. Kh«ng cã v¨n ho¸, con ngêi kh«ng
thÓ trë thµnh con ngêi theo ®óng nghÜa cña nã, ngîc l¹i, kh«ng cã con ngêi,
x· héi th× còng kh«ng cã v¨n ho¸. MÆt kh¸c cÇn thÊy r»ng, mçi c¸ nh©n sèng
vµ ho¹t ®éng kh«ng chØ chÞu sù t¸c ®éng, chi phèi bëi mét MTVH nhÊt ®Þnh,
mµ bao giê còng chÞu sù t¸c ®éng cña nhiÒu MTVH kh¸c nhau. V× thÕ, x©y
dùng MTVH võa thèng nhÊt võa ®a d¹ng chÝnh nh»m ph¸t huy tÝnh n¨ng
®éng, s¸ng t¹o cña m«i trêng Êy trong viÖc ®Þnh híng, gi¸o dôc con ngêi,
®ång thêi t¹o ®iÒu kiÖn, m«i trêng thuËn lîi cho mçi c¸ nh©n tham gia ngµy
cµng nhiÒu vµo c¸c ho¹t ®éng x· héi, qua ®ã ph¸t triÓn toµn diÖn nh©n c¸ch
cña hä.
VÒ x©y dùng MTVHQS, c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu tiªu biÓu nh “VÒ
nhiÖm vô x©y dùng m«i trêng v¨n ho¸ tèt ®Ñp, lµnh m¹nh trong c¸c ®¬n vÞ
qu©n ®éi” cña Thîng tíng §Æng Vò HiÖp [55]; Nu«i dìng gi¸ trÞ v¨n ho¸
trong nh©n c¸ch ngêi chiÕn sÜ Qu©n ®éi nh©n d©n ViÖt Nam cña PGS.TS
§inh Xu©n Dòng [22]... ®· tiÕp cËn toµn bé m«i trêng qu©n sù, ho¹t ®éng
qu©n sù díi gãc ®é v¨n ho¸, qua ®ã kh¼ng ®Þnh: nh©n c¸ch ng êi chiÕn sÜ
Qu©n ®éi nh©n d©n ViÖt Nam lµ sù t¬ng t¸c biÖn chøng gi÷a qu©n nh©n víi
toµn bé m«i trêng trong ®ã hä sèng vµ ho¹t ®éng díi gãc ®é v¨n ho¸, lµ sù
kÕt tinh cao nhÊt nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ trong truyÒn thèng dùng n íc vµ gi÷
níc cña d©n téc. MTVHQS lµ n¬i nu«i dìng, ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn
nh÷ng gi¸ trÞ “ngêi” trong nh©n c¸ch qu©n nh©n. Tõ c¸ch tiÕp cËn ®ã, c¸c
t¸c gi¶ cho r»ng, sù nghiÖp x©y dùng qu©n ®éi “c¸ch m¹ng, chÝnh qui, tinh
nhuÖ, tõng bíc hiÖn ®¹i”, vÒ thùc chÊt lµ mét qu¸ tr×nh v¨n ho¸ nh»m v¨n
ho¸ toµn bé ®êi sèng qu©n sù ®Ó ph¸t triÓn nh÷ng phÈm chÊt cao quÝ trong
nh©n c¸ch “Bé ®éi Cô Hå”. V× thÕ, cïng víi g×n gi÷, ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ
20
v¨n ho¸ trong truyÒn thèng cña d©n téc, qu©n ®éi, cÇn quan t©m gi¶i quyÕt
hµi hoµ quan hÖ thèng nhÊt - ®a d¹ng trong qu¸ tr×nh x©y dùng, ph¸t triÓn
MTVHQS. Qu¸ tr×nh triÓn khai, tæ chøc thùc hiÖn ph¶i tõng bíc gi¶i quyÕt
tèt mèi quan hÖ bªn trong vµ bªn ngoµi, truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i, phæ qu¸t
vµ b¶n s¾c, vµ ph¶i ®îc "ho¸ th©n" vµo c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ qu©n sù, thµnh
c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ trong nh©n c¸ch qu©n nh©n. Tuy nhiªn, còng cÇn thÊy
r»ng, c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ trong MTVHQS kh«ng ph¶i lµ bÊt biÕn, cïng víi
sù ph¸t triÓn cña x· héi, cña qu¸ tr×nh hîp t¸c, giao lu v¨n ho¸, c¸c hÖ gi¸
trÞ ®ã còng cã nh÷ng biÕn ®æi nh»m theo kÞp yªu cÇu cña sù ph¸t triÓn. Bëi
lÏ ®ã, t¸c gi¶ §inh Xu©n Dòng cho r»ng viÖc thùc hiÖn x©y dùng chÝnh qui
trong qu©n ®éi hiÖn nay, vÒ thùc chÊt còng lµ mét qu¸ tr×nh v¨n ho¸.
Kh«ng nªn hiÓu ®¬n thuÇn x©y dùng chÝnh qui chØ tËp trung vµo ®iÒu lÖnh,
®iÒu lÖ, chÕ ®é, nÒn nÕp, t¸c phong... mµ cßn lµ chÝnh qui vÒ v¨n ho¸, vµ
b¶n th©n chÝnh qui ®· bao hµm thèng nhÊt - ®a d¹ng cña v¨n ho¸.
Nh×n tæng qu¸t, cã thÓ kh¸i qu¸t híng nghiªn cøu chñ yÕu cña c¸c c«ng
tr×nh ®ã trªn c¸c néi dung c¬ b¶n sau:
Thø nhÊt, v¨n ho¸ vµ MTVH lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh chñ thÓ ho¸ vµ kh¸ch
thÓ ho¸ gi¸ trÞ cña con ngêi trong nh÷ng ®iÒu kiÖn lÞch sö, x· héi nhÊt ®Þnh, g¾n
víi c¸c céng ®ång, d©n téc nhÊt ®Þnh, kh¾c ho¹ nªn cèt c¸ch, truyÒn thèng cña
mçi céng ®ång, d©n téc.
Thø hai, sù ph¸t triÓn cña v¨n ho¸ vµ MTVH võa theo nh÷ng nh÷ng qui luËt
chung, phæ biÕn, võa theo nh÷ng qui luËt v¨n ho¸ ®Æc thï. Cïng víi sù ph¸t triÓn
cña x· héi, c¸c céng ®ång v¨n ho¸ lu«n cã xu híng dung hîp, giao thoa lÉn nhau
gi÷a tÝnh phæ qu¸t - b¶n s¾c, truyÒn thèng - hiÖn ®¹i, thèng nhÊt - ®a d¹ng, ®iÒu
®ã lµ hoµn toµn tù nhiªn vµ cÇn thiÕt ®Ó ph¸t triÓn v¨n ho¸ vµ MTVH.
Thø ba, lµ mét bé phËn ®Æc thï cña v¨n ho¸ vµ MTVH x· héi, sù ph¸t
triÓn v¨n ho¸ qu©n sù ViÖt Nam nãi chung, MTVHQS nãi riªng còng kh«ng
n»m ngoµi qui luËt ph¸t triÓn chung Êy, nhng do ®Æc thï cña tæ chøc vµ ho¹t
®éng qu©n sù, cho nªn quan hÖ thèng nhÊt - ®a d¹ng trong ph¸t triÓn v¨n ho¸
qu©n sù ViÖt Nam vµ MTVHQS còng bÞ t¸c ®éng, chi phèi bëi nh÷ng ho¹t ®éng
qu©n sù ®Æc thï.
Tuy nhiªn, cha cã c«ng tr×nh khoa häc nµo ®i s©u nghiªn cøu cã hÖ thèng
vÒ nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn, thùc tiÔn “Quan hÖ thèng nhÊt - ®a d¹ng trong ph¸t
triÓn MTVHQS ë c¸c trêng sÜ quan Qu©n ®éi nh©n d©n ViÖt Nam hiÖn nay”.
V× thÕ, viÖc lùa chän híng nghiªn cøu lµ hoµn toµn míi mÎ, ®ång thêi cã sù
kÕ thõa, ph¸t triÓn nh»m gi¶i quyÕt nh÷ng nhiÖm vô ®Æt ra.
1.1.2. TiÕp cËn quan hÖ thèng nhÊt - ®a d¹ng cña v¨n ho¸, m«i trêng v¨n
ho¸ vµ m«i trêng v¨n ho¸ qu©n sù díi gãc ®é ph¬ng ph¸p luËn triÕt häc v¨n
ho¸
Tõ tæng quan t×nh h×nh nghiªn cøu, cho phÐp x¸c ®Þnh ph¬ng ph¸p tiÕp cËn
cña luËn ¸n vÒ quan hÖ thèng nhÊt - ®a d¹ng trong ph¸t triÓn MTVHQS ë c¸c tr21
êng sÜ quan hiÖn nay lµ ®i tõ c¸i chung, c¸i phæ biÕn (v¨n ho¸ vµ MTVH) ®Õn
c¸i riªng, ®Æc thï (MTVHQS) vµ c¸i c¸i ®¬n nhÊt (MTVHQS) ë c¸c trêng sÜ
quan Qu©n ®éi nh©n d©n ViÖt Nam).
MÆc dï hµm chøa v« sè sù vËt, hiÖn tîng, qu¸ tr×nh tån t¹i phong phó,
nhiÒu vÎ, song tÝnh thèng nhÊt vËt chÊt cña thÕ giíi lµ ®iÒu, nh Ph.¡ng-ghen
kh¼ng ®Þnh, ®· ®îc chøng minh bëi sù ph¸t triÓn l©u dµi vµ khã kh¨n cña khoa
häc, chø kh«ng ph¶i b»ng “vµi ba lêi lÏ khÐo lÐo cña kÎ lµm trß ¶o thuËt”. Theo
®ã, mäi sù vËt, hiÖn tîng, qu¸ tr×nh trong thÕ giíi ®Òu béc lé hai thuéc tÝnh
trong rÊt nhiÒu thuéc tÝnh c¨n b¶n cña chóng: mét mÆt, bao giê còng tù kh¼ng
®Þnh m×nh víi t c¸ch c¸i riªng, ®éc ®¸o, phong phó…, vµ mÆt kh¸c, bao giê
còng tån t¹i trong mèi liªn hÖ kh«ng thÓ t¸ch rêi víi c¸c sù vËt, hiÖn tîng, qu¸
tr×nh kh¸c, còng nh chøa ®ùng c¸c mèi liªn hÖ néi t¹i, ®Ó t×m thÊy c¸i chung
thèng nhÊt, dï ë tr×nh ®é thèng nhÊt ®¬n nhÊt, thèng nhÊt ®Æc thï hay thèng
nhÊt phæ biÕn. V¨n ho¸ còng kh«ng ngo¹i lÖ.
V¨n ho¸ lµ mét thuËt ng÷ ®a nghÜa, cã néi hµm rÊt réng, ®Õn nay ®· cã
hµng tr¨m ®Þnh nghÜa kh¸c nhau vÒ v¨n ho¸. ThuËt ng÷ v¨n ho¸ xuÊt ph¸t tõ
tiÕng La tinh "culture" víi nghÜa ®en lµ trång trät ngoµi ®ång ruéng, nghÜa bãng
lµ gi¸o dìng, vun ®¾p, ph¸t triÓn con ngêi. ë ph¬ng §«ng, ngay tõ thêi cæ ®¹i,
kh¸i niÖm v¨n ho¸ ®îc hiÓu víi ý nghÜa “v¨n trÞ gi¸o ho¸”, tøc lÊy c¸i “v¨n” ®Ó
gi¸o ho¸ thiªn h¹. HiÖn nay, kh¸i niÖm v¨n ho¸ còng ®îc hiÓu hÕt søc kh¸c
nhau. Rodentan ®Þnh nghÜa v¨n ho¸ víi nghÜa lµ toµn bé nh÷ng gi¸ trÞ vËt chÊt
vµ tinh thÇn mµ con ngêi ®· s¸ng t¹o ra g¾n liÒn víi qu¸ tr×nh lao ®éng s¶n xuÊt
cña m×nh [152, tr.656], cßn FedÐrico Mayor - Tæng th ký UNESCO - l¹i tiÕp
cËn v¨n ho¸ theo nghÜa lµ toµn bé diÖn m¹o ®Æc trng kh¾c ho¹ nªn b¶n s¾c cña
mçi d©n téc [59, tr.32]. Chñ tÞch Hå ChÝ Minh quan niÖm: “V× lÏ sinh tån còng
nh môc ®Ých cña cuéc sèng, loµi ngêi míi s¸ng t¹o vµ ph¸t minh ra ng«n
ng÷, ch÷ viÕt, ®¹o ®øc, ph¸p luËt, khoa häc, t«n gi¸o, v¨n häc, nghÖ thuËt.
Nh÷ng c«ng cô cho sinh ho¹t hµng ngµy vÒ mÆc, ¨n ë vµ c¸c ph¬ng thøc sö
dông. Toµn bé nh÷ng s¸ng t¹o vµ ph¸t minh ®ã tøc lµ v¨n ho¸. V¨n ho¸ lµ sù
tæng hîp cña mäi ph¬ng thøc sinh ho¹t cïng víi biÓu hiÖn cña nã mµ loµi ngêi
®· s¶n sinh ra nh»m thÝch øng nh÷ng nhu cÇu ®êi sèng vµ ®ßi hái cña sù sinh
tån” [98, tr.431]. Theo nhµ nghiªn cøu Phan Ngäc th× v¨n ho¸ kh«ng ph¶i lµ
b¶n th©n kü thuËt, s¶n xuÊt, ®êi sèng tinh thÇn, tæ chøc x· héi… mµ lµ “dÊu Ên
cña mét thÓ céng ®ång lªn mäi hiÖn tîng tinh thÇn, vËt chÊt, mäi s¶n phÈm cña
thÓ céng ®ång nµy tõ tÝn ngìng, phong tôc cho ®Õn c¶ s¶n phÈm c«ng nghiÖp
b¸n ra thÞ trêng"[113, tr.20]. Nh vËy, cã thÓ kh¼ng ®Þnh: kh«ng cã mét ®Þnh
nghÜa v¨n ho¸ thuÇn nhÊt vµ duy nhÊt, mµ tuú theo gãc ®é nghiªn cøu, ph¬ng
ph¸p tiÕp cËn sÏ cã nh÷ng ®Þnh nghÜa kh¸c nhau vÒ v¨n ho¸. Song, c¸c quan
niÖm ®ã ®Òu ®i ®Õn cèt lâi mµ bÊt cø quan niÖm nµo còng ph¶i x¸c lËp, ®ã lµ:
nãi ®Õn v¨n ho¸ lµ nãi ®Õn con ngêi, mét mÆt thÓ hiÖn sù ph¸t triÓn tr×nh ®é ng22
êi ngay trong con ngêi vµ céng ®ång, mÆt kh¸c thÓ hiÖn dÊu Ên ch©n, thiÖn, mü
trong tæng thÓ c¸c gi¸ trÞ vËt chÊt vµ tinh thÇn do con ngêi vµ céng ®ång s¸ng
t¹o ra.
XÐt ®Õn cïng, së dÜ cã quan niÖm vÒ thèng nhÊt - ®a d¹ng v¨n ho¸ chÝnh lµ
do sù thèng nhÊt - ®a d¹ng v¨n ho¸ qui ®Þnh. Thèng nhÊt - ®a d¹ng v¨n ho¸ cã
thÓ ®îc tiÕp cËn trªn nhiÒu b×nh diÖn kh¸c nhau, ch¼ng h¹n: triÕt häc; nh©n lo¹i
vµ d©n téc; d©n téc vµ téc ngêi...
Thèng nhÊt ®îc hiÓu lµ sù rµng buéc, x©m nhËp, n¬ng tùa lÉn nhau gi÷a
c¸c khuynh híng, c¸c thµnh tè cÊu thµnh cña sù vËt, hiÖn tîng. Kh«ng cã thèng
nhÊt thuÇn tuý, trõu tîng, t¸ch khái sù vËt, mµ ®ã lµ sù thèng nhÊt cña c¸c mÆt,
c¸c khuynh híng, qu¸ tr×nh cã xu híng vËn ®éng tr¸i ngîc nhau, bµi trõ, phñ
®Þnh lÉn nhau hîp thµnh mét chØnh thÓ, trong mét kh«ng - thêi gian cô thÓ (sù
vËt, hiÖn tîng, qu¸ tr×nh). Víi c¸ch tiÕp cËn ®ã, thèng nhÊt v¨n ho¸ ®îc hiÓu lµ
sù rµng buéc, n¬ng tùa vµo nhau, t¸c ®éng qua l¹i, bæ sung cho nhau gi÷a c¸c
céng ®ång v¨n ho¸, c¸c nÒn v¨n ho¸ theo nh÷ng m« thøc v¨n ho¸ nhÊt ®Þnh.
C¸c nÒn v¨n ho¸ kh¸c nhau cã nh÷ng m« thøc v¨n ho¸ kh¸c nhau nh»m b¶o
®¶m cho sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña nÒn v¨n ho¸ Êy, ®iÒu ®ã cßn ®îc thÓ hiÖn
trong tõng giai ®o¹n ph¸t triÓn cña mét nÒn v¨n ho¸. Thèng nhÊt v¨n ho¸ mét
mÆt t¹o ra nh÷ng kh¶ n¨ng thuËn lîi cho tÊt c¶ c¸c khuynh híng, s¾c th¸i v¨n
ho¸ cña nhiÒu céng ®ång d©n téc cïng c tró trªn cïng mét l·nh thæ thèng nhÊt
ph¸t triÓn hµi hoµ trong nÒn v¨n ho¸ Êy, ®ång thêi cßn lµ sù kÕ thõa cã chän läc
c¸c gi¸ trÞ trong c¸c nÒn v¨n ho¸ kh¸c, mÆt kh¸c kh¼ng ®Þnh diÖn m¹o, cèt
c¸ch, truyÒn thèng cña mçi d©n téc, c¬ së b¶o ®¶m cho sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng
cña c¸c d©n téc tríc nh÷ng th¸ch thøc cña lÞch sö. Kh«ng cã thèng nhÊt v¨n
ho¸, c¸c d©n téc sÏ kh«ng thÓ ®Þnh h×nh lÞch sö cña m×nh, còng nh kh«ng thÓ tù
kh¼ng ®Þnh sù tån t¹i cña m×nh víi t c¸ch d©n téc.
Trong qu¸ tr×nh dùng níc vµ gi÷ níc, d©n téc ViÖt Nam ph¶i lu«n ®¬ng
®Çu víi c¸c cuéc chiÕn tranh x©m lîc cña c¸c thÕ lùc ngo¹i x©m ®«ng h¬n ta,
m¹nh h¬n ta gÊp nhiÒu lÇn c¶ vÒ kinh tÕ vµ qu©n sù. §Ó tån t¹i, ph¸t triÓn d©n
téc ViÖt Nam kh«ng cßn con ®êng nµo kh¸c lµ ph¶i ®oµn kÕt l¹i thµnh mét khèi
thèng nhÊt chèng l¹i kÎ thï. §©y lµ mét trong nh÷ng nh©n tè cùc kú quan träng
trong hÖ gi¸ trÞ v¨n ho¸ truyÒn thèng cña d©n téc ViÖt Nam. TruyÒn thèng ®oµn
kÕt, t¬ng th©n, t¬ng ¸i héi tô víi tinh thÇn yªu níc, th¬ng nßi ®· lµm nªn cèt
c¸ch, b¶n lÜnh v¨n ho¸ ViÖt Nam. §iÒu ®ã lý gi¶i t¹i sao trong nh÷ng cuéc ®ông
®Çu lÞch sö vÒ v¨n ho¸ tríc ®©y: h¬n mét ngµn n¨m ®« hé cña c¸c thÕ lùc Phong
kiÕn ph¬ng B¾c vµ gÇn mét tr¨m n¨m ®« hé cña thùc d©n Ph¸p, c¸c thÕ lùc x©m
lîc lu«n t×m mäi c¸ch ®Ó ®ång ho¸ d©n téc ViÖt Nam hßng biÕn ViÖt Nam
thµnh mét bé phËn cña c¸c thÕ lùc ngo¹i bang. Nhng v¨n ho¸ ViÖt Nam kh«ng
nh÷ng kh«ng bÞ ®ång ho¸, tr¸i l¹i; víi ý thøc g×n gi÷, ph¸t huy b¶n s¾c d©n téc,
c¸c thÕ hÖ ngêi ViÖt ®· biÕt tiÕp thu, häc tËp c¸c gi¸ trÞ tõ c¸c nÒn v¨n ho¸ ®ã,
23
®ång thêi “ViÖt ho¸” c¸c yÕu tè v¨n ho¸ ngo¹i sinh, “biÕn c¸i ngo¹i sinh thµnh
c¸i h÷u dông, ®¸p øng nhu cÇu x©y dùng vµ ph¸t triÓn ®êi sèng thùc tÕ cña
m×nh” [60, tr.52].
§a d¹ng ®îc hiÓu theo ý nghÜa “sù biÓu hiÖn cña nhiÒu d¸ng vÎ, nhiÒu
kiÓu, lo¹i, kh«ng ®¬n ®iÖu” [14. tr.567]. Theo ®ã, ®a d¹ng v¨n ho¸ tríc hÕt
ph¶n ¸nh tÝnh ®a d¹ng vÒ d©n téc vµ téc ngêi, s¾c th¸i v¨n ho¸ vïng, miÒn (tr×nh
®é nhËn thøc, vèn sèng, giao tiÕp x· héi...), h¬n thÕ n÷a, cßn ph¶n ¸nh tr×nh ®é
v¨n ho¸ cña mçi céng ®ång, d©n téc cïng chung sèng trªn mét l·nh thæ thèng
nhÊt, ®ång thêi ®ã cßn lµ sù tiÕp thu, ph¸t triÓn nh÷ng tinh hoa v¨n ho¸ nh©n
lo¹i trong ®êi sèng cña mçi céng ®ång. Víi nh÷ng quèc gia ®a d©n téc, ®a d¹ng
v¨n ho¸ cµng biÓu hiÖn ®Ëm nÐt. Mçi mét céng ®ång d©n téc kh«ng chØ kh¸c
nhau vÒ c¸ch thøc s¶n xuÊt ra ®êi sèng vËt chÊt, tæ chøc ®êi sèng x· héi cña
m×nh, mµ cßn kh¸c nhau vÒ c¸ch thøc s¸ng t¹o vµ tæ chøc ®êi sèng tinh thÇn
cña m×nh. §a d¹ng v¨n ho¸ cßn hµm nghÜa ngay trong nÒn v¨n ho¸ d©n téc
thèng nhÊt còng ®· chøa ®ùng nh÷ng s¾c th¸i v¨n ho¸ ®a d¹ng cña c¸c tiÓu
céng ®ång, kh¼ng ®Þnh b¶n s¾c riªng cã cña céng ®ång v¨n ho¸ Êy. Nhê cã ®a
d¹ng v¨n ho¸ mµ nÒn v¨n ho¸ cña mçi d©n téc kh«ng ngõng ®îc båi ®¾p, ph¸t
triÓn nhanh h¬n, qua ®ã lµm giµu h¬n, phong phó h¬n b¶n s¾c v¨n ho¸ truyÒn
thèng cña m×nh. NÕu kh«ng chó ý gi¶i quyÕt hµi hoµ gi÷a ph¸t triÓn thèng nhÊt
víi ph¸t triÓn ®a d¹ng v¨n ho¸ th× cã thÓ dÉn ®Õn cµo b»ng gi÷a c¸c d©n téc, lµm
mÊt ®i b¶n s¾c v¨n ho¸ tõng d©n téc, dÉn ®Õn sù tµn lôi tÝnh phong phó vµ ®a
d¹ng cña v¨n ho¸ d©n téc [21, tr.243].
Nh vËy, ®a d¹ng v¨n ho¸ ®· hµm chøa thèng nhÊt v¨n ho¸ vµ ngîc l¹i,
thèng nhÊt v¨n ho¸ lu«n hµm chøa ®a d¹ng v¨n ho¸. Thèng nhÊt v¨n ho¸ vµ ®a
d¹ng v¨n ho¸ ®îc xem xÐt theo c¶ chiÒu ®ång ®¹i vµ chiÒu lÞch ®¹i.
Theo chiÒu ®ång ®¹i, sù ph¸t triÓn cña mçi nÒn v¨n ho¸ võa lµ qu¸ tr×nh
gi¶i quyÕt c¸c m©u thuÉn néi t¹i trong b¶n th©n nã, võa lµ sù tÝch hîp nh÷ng
mÆt, nh÷ng yÕu tè cña c¸c nÒn v¨n ho¸ kh¸c th«ng qua giao lu v¨n ho¸, lµm cho
v¨n ho¸ võa mang tÝnh phæ qu¸t võa mang tÝnh b¶n s¾c, thèng nhÊt - ®a d¹ng,
võa ®ãng gãp gi¸ trÞ chung cho v¨n ho¸ nh©n lo¹i võa kh¼ng ®Þnh cèt c¸ch,
truyÒn thèng cña d©n téc Êy. MÆt kh¸c, v¨n ho¸ cßn lµ kÕt qu¶ cña sù hoµ nhËp,
®an xen, chuyÓn ho¸ lÉn nhau gi÷a v¨n ho¸ c¸ nh©n víi v¨n ho¸ céng ®ång, vµ
b¶n th©n c¸c céng ®ång v¨n ho¸ ®· bao hµm trong nã thèng nhÊt - ®a d¹ng v¨n
ho¸. Nhê cã sù giao lu, trao ®æi v¨n ho¸ mµ c¸c nÒn v¨n ho¸ lu«n ®îc bæ sung,
bï ®¾p nh÷ng thiÕu hôt ®Ó ph¸t triÓn. V× thÕ, kh«ng cã mét nÒn v¨n ho¸ nµo
t¸ch rêi, biÖt lËp víi v¨n ho¸ c¸c d©n téc kh¸c, còng nh kh«ng thÓ hoµ tan v¨n
ho¸ d©n téc trong v¨n ho¸ nh©n lo¹i.
ChÝnh qu¸ tr×nh kh¸ch thÓ ho¸ vµ chñ thÓ ho¸ nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ dÉn
®Õn v¨n ho¸ tån t¹i, ph¸t triÓn võa thèng nhÊt l¹i võa ®a d¹ng. Tuy nhiªn, qu¸
tr×nh ®ã kh«ng ph¶i lóc nµo còng diÔn ra theo chiÒu thuËn, mµ cßn theo c¶
24
chiÒu nghÞch. Thùc tiÔn lÞch sö cho thÊy, sù giao lu v¨n ho¸ gi÷a c¸c d©n téc
kh«ng ph¶i lóc nµo còng diÔn ra b×nh ®¼ng víi møc ®é vµ tÇn suÊt nh nhau, mµ
cßn cã sù cìng bøc nh»m ¸p ®Æt c¸c b¶ng thang gi¸ trÞ cña nÒn v¨n ho¸ nµy lªn
nÒn v¨n ho¸ kh¸c, do ®ã cÊp ®é chuyÓn ho¸ gi÷a tÝnh phæ qu¸t vµ tÝnh b¶n s¾c,
thèng nhÊt - ®a d¹ng cña v¨n ho¸ còng kh¸c nhau. Thø nhÊt, nÕu sù giao lu ®ã
diÔn ra b×nh ®¼ng, t«n träng lÉn nhau sÏ t¹o ®iÒu kiÖn cho c¸c nÒn v¨n ho¸ tiÕp
xóc, trao ®æi víi nhau qua ®ã häc hái, bæ sung cho nhau lµm cho v¨n ho¸ c¸c
d©n téc võa ph¸t triÓn phong phó, ®a d¹ng trong khi vÉn gi÷ ®îc b¶n s¾c d©n téc
cña v¨n ho¸. Thø hai, nÕu qu¸ tr×nh ®ã diÔn ra b»ng c¸ch cìng bøc th«ng qua
c¸c cuéc chiÕn tranh x©m lîc hoÆc sö dông søc m¹nh cña kinh tÕ, cña c¸c ph¬ng tiÖn th«ng tin ®Ó ¸p ®Æt v¨n ho¸ cña m×nh lªn c¸c d©n téc kh¸c, sÏ t¹o nªn
sù xung ®ét vÒ v¨n ho¸. Trêng hîp nµy cã thÓ dÉn ®Õn sù ®ång ho¸ v¨n ho¸,
lµm cho mét céng ®ång, d©n téc nµo ®ã bÞ hoµ tan vµ mÊt ®i trong v¨n ho¸ cña
céng ®ång, d©n téc kh¸c. Trong thùc tÕ lÞch sö, nhiÒu nÒn v¨n ho¸ yÕu h¬n ®· bÞ
x©m ph¹m vµ cuèi cïng bÞ th«n tÝnh, nhiÒu téc ngêi trong lÞch sö ®· bÞ biÕn
mÊt. HoÆc còng cã thÓ dÉn ®Õn xuÊt hiÖn khuynh híng ph¸t triÓn míi nh»m
ph¶n kh¸ng l¹i sù “x©m l¨ng” cña c¸c nÒn v¨n ho¸ Êy.
Ngµy nay, cïng víi sù më réng giao lu quèc tÕ vÒ c¶ kinh tÕ, chÝnh trÞ, v¨n
ho¸ x· héi v¨n ho¸ c¸c d©n téc ®ang cã nhiÒu c¬ héi, ®iÒu kiÖn giao lu, xÝch l¹i
gÇn nhau, hiÓu biÕt lÉn nhau, t«n träng lÉn nhau h¬n. Nhng ®ång thêi còng lµm
n¶y sinh nguy c¬ c¸c níc ph¸t triÓn t¨ng nhanh sù “xuÊt khÈu” v¨n ho¸ sang
c¸c níc kh¸c, nhÊt lµ c¸c khu vùc chËm ph¸t triÓn, víi ý ®å ¸p ®Æt gi¸ trÞ cña
m×nh cho c¸c d©n téc kh¸c. §iÒu ®ã dÉn ®Õn nguy c¬ nhÊt thÓ ho¸ v¨n ho¸, lµm
cho ®êi sèng tinh thÇn cña c¸c d©n téc chËm ph¸t triÓn ngµy cµng trë nªn nghÌo
nµn, ®¬n ®iÖu, ®e do¹ lµm suy kiÖt kh¶ n¨ng s¸ng t¹o cña c¸c nÒn v¨n ho¸ nh©n tè hÕt søc quan träng ®èi víi sù tån t¹i l©u dµi, lµnh m¹nh cña tõng d©n
téc vµ cña c¶ nh©n lo¹i [108, tr 180]. V× thÕ, x¸c ®Þnh mét chiÕn lîc ph¸t triÓn
v¨n ho¸ phï hîp ®ang lµ vÊn ®Ò u tiªn hµng ®Çu trong chiÕn lîc ph¸t triÓn cña
c¸c d©n téc hiÖn nay.
Theo chiÒu lÞch ®¹i, sù ph¸t triÓn v¨n ho¸ bao giê còng ®Æt trªn c¬ së kÕ
thõa hîp qui luËt c¸c thµnh qu¶ s¸ng t¹o cña thÕ hÖ tríc ®ã, nhê ®ã mµ c¸c thÕ
hÖ sau cã thÓ “®øng trªn vai” cña thÕ hÖ tríc nh»m rót ng¾n con ®êng ph¸t
triÓn. §iÒu nµy ®îc ph¶n ¸nh tõ chÝnh nÒn s¶n xuÊt vËt chÊt x· héi. C.M¸c cho
r»ng “Lùc lîng s¶n xuÊt lµ kÕt qu¶ cña nghÞ lùc thùc tiÔn cña con ngêi, nhng
b¶n th©n nghÞ lùc Êy l¹i ®îc chÕ ®Þnh bëi nh÷ng ®iÒu kiÖn mµ con ngêi ®îc ®Æt
vµo, bëi nh÷ng lùc lîng s¶n xuÊt mµ tríc ®ã ®· cã ®îc, bëi mét h×nh thøc x· héi
®· tån t¹i tríc khi cã lùc lîng s¶n xuÊt Êy, mµ h×nh thøc x· héi Êy l¹i ®îc t¹o ra
kh«ng ph¶i bëi nh÷ng con ngêi Êy, mµ bëi thÕ hÖ tríc ®ã” [94, tr.657]. Nh vËy,
mét céng ®ång v¨n ho¸ nhÊt ®Þnh, xÐt ®Õn cïng, lµ dÊu Ên tr×nh ®é ph¸t triÓn
toµn bé ®êi sèng vËt chÊt vµ ®êi sèng tinh thÇn cña céng ®ång trong nh÷ng giai
25
®o¹n lÞch sö nhÊt ®Þnh do con ngêi s¸ng t¹o ra trªn c¬ së kÕ thõa cã chän läc
nh÷ng thµnh qu¶ do c¸c thÕ hÖ tríc ®Ó l¹i.
KÕ thõa lµ quy luËt chung, phæ biÕn cña sù ph¸t triÓn vµ ph¸t triÓn v¨n ho¸.
§ã lµ qu¸ tr×nh võa tiÕp nhËn võa läc bá ®Ó ph¸t triÓn. V¨n ho¸ lµ s¶n phÈm g¾n
liÒn víi ho¹t ®éng s¸ng t¹o cña c¸c chñ thÓ theo mét hÖ quy chiÕu nhÊt ®Þnh.
Mçi c¸ nh©n, céng ®ång v¨n ho¸ cã mét hÖ quy chiÕu gi¸ trÞ riªng phï hîp víi
®êi sèng t©m lý, tËp qu¸n, truyÒn thèng, thêi ®¹i mµ c¸c chñ thÓ sèng vµ ho¹t
®éng. Tuy nhiªn, kÕ thõa v¨n ho¸ kh«ng ph¶i lµ c¸c l¸t c¾t ®ång ®¹i chång lªn
nhau mét c¸ch ngÉu nhiªn, mµ lµ chu tr×nh biÖn chøng cña c¸i ®ång ®¹i theo
chiÒu lÞch ®¹i. V× thÕ ë mçi l¸t c¾t theo chiÒu lÞch ®¹i ®· bao hµm trong nã c¸i
®ång ®¹i, vµ trong mçi l¸t c¾t ®ång ®¹i ®Òu cã thÓ t×m thÊy kh«ng chØ lµ dÊu vÕt
cña qu¸ khø mµ cßn c¶ h×nh ¶nh cña t¬ng lai [139, tr.66]. H¬n n÷a, kÕ thõa v¨n
ho¸ mét mÆt võa lµ kÕ thõa nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ cèt lâi trong truyÒn thèng cña
d©n téc, mÆt kh¸c ®ã cßn lµ sù kÕ thõa cã chän läc nh÷ng gi¸ trÞ cña c¸c nÒn
v¨n ho¸ kh¸c trªn c¬ së c¸c hÖ gi¸ trÞ v¨n ho¸ cèt lâi cña d©n téc. Nhê ®ã, dï
tr¶i qua nh÷ng thiªn biÕn lÞch sö, nhng c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ d©n téc vÉn kh«ng bÞ
mai mét, tr¸i l¹i ngµy cµng kh¼ng ®Þnh søc sèng, sù trêng tån cña d©n téc Êy.
Nhng do kÕ thõa v¨n ho¸ chØ nãi lªn sù tÝch hîp gi¸ trÞ mµ kh«ng v¹ch râ ph¬ng
c¸ch cña tÝch hîp Êy lµ g×, cho nªn cÇn ®îc bæ sung b»ng vît gép v¨n ho¸. Së dÜ
cã hiÖn tîng Êy lµ v× ph¸t triÓn kh«ng chØ bao hµm c¸c bíc tiÖm tiÕn, mµ cßn
bao hµm c¶ ph¸t triÓn nh¶y vät. Sù ph¸t triÓn v¨n ho¸ còng vËy. Tuy nhiªn, qu¸
tr×nh ®ã diÔn ra víi møc ®é nµo l¹i phô thuéc vµo kh¶ n¨ng nhËn thøc, gi¶i
quyÕt cña c¸c chñ thÓ v¨n ho¸.
Tõ nh÷ng ph©n tÝch trªn cho thÊy, thèng nhÊt vµ ®a d¹ng v¨n ho¸ lu«n
quan hÖ chÆt chÏ víi nhau. Thèng nhÊt v¨n ho¸ kh«ng t¸ch rêi ®a d¹ng v¨n ho¸,
ngay trong thèng nhÊt ®· bao hµm ®a d¹ng v¨n ho¸, v× thÕ chØ ®Æt trong mèi
quan hÖ víi thèng nhÊt míi thÊy ®îc sù ®a d¹ng v¨n ho¸. Ngîc l¹i, ®a d¹ng v¨n
ho¸ lµ ®iÒu kiÖn cña thèng nhÊt, b¶n th©n sù ®a d¹ng ®· bao hµm thèng nhÊt, vµ
bÞ chÕ íc bëi thèng nhÊt v¨n ho¸. Nguyªn lý c¬ b¶n ®ã trùc tiÕp quy ®Þnh quan
hÖ thèng nhÊt - ®a d¹ng cña sù ph¸t trÓn MTVH.
§Ó cã quan niÖm khoa häc vÒ MTVH, tríc hÕt cÇn thÊy v¨n ho¸ kh«ng
chØ ®îc hiÓu nh dÊu Ên mang tÝnh s¸ng t¹o vµ nh©n v¨n theo tiªu chÝ ch©n,
thiÖn, mü cña con ngêi vµ céng ®ång lªn mäi kh¸ch thÓ cña ®êi sèng x· héi,
mµ cßn ph¶i ®îc hiÓu nh b¶n th©n sù lín lªn cña chÝnh con ngêi vµ céng ®ång
vÒ vÞ thÕ “ngêi” cña m×nh theo ch©n, thiÖn, mü. Song, ®iÒu mµ con ngêi quan
t©m chÝnh lµ ë chç c¸c s¶n phÈm do m×nh s¸ng t¹o ra Êy ®Õn lît nã l¹i t¸c
®éng trë l¹i con ngêi, céng ®ång nh thÕ nµo. H¬n n÷a, thuËt ng÷ mµ chóng ta
thêng gäi lµ nÒn v¨n ho¸, céng ®ång v¨n ho¸… chÝnh lµ MTVH xÐt trong t¬ng
quan víi con ngêi, x· héi. VËy, MTVH lµ tæng hoµ c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸, quan
hÖ v¨n ho¸, cïng víi nh÷ng ho¹t ®éng nh»m thùc hiÖn c¸c gi¸ trÞ Êy g¾n víi
26
- Xem thêm -
.DOC 
158 
26 
96 
