Tài liệu Hàng thừa kế theo quy định của pháp luật Việt Nam hiện hành những vấn đề lý luận và thực tiễn

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI Môc lôc KHOA LUẬT Trang Trang b×a phô Lêi cam ®oan PHÙNG THỊ CẨM CHÂU Hàng thừa kế theo quy định của pháp luật Việt Nam hiện hành những vấn đề lý luận và thực tiễn LUẬN VĂN THẠC SỸ Môc lôc më ®Çu 1 Ch-¬ng 1: nh÷ng vÊn ®Ò chung 5 1.1. Kh¸i niÖm hµng thõa kÕ 5 1.2. S¬ l-îc tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña ph¸p luËt ViÖt Nam vÒ hµng thõa kÕ 10 1.2.1. Giai ®o¹n tr-íc n¨m 1945 10 1.2.2. Giai ®o¹n tõ n¨m 1945 ®Õn tr-íc ngµy 10/9/1990 14 1.2.3. Giai ®o¹n tõ ngµy 10/9/1990 ®Õn tr-íc ngµy 01/7/1996 19 1.2.4. Giai ®o¹n tõ ngµy 01/07/1996 ®Õn tr-íc ngµy 01/01/2006 22 1.2.5. Giai ®o¹n tõ 01/01/2006 ®Õn nay 23 1.3. Hµng thõa kÕ trong ph¸p luËt mét sè n-íc trªn thÕ giíi 25 1.3.1. Hµng thõa kÕ trong ph¸p luËt Ph¸p 25 1.3.2. Hµng thõa kÕ trong ph¸p luËt NhËt B¶n 26 1.3.3. Hµng thõa kÕ trong hÖ thèng ph¸p luËt Th¸i Lan 29 Ch-¬ng 2: ph¸p luËt viÖt nam hiÖn hµnh vÒ 31 hµng thõa kÕ HÀ NỘI, 2007 1 2.1. C¸c hµng thõa kÕ theo quy ®Þnh t¹i Bé luËt D©n sù ViÖt Nam n¨m 2005 31 2.1.1. Hµng thõa kÕ thø nhÊt 34 2.1.2. Hµng thõa kÕ thø hai 47 2.2.2. Hµng thõa kÕ thø ba 50 2.2 Ph©n chia di s¶n theo hµng thõa kÕ vµ thõa kÕ thÕ vÞ 54 2 Môc lôc Trang Trang b×a phô Lêi cam ®oan Môc lôc më ®Çu 1 Ch-¬ng 1: nh÷ng vÊn ®Ò chung 5 1.1. Kh¸i niÖm hµng thõa kÕ 5 1.2. S¬ l-îc tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña ph¸p luËt ViÖt Nam vÒ hµng thõa kÕ 10 1.2.1. Giai ®o¹n tr-íc n¨m 1945 10 1.2.2. Giai ®o¹n tõ n¨m 1945 ®Õn tr-íc ngµy 10/9/1990 14 1.2.3. Giai ®o¹n tõ ngµy 10/9/1990 ®Õn tr-íc ngµy 01/7/1996 19 1.2.4. Giai ®o¹n tõ ngµy 01/07/1996 ®Õn tr-íc ngµy 01/01/2006 22 1.2.5. Giai ®o¹n tõ 01/01/2006 ®Õn nay 23 1.3. Hµng thõa kÕ trong ph¸p luËt mét sè n-íc trªn thÕ giíi 25 1.3.1. Hµng thõa kÕ trong ph¸p luËt Ph¸p 25 1.3.2. Hµng thõa kÕ trong ph¸p luËt NhËt B¶n 26 1.3.3. Hµng thõa kÕ trong hÖ thèng ph¸p luËt Th¸i Lan 29 Ch-¬ng 2: ph¸p luËt viÖt nam hiÖn hµnh vÒ 31 hµng thõa kÕ 2.1. C¸c hµng thõa kÕ theo quy ®Þnh t¹i Bé luËt D©n sù ViÖt Nam n¨m 2005 31 2.1.1. Hµng thõa kÕ thø nhÊt 34 2.1.2. Hµng thõa kÕ thø hai 47 2.2.2. Hµng thõa kÕ thø ba 50 2.2 Ph©n chia di s¶n theo hµng thõa kÕ vµ thõa kÕ thÕ vÞ 54 2.2.1. Ph©n chia di s¶n trong tõng hµng thõa kÕ 54 2.2.2. Tr×nh tù h-ëng di s¶n gi÷a c¸c hµng thõa kÕ 55 2.2.3. Thõa kÕ thÕ vÞ 57 2.3. Nh÷ng ng-êi thuéc c¸c hµng thõa kÕ mµ kh«ng ®-îc quyÒn h-ëng di s¶n 61 2.3.1. Ng-êi bÞ kÕt ¸n vÒ hµnh vi cè ý x©m ph¹m tÝnh m¹ng, søc kháe hoÆc vÒ hµnh vi ng-îc ®·i nghiªm träng, hµnh h¹ ng-êi ®Ó l¹i di s¶n, x©m ph¹m nghiªm träng danh dù, nh©n phÈm cña ng-êi ®ã 61 2.3.2. Ng-êi vi ph¹m nghiªm träng nghÜa vô nu«i d-ìng ng-êi ®Ó l¹i di s¶n 62 2.2.3. Ng-êi bÞ kÕt ¸n vÒ hµnh vi cè ý x©m ph¹m tÝnh m¹ng 63 1 ng-êi thõa kÕ kh¸c nh»m h-ëng mét phÇn hoÆc toµn bé phÇn di s¶n mµ ng-êi thõa kÕ ®ã cã quyÒn h-ëng 2.3.4. Ng-êi cã hµnh vi lõa dèi, c-ìng Ðp hoÆc ng¨n c¶n ng-êi ®Ó l¹i di s¶n trong viÖc lËp di chóc; gi¶ m¹o di chóc, söa ch÷a di chóc, hñy di chóc nh»m h-ëng mét phÇn hoÆc toµn bé di s¶n tr¸i víi ý chÝ cña ng-êi ®Ó l¹i di s¶n 64 Ch-¬ng 3: Thùc tr¹ng ¸p dông ph¸p luËt VÒ 66 hµng thõa kÕ vµ nh÷ng ®Ò xuÊt nh»m hoµn thiÖn ph¸p luËt vÒ hµng thõa kÕ 3.1. Thùc tr¹ng ¸p dông ph¸p luËt vÒ hµng thõa kÕ 3.1.1. Mét sè thµnh c«ng 3.1.2. Nh÷ng h¹n chÕ 71 3..2. Nh÷ng ®Ò xuÊt nh»m hoµn thiÖn ph¸p luËt vÒ hµng thõa kÕ 75 3.2.1. Yªu cÇu hoµn thiÖn ph¸p luËt vÒ hµng thõa kÕ 75 3.2.2. Mét sè kiÕn nghÞ nh»m hoµn thiÖn ph¸p luËt vÒ hµng thõa kÕ 78 KÕt luËn 85 Danh môc tµi liÖu tham kh¶o 88 2 66 më ®Çu 1. TÝnh cÊp thiÕt cña viÖc nghiªn cøu ®Ò tµi Thõa kÕ lµ mét chÕ ®Þnh quan träng trong luËt d©n sù nãi riªng vµ trong ph¸p luËt nãi chung, bëi lÏ nã cã mèi quan hÖ mËt thiÕt, h÷u c¬ víi quyÒn së h÷u tµi s¶n- mét trong nh÷ng quyÒn c¬ b¶n cña con ng-êi. Mét bé phËn kh«ng thÓ thiÕu trong chÕ ®Þnh nµy lµ nh÷ng quy ph¹m ®iÒu chØnh quan hÖ thõa kÕ theo ph¸p luËt- h×nh thøc thõa kÕ theo hµng thõa kÕ, ®iÒu kiÖn vµ tr×nh tù thõa kÕ do ph¸p luËt quy ®Þnh. Nh- vËy, quy ®Þnh hµng thõa kÕ lµ mét vÊn ®Ò then chèt trong ®iÒu chØnh quan hÖ thõa kÕ theo ph¸p luËt. Qua x¸c ®Þnh hµng thõa kÕ, ng-êi ta cã thÓ xem xÐt chñ thÓ nµo cã quyÒn h-ëng di s¶n cña ng-êi chÕt ®Ó l¹i vµ phÇn di s¶n ®-îc h-ëng lµ bao nhiªu. Do vËy, nÕu ph¸p luËt vÒ hµng thõa kÕ cã nh÷ng quy ®Þnh khoa häc, phï hîp víi thùc tiÔn sÏ gióp cho viÖc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò thõa kÕ ®-îc nhanh gän. Ng-îc l¹i, nã sÏ lµ nguyªn nh©n dÉn tíi nh÷ng tranh chÊp, bÊt ®ång. XuÊt ph¸t tõ ý nghÜa quan träng ®ã, c¸c n-íc trªn thÕ giíi lu«n quan t©m tíi viÖc hoµn thiÖn quy ®Þnh ph¸p luËt vÒ hµng thõa kÕ. Víi c«ng t¸c x©y dùng ph¸p luËt vÒ thõa kÕ, hay cô thÓ h¬n lµ vÒ hµng thõa kÕ còng t-¬ng tù viÖc x©y dùng bÊt kú quy ph¹m nµo kh¸c, n¾m v÷ng ph¸p luËt hiÖn hµnh, ph©n tÝch ®-îc nh÷ng thµnh c«ng còng nh- tån t¹i cña nã, hiÓu râ t×nh h×nh thùc tiÔn, cïng víi mét nh·n quan s©u réng vÒ tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña lÞch sö ph¸p luËt n-íc nhµ còng nh- ph¸p luËt t-¬ng øng cña c¸c n-íc trªn thÕ giíi sÏ gióp cho c¸c nhµ lËp ph¸p x©y dùng ®-îc nh÷ng quy ®Þnh tèt, cã tÝnh kh¶ thi, ®¸p øng nhu cÇu x· héi mét c¸ch hiÖu qu¶. ë n-íc ta, ph¸p luËt vÒ thõa kÕ nãi chung vµ ph¸p luËt vÒ hµng thõa kÕ nãi riªng kh«ng ngõng ®-îc x©y dùng, söa ®æi bæ sung cho phï hîp víi t×nh h×nh kinh tÕ - x· héi. Bé luËt D©n sù ViÖt Nam n¨m 2005 ®-îc ban hµnh vµ cã hiÖu lùc tõ ngµy 01/01/2006 ®¸nh dÊu mét b-íc tiÕn quan träng trong lÞch sö 3 ph¸p luËt n-íc nhµ. Trong ®ã, nh÷ng quy ®Þnh vÒ hµng thõa kÕ cïng víi toµn bé chÕ ®Þnh thõa kÕ ®· kÕ thõa nhiÒu quy ph¹m trong c¸c v¨n b¶n tr-íc ®©y song còng cã mét sè thay ®æi c¬ b¶n. Tr¶i qua mét thêi gian thùc hiÖn dï ch-a ph¶i lµ dµi nh-ng víi sè l-îng c¸c vô viÖc thõa kÕ theo ph¸p luËt vèn ®· diÔn ra phæ biÕn, cïng víi sù ph¸t triÓn ®a d¹ng cña c¸c quan hÖ së h÷u, nay l¹i xuÊt hiÖn ngµy mét nhiÒu víi tÝnh chÊt phøc t¹p gia t¨ng, c¸c quy ph¹m còng ®· ®-îc ¸p dông nhiÒu lÇn trong cuéc sèng, dÇn béc lé nh÷ng -u ®iÓm còng nh- h¹n chÕ cña chóng. Bëi vËy, b-íc ®Çu, chóng ta còng cã thÓ ®-a ra mét sè ®¸nh gi¸ vÒ thùc tr¹ng ph¸p luËt, trªn c¬ së ®ã ®Ò xuÊt nh÷ng gi¶i ph¸p nh»m hoµn thiÖn h¬n n÷a ph¸p luËt hiÖn hµnh. 2. T×nh h×nh nghiªn cøu ®Ò tµi VÊn ®Ò hµng thõa kÕ theo ph¸p luËt ®· tõng ®-îc nh¾c ®Õn trong mét sè c«ng tr×nh khoa häc nh-: "Thõa kÕ theo ph¸p luËt cña c«ng d©n ViÖt Nam tõ n¨m 1945 ®Õn nay" cña TiÕn sÜ Phïng Trung TËp; "B×nh luËn khoa häc vÒ Thõa kÕ trong Bé luËt D©n sù ViÖt Nam" cña TiÕn sÜ NguyÔn Ngäc §iÖn; "Hái ®¸p vÒ ph¸p luËt thõa kÕ" cña Gi¸o s-, TiÕn sÜ §inh V¨n Thanh vµ TrÇn H÷u BiÒn; LuËn v¨n Th¹c sÜ luËt häc "DiÖn vµ hµng thõa kÕ theo quy ®Þnh cña Bé luËt D©n sù n¨m 2005" cña t¸c gi¶ Phan ThÞ Kim Chi,... Ngoµi ra, nhiÒu bµi viÕt vÒ ®Ò tµi nµy còng ®· ®-îc ®¨ng t¶i trªn c¸c t¹p chÝ LuËt häc, Nhµ n-íc vµ ph¸p luËt, D©n chñ vµ ph¸p luËt, Tßa ¸n nh©n d©n,... Nh÷ng b×nh luËn s©u s¾c, nh÷ng ý kiÕn x¸c ®¸ng vÒ h-íng hoµn thiÖn ph¸p luËt cña c¸c nhµ khoa häc, nhµ nghiªn cøu ®· ®-îc ghi nhËn lµm c¬ së hoµn thiÖn ph¸p luËt vÒ thõa kÕ. Tuy nhiªn, c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu trªn chñ yÕu khai th¸c trªn ph¹m vi t-¬ng ®èi réng lín, cã khi lµ toµn bé chÕ ®Þnh thõa kÕ hoÆc tÊt c¶ c¸c vÊn ®Ò liªn quan tíi thõa kÕ theo ph¸p luËt, hay c«ng tr×nh cã ph¹m vi nghiªn cøu hÑp h¬n còng bao qu¸t c¶ diÖn vµ hµng thõa kÕ. Víi ®Ò tµi "Hµng thõa kÕ theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt ViÖt Nam hiÖn hµnh Nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn vµ thùc tiÔn", chóng t«i tiÕp tôc nghiªn cøu vÊn ®Ò thõa 4 kÕ nh-ng chØ ®i vµo nh÷ng vÊn ®Ò xoay quanh hµng thõa kÕ trong ph¸p luËt ViÖt Nam hiÖn nay. 3. Ph¹m vi nghiªn cøu cña ®Ò tµi §Ò tµi tËp trung nghiªn cøu c¸c vÊn ®Ò lý luËn vµ thùc tiÔn vÒ hµng thõa kÕ theo ph¸p luËt thùc ®Þnh. Trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu, chóng t«i cã tham kh¶o ph¸p luËt thõa kÕ ViÖt Nam trong suèt qu¸ tr×nh lÞch sö vµ ph¸p luËt vÒ thõa kÕ cña mét sè quèc gia kh¸c trªn thÕ giíi, c¸c tµi liÖu chuyªn kh¶o vµ mét sè v¨n b¶n ph¸p luËt liªn quan,... 4. Ph-¬ng ph¸p nghiªn cøu ®Ò tµi Dùa trªn c¬ së ph-¬ng ph¸p luËn lµ chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng, khi nghiªn cøu ®Ò tµi nµy, chóng t«i kÕt hîp sö dông nhiÒu ph-¬ng ph¸p nh-: ph©n tÝch, tæng hîp, so s¸nh,... ®Ó lµm s¸ng tá tõng vÊn ®Ò, ®ång thêi ®èi chiÕu víi nh÷ng vÊn ®Ò liªn quan, qua ®ã ®-a ra nh÷ng nhËn xÐt, ®¸nh gi¸ mét c¸ch ®a diÖn. 5. Môc ®Ých, nhiÖm vô cña viÖc nghiªn cøu ®Ò tµi Trong khu«n khæ luËn v¨n nµy, chóng t«i tr-íc hÕt tËp trung t×m hiÓu vÒ hµng thõa kÕ trong ph¸p luËt ViÖt Nam hiÖn hµnh. ViÖc nghiªn cøu trong ph¹m vi hÑp nh- vËy hy väng sÏ mang l¹i sù nh×n nhËn t-¬ng ®èi toµn diÖn vµ s©u s¾c vÒ vÊn ®Ò ph¸p lý quan träng nµy. Víi c¸ch tiÕp cËn vÊn ®Ò tõ truyÒn thèng ®Õn hiÖn ®¹i, trªn c¬ së tham kh¶o ph¸p luËt mét sè n-íc trªn thÕ giíi, xuÊt ph¸t tõ viÖc ®i s©u ph©n tÝch nh÷ng thµnh c«ng vµ h¹n chÕ trong ph¸p luËt hiÖn hµnh vÒ hµng thõa kÕ trªn c¶ ph-¬ng diÖn luËt thùc ®Þnh còng nh- thùc tiÔn ¸p dông, luËn v¨n còng h-íng tíi viÖc ®-a ra nh÷ng kiÕn nghÞ nh»m hoµn thiÖn ph¸p luËt ViÖt Nam vÒ hµng thõa kÕ. 6. Nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu míi cña luËn v¨n Liªn quan tíi lÜnh vùc thõa kÕ, cho tíi nay, mét sè c«ng tr×nh khoa häc ®· c«ng bè ®Òu b×nh luËn, ®¸nh gi¸ vÒ thõa kÕ mét c¸ch kh¸ toµn diÖn trªn 5 ph¹m vi réng. LuËn v¨n th¹c sÜ luËt häc "DiÖn vµ hµng thõa kÕ theo quy ®Þnh cña Bé luËt D©n sù n¨m 2005" cña t¸c gi¶ Phan ThÞ Kim Chi khai th¸c t-¬ng ®èi s©u s¾c vÊn ®Ò ng-êi thõa kÕ theo ph¸p luËt nh-ng tËp trung nhiÒu vµo néi dung diÖn thõa kÕ. Do vËy, viÖc nghiªn cøu vÊn ®Ò thõa kÕ víi ph¹m vi kh¸ hÑp lµ hµng thõa kÕ trong luËn v¨n nµy sÏ ®em l¹i nh÷ng ph©n tÝch chuyªn s©u h¬n xung quanh vÊn ®Ò hµng thõa kÕ, t×m hiÓu lý do, b¶n chÊt trong c¸c quy ®Þnh liªn quan tíi hµng thõa kÕ, ®¸nh gi¸ nh÷ng ý nghÜa cña c¸c quy ®Þnh ®ã theo nh÷ng c¸ch nh×n nhËn míi mÎ, tõ ®ã ®-a ra mét sè kiÕn nghÞ nh»m gãp phÇn hoµn thiÖn ph¸p luËt ViÖt Nam hiÖn hµnh vÒ hµng thõa kÕ. 7. KÕt cÊu cña luËn v¨n Ngoµi phÇn më ®Çu, kÕt luËn vµ danh môc tµi liÖu tham kh¶o, néi dung cña luËn v¨n gåm 3 ch-¬ng: Ch-¬ng 1: Nh÷ng vÊn ®Ò chung Ch-¬ng 2: Ph¸p luËt ViÖt Nam hiÖn hµnh vÒ hµng thõa kÕ Ch-¬ng 3: Thùc tr¹ng ¸p dông ph¸p luËt vÒ hµng thõa kÕ vµ nh÷ng ®Ò xuÊt nh»m hoµn thiÖn ph¸p luËt vÒ hµng thõa kÕ. 6 Ch-¬ng 1 Nh÷ng vÊn ®Ò chung 1.1. Kh¸i niÖm hµng thõa kÕ Thõa kÕ lµ mét chÕ ®Þnh kh«ng thÓ thiÕu trong hÇu hÕt ph¸p luËt d©n sù cña c¸c n-íc trªn thÕ giíi nãi chung vµ ViÖt Nam nãi riªng qua c¸c thêi kú. Nã ®ång thêi lµ "ng-êi anh em" víi quyÒn së h÷u - chÕ ®Þnh ®-îc xem nhnÒn t¶ng, c¸i "gèc" trong d©n sù, lµ mét trong nh÷ng c¨n cø ph¸t sinh, thay ®æi, chÊm døt quyÒn së h÷u. ChÕ ®Þnh thõa kÕ trong chõng mùc nhÊt ®Þnh lµ sù bæ sung cho chÕ ®Þnh quyÒn së h÷u trong viÖc ®iÒu chØnh quan hÖ tµi s¶n gi÷a c¸c thµnh viªn x· héi. Thõa kÕ ®-îc hiÓu lµ sù dÞch chuyÓn tµi s¶n cña ng-êi chÕt sang cho nh÷ng ng-êi cßn sèng. Sù dÞch chuyÓn tµi s¶n nµy mét mÆt thÓ hiÖn sù chuyÓn giao vÒ mÆt vËt chÊt, mÆt kh¸c mang ý nghÜa tinh thÇn lín lao. Di s¶n thõa kÕ nhiÒu khi cã gi¸ trÞ kinh tÕ, lµ "c¬ nghiÖp" cña gia ®×nh mµ ng-êi thuéc thÕ hÖ tr-íc truyÒn l¹i cho con, ch¸u, còng cã khi chØ lµ nh÷ng kû vËt cho thÕ hÖ sau nh»m l-u gi÷ truyÒn thèng gia ®×nh. VÒ mÆt ®¹o ®øc, cã thÓ xem di chuyÓn di s¶n chÝnh lµ mét c¸ch thøc "gióp" ng-êi ®Ó l¹i di s¶n thùc hiÖn bæn phËn ch-a trßn ®èi víi gia ®×nh, ng-êi th©n. VÒ mÆt kinh tÕ, di s¶n lµ tµi s¶n, lµ ®èi t-îng cña nh÷ng giao l-u d©n sù, cã kh¶ n¨ng mang l¹i lîi nhuËn, do vËy, viÖc di chuyÓn tµi s¶n ph¶i ®¶m b¶o r»ng tµi s¶n ®-îc chuyÓn giao cã thÓ b¶o tån ®-îc gi¸ trÞ trao ®æi vµ tiÕp tôc sinh lîi. ViÖc thùc hiÖn quyÒn thõa kÕ chÞu sù chi phèi bëi rÊt nhiÒu yÕu tè v¨n hãa, lÞch sö, x· héi,... Thõa kÕ tµi s¶n ®· xuÊt hiÖn tõ thêi kú s¬ khai cña loµi ng-êi, tr¶i qua mçi giai ®o¹n ph¸t triÓn, thõa kÕ l¹i mang nh÷ng mµu s¾c kh¸c, ph¶n ¸nh chÕ ®é kinh tÕ - x· héi cña thêi kú ®ã. Quan hÖ thõa kÕ lµ quan hÖ ph¸t sinh gi÷a nh÷ng ng-êi thõa kÕ víi nhau trong viÖc ph©n chia di s¶n cña 7 ng-êi chÕt ®Ó l¹i kÓ tõ thêi ®iÓm më thõa kÕ- thêi ®iÓm ng-êi cã tµi s¶n chÕt. Trong ®ã, th«ng th-êng, nh÷ng ng-êi thõa kÕ lµ nh÷ng ng-êi cïng chung sèng trong mét gia ®×nh hoÆc nh÷ng ng-êi bµ con th©n thÝch kh¸c cña ng-êi ®Ó l¹i di s¶n. Do vËy, sù ®iÒu chØnh ph¸p luËt ®èi víi lo¹i quan hÖ nµy bªn c¹nh tiªu chÝ b¶o ®¶m sù chiÕm h÷u, sö dông, ®Þnh ®o¹t di s¶n cña nh÷ng ng-êi thõa kÕ ®-îc thuËn lîi, còng lu«n cÇn tÝnh ®Õn yÕu tè phï hîp víi ®¹o ®øc truyÒn thèng, v¨n hãa d©n téc, tõ ®ã g×n gi÷ t×nh ®oµn kÕt, th-¬ng yªu gi÷a c¸c thµnh viªn trong gia ®×nh, dßng téc. XuÊt ph¸t tõ ý nghÜa to lín ®ã, ph¸p luËt c¸c n-íc ®Òu quan t©m tíi vÊn ®Ò thõa kÕ nãi chung vµ c¸c h×nh thøc chia thõa kÕ nãi riªng, sao cho ®¶m b¶o sù dÞch chuyÓn tµi s¶n t-¬ng ®èi ®Æc biÖt nµy võa chÆt chÏ, thuËn lîi, võa b¶o vÖ ®-îc quyÒn hîp ph¸p cña nh÷ng ng-êi thõa kÕ. Theo ®ã, hai h×nh thøc thõa kÕ ®-îc quy ®Þnh: thõa kÕ theo di chóc vµ thõa kÕ theo ph¸p luËt. Thõa kÕ theo di chóc lµ thõa kÕ theo ý chÝ ®-îc thÓ hiÖn trong di chóc cña ng-êi cã tµi s¶n. Trong di chóc, ng-êi lËp di chóc chØ ®Þnh mét hoÆc mét sè c¸ nh©n, tæ chøc lµ ng-êi thõa kÕ mét phÇn hoÆc toµn bé tµi s¶n cña m×nh. Tuy nhiªn, di chóc ®ã cã ®-îc thùc hiÖn trªn thùc tÕ hay kh«ng phô thuéc vµo viÖc x¸c ®Þnh tÝnh hîp ph¸p cña di chóc, ®ång thêi ph¶i dùa trªn kh¶ n¨ng nh÷ng ng-êi thõa kÕ theo di chóc cßn sèng hay ®· chÕt tr-íc hoÆc chÕt cïng mét thêi ®iÓm víi ng-êi lËp di chóc, c¬ quan, tæ chøc ®-îc h-ëng thõa kÕ theo di chóc cßn tån t¹i hay kh«ng cßn vµo thêi ®iÓm më thõa kÕ, ng-êi ®-îc chØ ®Þnh lµm ng-êi thõa kÕ theo di chóc cã quyÒn hay kh«ng ®-îc quyÒn nhËn di s¶n, ®ång ý hay tõ chèi nhËn di s¶n,... Ph¸p luËt tr-íc hÕt t«n träng sù tù ®Þnh ®o¹t cña ng-êi lËp di chóc còng nh- sù tù nguyÖn cña nh÷ng ng-êi h-ëng thõa kÕ theo di chóc. Song, trong tr-êng hîp ng-êi chÕt kh«ng ®Ó l¹i di chóc, di chóc kh«ng ®Þnh ®o¹t toµn bé di s¶n hoÆc b¶n di chóc v× lý do chñ quan hay kh¸ch quan nµo ®ã mµ mét phÇn hoÆc toµn bé néi dung cña nã kh«ng thÓ thùc hiÖn ®-îc, ph¸p luËt 8 dù liÖu viÖc chia thõa kÕ theo ph¸p luËt. §ã lµ h×nh thøc thõa kÕ theo ®iÒu kiÖn vµ tr×nh tù thõa kÕ do ph¸p luËt quy ®Þnh. Tr-íc mét vô viÖc thõa kÕ theo ph¸p luËt, c¬ quan cã thÈm quyÒn ph¶i xem xÐt nh÷ng ai lµ ®èi t-îng cã thÓ ®-îc h-ëng thõa kÕ, vµ s¾p xÕp hä theo c¸c tr×nh tù nh- thÕ nµo ®Ó nhËn di s¶n trªn thùc tÕ. Thõa kÕ theo ph¸p luËt chØ dµnh cho c¸c c¸ nh©n thuéc diÖn thõa kÕph¹m vi nh÷ng ng-êi ®-îc thõa kÕ theo ph¸p luËt, h-ëng di s¶n cña ng-êi chÕt ®Ó l¹i. Nh÷ng ng-êi ®ã cã mét hoÆc mét sè quan hÖ gia ®×nh víi ng-êi ®Ó l¹i di s¶n trong ba mèi quan hÖ: h«n nh©n, huyÕt thèng vµ nu«i d-ìng. Tuy nhiªn, kh«ng ph¶i tÊt c¶ nh÷ng ng-êi thuéc diÖn thõa kÕ ®Òu ®-îc h-ëng di s¶n cïng mét lóc mµ hä ®-îc h-ëng theo tr×nh tù nhÊt ®Þnh. D-êng nh- ch-a cã mét nguyªn t¾c chung nhÊt trong viÖc quy ®Þnh c¸c tr×nh tù thõa kÕ theo ph¸p luËt. Mét sè quèc gia quy ®Þnh thø tù thõa kÕ dùa trªn c¸c bËc quan hÖ víi ng-êi ®Ó l¹i di s¶n. Theo ®ã, di s¶n chñ yÕu ®-îc ph©n chia cho nh÷ng ng-êi theo huyÕt thèng xu«i. Con (ch¸u) trùc hÖ cã quyÒn nhËn di s¶n cña «ng bµ, cha mÑ theo nguyªn t¾c con kh«ng h-ëng th× ch¸u h-ëng. Ch¸u chØ ®-îc thõa kÕ cña «ng bµ khi cha (mÑ) chóng ®· chÕt, tõ chèi h-ëng hay kh«ng cã quyÒn h-ëng di s¶n. Cø nh- vËy ®Õn c¸c bËc, c¸c ®êi sau. Mét sè quèc gia, trong ®ã cã ViÖt Nam hiÖn nay kh«ng chia thõa kÕ dùa trªn c¸c bËc thõa kÕ nh- vËy mµ quy ®Þnh c¸c hµng thõa kÕ ®éc lËp, mçi hµng thõa kÕ bao gåm mét sè ng-êi, viÖc h-ëng di s¶n cña hµng thõa kÕ tr-íc sÏ lo¹i trõ quyÒn h-ëng di s¶n cña nh÷ng ng-êi thuéc hµng thõa kÕ sau. Do vËy, kh«ng khi nµo cã tr-êng hîp nh÷ng ng-êi thõa kÕ ë c¸c hµng thõa kÕ kh¸c nhau l¹i cïng h-ëng thõa kÕ theo ph¸p luËt. Còng cã n-íc l¹i quy ®Þnh thø tù thõa kÕ theo c¸ch kÕt hîp hµng vµ bËc thõa kÕ. Víi c¸ch nµy, quyÒn h-ëng thõa kÕ cña nh÷ng ng-êi thõa kÕ theo hµng sÏ bÞ ¶nh h-ëng bëi thø tù bËc cña ng-êi ®ã vµ cã thÓ cã tr-êng hîp nh÷ng ng-êi thõa kÕ ë c¸c hµng kh¸c nhau l¹i cïng h-ëng di s¶n theo ph¸p luËt do xem xÐt tíi yÕu tè bËc thõa kÕ. 9 LuËt thùc ®Þnh c¸c n-íc cã quy ®Þnh c¸c hµng thõa kÕ song ch-a cã quy ®Þnh thÕ nµo lµ hµng thõa kÕ. Tuy nhiªn, kh¸i niÖm nµy còng Ýt nhiÒu ®-îc ®Ò cËp tíi trong mét sè tµi liÖu chuyªn kh¶o. Theo Tõ ®iÓn gi¶i thÝch thuËt ng÷ luËt häc - §¹i häc LuËt Hµ Néi, "Hµng thõa kÕ lµ nhãm ng-êi cã quan hÖ cïng tÝnh chÊt gÇn gòi víi ng-êi ®Ó l¹i di s¶n thõa kÕ" [32, tr. 64]. Kh¸i niÖm nµy ®· nªu bËt vÊn ®Ò c¬ b¶n lµ hµng thõa kÕ theo ph¸p luËt lu«n lu«n bao gåm nh÷ng ng-êi cã quan hÖ gÇn gòi víi ng-êi ®Ó l¹i di s¶n. Tuy nhiªn, hiÓu nh- thÕ nµo lµ "nhãm ng-êi cã quan hÖ cïng tÝnh chÊt gÇn gòi" kh«ng ph¶i lµ vÊn ®Ò ®¬n gi¶n. NhiÒu quan ®iÓm thõa nhËn nh÷ng ng-êi cïng mét bËc trong quan hÖ víi ng-êi ®Ó l¹i di s¶n lµ nh÷ng ng-êi cã quan hÖ cïng tÝnh chÊt gÇn gòi. Nh-ng nh÷ng ng-êi thuéc vÒ c¸c bËc kh¸c nhau cã quan hÖ cïng tÝnh chÊt gÇn gòi víi ng-êi ®Ó l¹i di s¶n hay kh«ng? Trong cïng mét hµng thõa kÕ cha, mÑ, vî, chång vµ con cña ng-êi ®Ó l¹i di s¶n; «ng bµ néi, ngo¹i vµ c¸c anh, chÞ, em ruét cña ng-êi ®Ó l¹i di s¶n; c¸c cô vµ b¸c, chó, cËu, c«, d×, ruét cã ph¶i lµ nh÷ng ng-êi cã quan hÖ cïng tÝnh chÊt gÇn gòi?... Hä lµ nh÷ng ng-êi cã quan hÖ h«n nh©n hoÆc quan hÖ huyÕt thèng víi nhau, nh÷ng ng-êi trong dßng téc l¹i thuéc c¸c bËc kh¸c nhau, cã khi lµ quan hÖ huyÕt thèng trùc hÖ, cã khi lµ quan hÖ huyÕt thèng bµng hÖ,... Trong nhiÒu tr-êng hîp nh- vËy, qu¶ kh«ng dÔ dµng cã ®-îc mét quan ®iÓm ®ång nhÊt. Theo cuèn Tõ ®iÓn LuËt häc- Nhµ xuÊt b¶n Tõ ®iÓn B¸ch khoa, "Trong tr-êng hîp kh«ng cã di chóc th× hµng thõa kÕ lµ thø tù -u tiªn h-ëng di s¶n theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt" [35, tr. 182-183]. §Þnh nghÜa ®· hµm chøa trong nã yªu cÇu ph©n chia nh÷ng ng-êi thuéc diÖn thõa kÕ thµnh c¸c hµng thõa kÕ kh¸c nhau víi møc -u tiªn h-ëng di s¶n kh¸c nhau. Nh-ng, chóng ta thÊy quan ®iÓm nµy l¹i "m¾c" ph¶i mét vÊn ®Ò kh¸c: §©u chØ cã tr-êng hîp kh«ng cã di chóc th× vÊn ®Ò thõa kÕ theo ph¸p luËt míi ®-îc ®Æt ra. NhiÒu tr-êng hîp, mÆc dï ng-êi thõa kÕ cã ®Ó l¹i di chóc nh-ng di chóc ®ã kh«ng ®-îc thùc hiÖn hoÆc kh«ng thùc hiÖn ®-îc th× viÖc ph©n chia di s¶n thõa kÕ còng 10 ph¶i ®-îc tiÕn hµnh theo h×nh thøc thõa kÕ theo ph¸p luËt. Nh- vËy, kh¸i niÖm nµy ®· kh«ng bao qu¸t hÕt c¸c tr-êng hîp thõa kÕ theo ph¸p luËt. T¸c gi¶ Phan ThÞ Kim Chi trong mét c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ thõa kÕ l¹i ®-a ra kh¸i niÖm: Hµng thõa kÕ lµ thø tù nh÷ng ng-êi thuéc diÖn thõa kÕ ®-îc h-ëng di s¶n theo tr×nh tù tuyÖt ®èi trªn nguyªn t¾c hµng gÇn lo¹i trõ hµng xa, tïy thuéc vµo møc ®é th©n thÝch víi ng-êi ®Ó l¹i di s¶n, kh«ng ph©n biÖt giíi tÝnh, ®é tuæi, ®Þa vÞ x· héi, kh«ng phô thuéc vµo møc ®é n¨ng lùc hµnh vi d©n sù vµ nh÷ng ng-êi trong cïng mét hµng thõa kÕ ®-îc h-ëng phÇn di s¶n ngang nhau [22, tr. 11]. Cã thÓ nãi, ®©y lµ kÕt qu¶ cña mét nghiªn cøu kh¸ s©u s¾c, kh¸i niÖm kh«ng chØ ®-a ra thuéc tÝnh cña nh÷ng ng-êi thõa kÕ mµ cßn nªu ®-îc nguyªn t¾c ph©n chia di s¶n thõa kÕ theo hµng. §iÒu nµy hoµn toµn phï hîp trong ph¸p luËt ViÖt Nam hiÖn nay, nh-ng nÕu xÐt tíi mét vµi quy ®Þnh cña ph¸p luËt ViÖt Nam d-íi chÕ ®é cò vµ ph¸p luËt cña mét sè n-íc trªn thÕ giíi, quyÒn h-ëng di s¶n ®«i khi phô thuéc vµo giíi tÝnh, th©n thÕ vµ tr×nh tù h-ëng di s¶n tuyÖt ®èi trªn nguyªn t¾c hµng gÇn lo¹i trõ hµng xa cã lÏ kh«ng ®-îc ®¶m b¶o. C¸c n-íc kh¸c nhau, thËm chÝ trong cïng mét quèc gia nh-ng vµo nh÷ng thêi ®iÓm cô thÓ l¹i quy ®Þnh sè l-îng hµng thõa kÕ kh¸c nhau. Tõng hµng thõa kÕ ®«i khi bao gåm nhiÒu ®èi t-îng, cã nh÷ng ng-êi cã quan hÖ th©n thÝch t-¬ng ®ång víi ng-êi ®Ó l¹i di s¶n thõa kÕ, cã khi kh«ng t-¬ng ®ång. Nguyªn t¾c ph©n chia di s¶n trong cïng mét hµng vµ gi÷a c¸c hµng còng cã nhiÒu kh¸c biÖt. Bëi thÕ, hµng thõa kÕ lµ mét kh¸i niÖm ®éng vµ mang tÝnh lÞch sö, khã cã thÓ ®-a ra mét ®Þnh nghÜa lu«n ®óng trong mäi hoµn c¶nh. Theo quan ®iÓm c¸ nh©n, xÐt trªn b×nh diÖn chung nhÊt, t«i cho r»ng hµng thõa kÕ lµ nhãm ng-êi cã quan hÖ th©n thÝch víi ng-êi ®Ó l¹i di s¶n, ®-îc quy ®Þnh thø tù -u tiªn h-ëng di s¶n trong tr-êng hîp chia thõa kÕ theo ph¸p luËt, dùa trªn nh÷ng nguyªn t¾c nhÊt ®Þnh trong ph¸p luËt cña mçi n-íc ë tõng giai ®o¹n lÞch sö. 11 Tuy nhiªn, trong khu«n khæ cña luËn v¨n nµy, víi tiªu chÝ t×m hiÓu vÒ ph¸p luËt ViÖt Nam hiÖn hµnh vÒ hµng thõa kÕ, chóng t«i xin ®-a ra kh¸i niÖm sau ®©y: Hµng thõa kÕ lµ mét nhãm ng-êi thõa kÕ theo ph¸p luËt cã quyÒn ngang nhau trong viÖc nhËn di s¶n. C¸c hµng thõa kÕ ®-îc s¾p xÕp theo mét trËt tù tuyÖt ®èi trªn nguyªn t¾c nh÷ng ng-êi ë hµng thõa kÕ tr-íc cã mèi quan hÖ th©n thÝch gÇn gòi h¬n víi ng-êi ®Ó l¹i di s¶n so víi nh÷ng ng-êi ë hµng thõa kÕ sau. ViÖc h-ëng di s¶n cña hµng thõa kÕ tr-íc lo¹i trõ quyÒn h-ëng di s¶n cña hµng thõa kÕ sau. §Ó nh×n nhËn ®a chiÒu vÒ vÊn ®Ò hµng thõa kÕ theo ph¸p luËt ViÖt Nam hiÖn hµnh, trong phÇn néi dung tiÕp theo, chóng t«i xin tr×nh bµy vÒ tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña ph¸p luËt ViÖt Nam vÒ hµng thõa kÕ vµ vÊn ®Ò hµng thõa kÕ trong ph¸p luËt mét sè n-íc trªn thÕ giíi. 1.2. S¬ l-îc tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña ph¸p luËt ViÖt Nam vÒ hµng thõa kÕ 1.2.1. Giai ®o¹n tr-íc n¨m 1945 D-íi chÕ ®é phong kiÕn, ph¸p luËt ch-a dµnh nhiÒu sù quan t©m ®iÒu chØnh quan hÖ thõa kÕ, ®Æc biÖt lµ thõa kÕ theo ph¸p luËt. Thõa kÕ mÆc dï ®· b¾t ®Çu ®-îc ®Ò cËp trong ph¸p luËt cña triÒu ®¹i nhµ Lý; tuy nhiªn, khi ®ã ch-a cã bÊt kú quy ®Þnh nµo vÒ hµng thõa kÕ. Ph¶i tíi thÕ kû XV, d-íi triÒu ®¹i nhµ Lª, vÊn ®Ò hµng thõa kÕ míi ®-îc ®Æt ra. Bé luËt Hång §øc quy ®Þnh khi cha mÑ chÕt kh«ng cã chóc th- hoÆc chóc th- kh«ng hîp ph¸p th× di s¶n ®-îc chia theo luËt. MÆc dï ch-a thËt râ rµng, nh-ng theo tinh thÇn c¸c ®iÒu 374, 375, 376, 380, 388 vµ mét sè ®iÒu kho¶n kh¸c, cã thÓ thÊy ph¸p luËt quy ®Þnh hai hµng thõa kÕ: - Hµng thõa kÕ thø nhÊt lµ c¸c con (bao gåm c¶ con trai, con g¸i, con vî c¶, con vî lÏ, con nµng hÇu; con nu«i còng ®-îc thõa kÕ nÕu trong v¨n tù nhËn nu«i cã ghi râ cho thõa kÕ ®iÒn s¶n). - Hµng thõa kÕ thø hai lµ cha mÑ hoÆc ng-êi thõa tù. 12 Nh- vËy, ng-êi vî hoÆc ng-êi chång gãa kh«ng thuéc bÊt kú hµng thõa kÕ nµo ë trªn song nÕu ng-êi chång hoÆc ng-êi vî chÕt ®i, ng-êi kia cã quyÒn thõa h-ëng mét phÇn hoÆc toµn bé di s¶n cïng víi ng-êi thõa tù hoÆc cha mÑ cña ng-êi chÕt. Theo quy ®Þnh t¹i Bé luËt, quan hÖ thõa kÕ trong hµng thõa kÕ thø nhÊt chØ ph¸t sinh khi c¶ cha vµ mÑ ®Òu ®· chÕt. Trong hµng nµy, phÇn di s¶n nhËn ®-îc cña c¸c con vî c¶ lµ nh- nhau, phÇn cña c¸c con vî lÏ còng b»ng nhau nh-ng kÐm phÇn cña c¸c con vî c¶; con nu«i ®-îc thõa kÕ b»ng nöa phÇn cña con ®Î, nÕu kh«ng cã con ®Î mµ con nu«i ë cïng víi cha mÑ nu«i tõ bÐ th× ®-îc h-ëng c¶, kh«ng ë cïng tõ bÐ th× ®-îc h-ëng gÊp hai lÇn ng-êi thõa tù cña cha mÑ nu«i. Bªn c¹nh ®ã, bé luËt còng quy ®Þnh cho ng-êi con nu«i vÉn ®-îc h-ëng thõa kÕ b»ng nöa phÇn ng-êi ¨n thõa tù cña ng-êi tuyÖt tù trong hä cha mÑ ®Î. Quan hÖ thõa kÕ trong hµng thõa kÕ thø hai chØ ph¸t sinh khi h«n nh©n kh«ng cã con mµ mét ng-êi chÕt. PhÇn mµ vî, chång, cha, mÑ hoÆc ng-êi thõa tù nhËn ®-îc (nÕu cha, mÑ chÕt) kh«ng b»ng nhau vµ tïy thuéc vµo mét trong ba tr-êng hîp cô thÓ mµ nhµ lµm luËt ®· dù liÖu: Vî chång kh«ng cã con mµ mét ng-êi chÕt tr-íc; vî chång cã con, mét ng-êi chÕt tr-íc, con l¹i chÕt; vî chång cã con, mét ng-êi chÕt tr-íc, ng-êi kia ®i lÊy kÎ kh¸c. Nh- vËy, ph¸p luËt quy ®Þnh hai hµng thõa kÕ nh-ng kh«ng c«ng nhËn sù b×nh ®¼ng h-ëng quyÒn thõa kÕ cña nh÷ng ng-êi trong cïng mét hµng thõa kÕ. MÆc dï vËy, viÖc cho ng-êi phô n÷ (mÑ, con g¸i) cã quyÒn thõa kÕ vµ con g¸i ®-îc ngang hµng víi con trai trong viÖc h-ëng di s¶n thõa kÕ theo ph¸p luËt ®· thÓ hiÖn quan ®iÓm tiÕn bé cña triÒu ®¹i nhµ Lª, tho¸t khái t- t-ëng gia tr-ëng th«ng th-êng thêi ®ã. §iÒu nµy kh«ng thÓ t×m thÊy trong c¸c bé luËt phong kiÕn kh¸c. Trong Bé luËt Hång §øc, chÕ ®Þnh thõa kÕ nãi chung, quy ®Þnh vÒ hµng thõa kÕ nãi riªng võa nh»m cñng cè sù tr-êng tån cña dßng hä võa nh»m gi÷ g×n sù hßa thuËn, th-¬ng yªu nhau gi÷a c¸c anh, chÞ, em trong 13 gia ®×nh. Víi lý do ®ã, thõa kÕ d-êng nh- ®· trë thµnh mét chÕ ®Þnh næi bËt nhÊt, thÓ hiÖn nh÷ng nÐt -u viÖt cña ph¸p luËt triÒu Lª. Vµo thÕ kû XVIII, d-íi thêi nhµ NguyÔn, ph¸p luËt ®· kh«ng kÕ thõa ®-îc nh÷ng tiÕn bé kÓ trªn cña triÒu Lª. Bé luËt Gia Long quy ®Þnh hai hµng thõa kÕ: hµng thõa kÕ thø nhÊt lµ c¸c con (kh«ng ph©n biÖt con vî c¶, con vî lÏ, con n« tú; con nu«i hoÆc con rÓ ®-îc cha mÑ yªu dÊu cã thÓ ®-îc ch©m ch-íc cho tµi s¶n mµ con thõa tù kh«ng ®-îc phÐp can thiÖp); nÕu kh«ng cã con th× hµng thõa kÕ thø hai lµ c¸c th©n thuéc trong gia téc. Tuy nhiªn, quyÒn thõa kÕ theo ph¸p luËt chñ yÕu thuéc vÒ con trai, con g¸i chØ cã quyÒn khi trong gia ®×nh kh«ng cã con trai. Ng-êi vî kh«ng cã quyÒn thõa kÕ ®èi víi di s¶n cña chång. Ph¸p luËt thõa kÕ nhµ NguyÔn v× thÕ cã thÓ nãi mang ®Ëm nÐt b¶n chÊt cña ph¸p luËt phong kiÕn lµ b¶o vÖ quyÒn lùc ng-êi gia tr-ëng, cñng cè chÕ ®é gia ®×nh phô quyÒn. D-íi thêi Ph¸p thuéc, Bé D©n luËt B¾c kú quy ®Þnh nÕu ng-êi ®Ó l¹i di s¶n mµ kh«ng cã chóc th- th× tµi s¶n ®-îc chia theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt theo thø tù sau ®©y: - Con trai, con g¸i cña ng-êi ®Ó l¹i di s¶n ®-îc chia ®Òu nhau. NÕu ng-êi ®-îc thõa kÕ chÕt th× con ch¸u ®ang sèng cña hä ®-îc thay mÆt nhËn phÇn di s¶n Êy mµ chia nhau; - NÕu ng-êi ®Ó l¹i di s¶n kh«ng cã con th× di s¶n ®-îc ®Ó l¹i cho bè mÑ, nh-ng ph¶i gi÷ quyÒn lîi cho ng-êi vî hoÆc ng-êi chång ®ang sèng; - NÕu kh«ng cßn con ch¸u, cha mÑ th× di s¶n thuéc vÒ ng-êi chÝnh hÖ t«n thuéc gÇn nhÊt («ng bµ bªn néi), nh-ng vÉn ph¶i gi÷ quyÒn lîi cho ng-êi vî hoÆc ng-êi chång; - NÕu kh«ng cßn ng-êi chÝnh hÖ t«n thuéc gÇn nhÊt th× di s¶n ®-îc truyÒn cho anh chÞ em ruét vµ ®-îc chia ®Òu nhau, anh chÞ em nµo chÕt th× con ch¸u cña hä ®-îc nhËn thay; 14 - NÕu anh chÞ em ruét vµ con ch¸u cña nh÷ng ng-êi nµy còng kh«ng cßn ai, th× di s¶n ®-îc truyÒn l¹i cho ng-êi cßn l¹i bªn hä néi; - NÕu th©n téc bªn néi kh«ng cßn ai, di s¶n truyÒn cho bªn ngo¹i; - NÕu th©n téc ngo¹i kh«ng cßn ai, th× ng-êi vî chÝnh ®-îc h-ëng toµn bé di s¶n ng-êi chång ®Ó l¹i; - NÕu kh«ng cßn vî gãa th× di s¶n sung c«ng vµo nhµ n-íc. Ph¸p luËt thêi kú nµy dµnh quyÒn h-ëng thõa kÕ chñ yÕu cho nh÷ng ng-êi cã quan hÖ huyÕt thèng víi ng-êi ®Ó l¹i di s¶n. VÞ trÝ cña ng-êi vî gãang-êi cã quan hÖ h«n nh©n víi ng-êi ®Ó l¹i di s¶n- d-êng nh- qu¸ khiªm tèn trong c¸c thø tù h-ëng di s¶n cña ng-êi chång qu¸ cè ®Ó l¹i. Vî chØ ®-îc h-ëng mét phÇn di s¶n khi chång chÕt mµ vî chång kh«ng cã con vµ trong tr-êng hîp cha mÑ hoÆc «ng bµ bªn néi cña chång ®-îc h-ëng di s¶n. Trong tÊt c¶ c¸c thø tù h-ëng di s¶n, chØ cã ng-êi vî chÝnh cã thÓ ®-îc xÕp vµo diÖn thõa kÕ mµ còng chØ thuéc vÒ hµng thõa kÕ cuèi cïng, ®-îc h-ëng phÇn di s¶n cña chång khi kh«ng cßn ai th©n thÝch trong dßng téc néi vµ ngo¹i cña ng-êi chång ®· mÊt. Dßng téc bªn néi còng ®-îc -u tiªn tr-íc dßng téc bªn ngo¹i trong thø tù h-ëng di s¶n cña ng-êi qu¸ cè. Nh- vËy, ph¸p luËt ViÖt Nam thêi kú thùc d©n còng ch-a tho¸t ra ®-îc nh÷ng ¶nh h-ëng nÆng nÒ cña quan niÖm vÒ gia ®×nh phong kiÕn. Tuy nhiªn, kh«ng thÓ phñ nhËn thµnh c«ng cña D©n luËt B¾c kú khi Bé luËt nµy ®· dµnh quyÒn h-ëng thõa kÕ cho con g¸i ®-îc b×nh ®¼ng víi con trai cña ng-êi ®Ó l¹i di s¶n thõa kÕ. Bªn c¹nh ®ã, vÊn ®Ò thõa kÕ thÕ vÞ ®· ®-îc ®Ò cËp. LÇn ®Çu tiªn theo ph¸p luËt ViÖt Nam, nÕu ng-êi ®-îc thõa kÕ chÕt th× con ch¸u ®ang sèng cña hä ®-îc thay mÆt nhËn phÇn di s¶n Êy mµ chia nhau. Cã thÓ thÊy, trong mét sè quy ®Þnh vÒ hµng thõa kÕ, quyÒn thõa kÕ cña ng-êi cã quan hÖ h«n nh©n víi ng-êi ®Ó l¹i di s¶n ®· ®-îc x¸c ®Þnh; vÞ trÝ cña ng-êi vî trong gia ®×nh dï khiªm tèn song còng ®· ®-îc c«ng nhËn; con g¸i ®-îc xÕp ngang hµng víi con trai trong c¸c mèi quan hÖ thõa kÕ,... nh-ng nh×n 15 chung, hµng thõa kÕ trong ph¸p luËt cña chÕ ®é thùc d©n phong kiÕn tr-íc hÕt vµ chñ yÕu b¶o vÖ quyÒn h-ëng di s¶n cña nh÷ng ng-êi cã quan hÖ huyÕt thèng néi téc víi ng-êi ®Ó l¹i di s¶n. §iÒu ®ã gãp phÇn t¹o nªn b¶n chÊt ph¸p luËt thõa kÕ cña chÕ ®é thùc d©n, phong kiÕn lµ b¶o vÖ tµi s¶n cña néi téc vµ cñng cè gia ®×nh ý thøc hÖ phong kiÕn. B¶n chÊt ph¸p luËt thõa kÕ ViÖt Nam ë thêi kú míi (sau n¨m 1945) sÏ hoµn toµn kh¸c biÖt. 1.2.2. Giai ®o¹n tõ n¨m 1945 ®Õn tr-íc ngµy 10/9/1990 Vµo nh÷ng n¨m ®Çu tiªn cña Nhµ n-íc ViÖt Nam d©n chñ céng hßa non trÎ, trong bèi c¶nh toµn d©n ph¶i ra søc chèng chäi víi "giÆc ®ãi, giÆc dèt, giÆc ngo¹i x©m", c«ng t¸c x©y dùng ph¸p luËt cßn nhiÒu khã kh¨n lµ mét tÊt yÕu, chóng ta ch-a thÓ cã ngay mét hÖ thèng ph¸p luËt ®Çy ®ñ. Do vËy, cïng víi viÖc tõng b-íc ban hµnh v¨n b¶n ph¸p luËt míi, ph¸p luËt cña chÕ ®é cò vÉn ®-îc ¸p dông, trõ nh÷ng ®iÒu kho¶n tr¸i víi nÒn d©n chñ võa ®-îc thiÕt lËp. Trªn b×nh diÖn chung nhÊt, cã thÓ thÊy r»ng ph¸p luËt quèc gia nãi chung ®· thÓ hiÖn b¶n chÊt cña mét nhµ n-íc d©n chñ. Theo §iÒu 9 HiÕn ph¸p n¨m 1946, "®µn bµ ngang quyÒn víi ®µn «ng vÒ mäi mÆt". Quy ®Þnh nµy d-êng nh- trë thµnh mét "tuyªn ng«n" chÝnh thøc kh¼ng ®Þnh quyÒn b×nh ®¼ng giíi mét ®iÒu kh«ng dÔ chÊp nhËn trong thêi phong kiÕn, thùc d©n. Theo ®ã, nh÷ng quy ®Þnh vÒ thõa kÕ còng tho¸t ra khái nh÷ng ¶nh h-ëng tµn tÝch cña t- t-ëng cò kü, l¹c hËu, nÆng nÒ vÒ träng nam khinh n÷. Tuy nhiªn, trªn thùc tÕ, trong suèt kho¶ng thêi gian chõng 5 n¨m, tõ th¸ng 9/1945 ®Õn th¸ng 9/1950, Nhµ n-íc kh«ng ban hµnh bÊt kú v¨n b¶n nµo quy ®Þnh vÒ hµng thõa kÕ. LÇn ®Çu tiªn, víi sù ra ®êi cña S¾c lÖnh 97-SL ngµy 22/5/1950, ph¸p luËt ViÖt Nam d-íi chÕ ®é míi quy ®Þnh vÒ hµng thõa kÕ. Theo tinh thÇn cña §iÒu 9, §iÒu 10 s¾c lÖnh, chØ cã mét hµng thõa kÕ theo ph¸p luËt, gåm: vî gãa hoÆc chång gãa, c¸c con cña ng-êi ®Ó l¹i di s¶n. Ngoµi ra, c¸c ch¸u cña ng-êi ®Ó l¹i di s¶n lµ ng-êi thõa kÕ thÕ vÞ trong tr-êng hîp cha hoÆc mÑ cña ch¸u chÕt tr-íc «ng bµ néi, ngo¹i. Nh- vËy, viÖc quy ®Þnh cho ng-êi chång gãa, vî 16 gãa ngang hµng víi c¸c con trong viÖc h-ëng di s¶n cña ng-êi chÕt ®Ó l¹i cho thÊy vÞ trÝ cña quan hÖ h«n nh©n tr-íc ®©y bÞ xem nhÑ bªn c¹nh quan hÖ huyÕt thèng néi téc vèn dÜ lu«n ®-îc ®Ò cao trong ph¸p luËt cò nay b-íc ®Çu ®· ®-îc coi träng. Nh-ng chØ víi mét hµng thõa kÕ ®¬n gi¶n nh- vËy ch¾c ch¾n sÏ ph¸t sinh nh÷ng tr-êng hîp ph©n ®Þnh di s¶n gÆp khã kh¨n. §èi víi nh÷ng quan hÖ h«n nh©n ®a phu hoÆc ®a thª, ®Æc biÖt lµ h«n nh©n ®a thª- quan hÖ ch¾c h¼n tån t¹i kh«ng Ýt trong x· héi míi b-íc ra khái chÕ ®é phong kiÕn, x· héi mµ trong ®ã "trai n¨m thª b¶y thiÕp", cã ph¶i ch¨ng tÊt c¶ nh÷ng ng-êi vî (chång) ®Òu cïng ®-îc h-ëng di s¶n mµ ng-êi chång (vî) mÊt ®i ®Ó l¹i hay chØ duy nhÊt mét ng-êi trong sè hä mµ th«i? C¸c con còng kh«ng ®-îc quy ®Þnh cô thÓ lµ con ®Î, con nu«i,... Ai trong sè c¸c con hay tÊt c¶ c¸c con cïng h-ëng di s¶n? Ph¸p luËt kh«ng cã quy ®Þnh râ rµng, sù thiÕu nhÊt qu¸n trong ¸p dông vµo thùc tiÔn sÏ ph¸t sinh tõ ®ã. Ngoµi ra, viÖc quy ®Þnh chØ mét hµng thõa kÕ khi ¸p dông trong thùc tiÔn cã thÓ n¶y sinh nhiÒu tr-êng hîp di s¶n kh«ng cã ng-êi thõa kÕ. MÆc dï vËy, còng cã thÓ xem quy ®Þnh trªn lµ tiÒn ®Ò ®Ó c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt vÒ thõa kÕ sau ®ã tiÕp tôc kÕ thõa vµ ph¸t triÓn. Nh»m kh¾c phôc t×nh tr¹ng cßn thiÕu v¨n b¶n ph¸p luËt vÒ thõa kÕ, dùa trªn thùc tiÔn xÐt xö, ngµy 18/9/1956, Bé T- ph¸p ®· ban hµnh Th«ng t1742-NBC, trong ®ã diÖn thõa kÕ cã sù më réng h¬n nhiÒu. Tuy ch-a cã quy ®Þnh cô thÓ vÒ hµng thõa kÕ nh-ng t¹i §iÒu 4, 5 cña Th«ng t- th× thø tù thõa kÕ theo ph¸p luËt ®· b-íc ®Çu ®-îc x¸c ®Þnh: - Thø tù thø nhÊt gåm cã: Vî hoÆc chång vµ c¸c con cña ng-êi chÕt (lµ nh÷ng ng-êi ®-îc h-ëng di s¶n tr-íc nh÷ng ng-êi th©n thuéc kh¸c cña ng-êi ®Ó l¹i di s¶n); - Thø tù thø hai gåm cã: Cha mÑ cña ng-êi ®Ó l¹i di s¶n; sau cha mÑ ®Õn c¸c hµng thõa kÕ kh¸c. Ngoµi ra, c¸c ch¸u néi, ngo¹i cña ng-êi ®Ó l¹i di s¶n ®-îc thõa kÕ thÕ vÞ trong tr-êng hîp cha hoÆc mÑ cña ch¸u chÕt tr-íc «ng, bµ. 17 Trong thø tù thõa kÕ thø nhÊt cã ng-êi chång gãa hoÆc vî gãa vµ c¸c con cña ng-êi ®Ó l¹i di s¶n- ®ã lµ quy ®Þnh mang tÝnh kÕ thõa cña S¾c lÖnh 97-SL. Hµng thõa kÕ thø hai lµ mét sù bæ sung hoµn toµn míi mÎ. Quy ®Þnh nµy cïng víi quy ®Þnh vÒ thõa kÕ thÕ vÞ chÝnh lµ nh÷ng biÓu hiÖn thµnh c«ng cña Th«ng t- nµy. Tuy nhiªn, Th«ng t- 1742 vÉn cßn kh«ng Ýt h¹n chÕ bªn c¹nh mét sè tån t¹i t-¬ng tù nh- quy ®Þnh cña S¾c lÖnh 97-SL ®· ph©n tÝch ë trªn. Theo tinh thÇn cña Th«ng t-, mÆc dï ng-êi chång gãa hoÆc vî gãa thuéc vÒ thø tù thõa kÕ thø nhÊt nh-ng trong t-¬ng quan víi mét quy ®Þnh kh¸c, hä l¹i kh«ng ®-îc h-ëng thõa kÕ trong mét hµng cè ®Þnh nµo, quyÒn thõa kÕ cña hä phô thuéc vµo ®iÒu kiÖn: "NÕu ng-êi chÕt kh«ng cã con ch¸u th× vî hoÆc chång cña ng-êi chÕt chØ ®-îc h-ëng mét nöa, cßn mét nöa thuéc vÒ cha, mÑ hoÆc nh÷ng ng-êi thõa kÕ kh¸c cña ng-êi chÕt". Víi quy ®Þnh nµy, viÖc b¶o vÖ quyÒn thõa kÕ cña ng-êi chång hoÆc vî gãa, ®Æc biÖt lµ vî gãa trªn thùc tÕ gÆp kh«ng Ýt vÊn ®Ò nan gi¶i, nhiÒu tr-êng hîp kh«ng x¸c ®Þnh ®-îc nh÷ng ng-êi thõa kÕ theo hµng. Bªn c¹nh ®ã, quy ®Þnh "c¸c hµng thõa kÕ kh¸c" trong thø tù thø hai h-ëng di s¶n thõa kÕ lµ mét thuËt ng÷ kh«ng râ rµng, dÔ dÉn ®Õn nh÷ng c¸ch lý gi¶i kh¸c nhau, t¹o ra sù ¸p dông ph¸p luËt kh«ng thèng nhÊt gi÷a c¸c tßa ¸n khi gi¶i quyÕt nh÷ng vô viÖc t-¬ng tù. Nh»m kh¾c phôc nh÷ng ®iÒu bÊt cËp n¶y sinh trong thùc tiÔn ¸p dông Th«ng t- 1742, Tßa ¸n nh©n d©n tèi cao ®· ban hµnh Th«ng t- sè 594-NCPL ngµy 27/8/1968 h-íng dÉn ®-êng lèi xÐt xö c¸c tranh chÊp vÒ thõa kÕ. Theo ®ã, nh÷ng ng-êi thõa kÕ ®-îc quy ®Þnh theo thø tù hµng thõa kÕ: - Hµng thø nhÊt gåm cã: Vî gãa (vî c¶ gãa, vî lÏ gãa) hoÆc chång gãa, c¸c con ®Î, c¸c con nu«i, bè mÑ ®Î hoÆc bè mÑ nu«i; - Hµng thø hai gåm cã: Anh chÞ em ruét vµ anh chÞ em nu«i, «ng bµ néi vµ ngo¹i. Bªn c¹nh ®ã, Th«ng t- còng quy ®Þnh viÖc ph©n chia di s¶n ®-îc thùc hiÖn theo nguyªn t¾c nh÷ng ng-êi thõa kÕ ë hµng ®Çu ®-îc h-ëng toµn bé di 18 s¶n; nÕu kh«ng cã nh÷ng ng-êi thõa kÕ ë hµng nµy hoÆc tuy cã nh-ng hä ®Òu tõ chèi quyÒn h-ëng di s¶n th× nh÷ng ng-êi thõa kÕ ë hµng tiÕp theo ®-îc h-ëng di s¶n. Nh- vËy, hai hµng thõa kÕ ®· ®-îc x¸c ®Þnh cô thÓ h¬n dùa trªn c¸c mèi quan hÖ h«n nh©n, huyÕt thèng, nu«i d-ìng víi ng-êi ®Ó l¹i di s¶n thõa kÕ. Tuy nhiªn, trong hµng thõa kÕ thø nhÊt, quy ®Þnh "bè mÑ ®Î hoÆc bè mÑ nu«i" ®-îc h-ëng di s¶n thõa kÕ cña con cho phÐp ng-êi ¸p dông ph¸p luËt hiÓu r»ng trong tr-êng hîp th«ng th-êng, bè mÑ ®Î ®-îc quyÒn nhËn di s¶n cña con khi con chÕt, cßn nÕu ng-êi ®Ó l¹i di s¶n thõa kÕ ®· lµ con nu«i cña ng-êi kh¸c th× bè mÑ nu«i lµ ng-êi h-ëng di s¶n cña hä, cßn bè mÑ ®Î th× kh«ng. ë ®©y, ph¸p luËt ®· triÖt tiªu quan hÖ huyÕt thèng bëi quan hÖ nu«i d-ìng trong khi vÒ b¶n chÊt, ®ã lµ quan hÖ nh©n th©n g¾n bã nhÊt vµ kh«ng thÓ lo¹i trõ theo quan niÖm truyÒn thèng. So víi S¾c lÖnh 97-SL vµ Th«ng t1742, v¨n b¶n nµy ®· bæ sung thªm trong hµng thõa kÕ thø hai nh÷ng ng-êi cã quan hÖ huyÕt thèng trùc hÖ bÒ trªn lµ «ng néi, bµ néi, «ng ngo¹i, bµ ngo¹i; nh÷ng ng-êi cã quan hÖ huyÕt thèng bµng hÖ cïng bËc lµ anh ruét, chÞ ruét, em ruét vµ thËm chÝ cã c¶ anh chÞ em nu«i. Kh¸i niÖm "anh, chÞ, em nu«i" chØ lµ mét kh¸i niÖm cña ®êi sèng ®Ó nãi vÒ nh÷ng ng-êi lµ con cña bè mÑ nu«i vµ nh÷ng ng-êi con nu«i cña bè mÑ ®Î xÐt trong quan hÖ víi ng-êi ®Ó l¹i di s¶n. Ph¸p luËt nãi chung, ph¸p luËt h«n nh©n vµ gia ®×nh nãi riªng kh«ng cã quy ®Þnh nµo vÒ anh, chÞ, em nu«i. Gi÷a ng-êi ®Ó l¹i di s¶n thõa kÕ vµ anh, chÞ, em nu«i (theo c¸ch hiÓu d©n gian) kh«ng hÒ cã bÊt kú mèi quan hÖ h«n nh©n, huyÕt thèng hay nu«i d-ìng nµo víi nhau, kh«ng hÒ cã quyÒn vµ nghÜa vô lµm ®¹i diÖn hay gi¸m hé cho nhau tr-íc ph¸p luËt. ViÖc quy ®Þnh "anh, chÞ, em nu«i" thuéc hµng thõa kÕ thø hai cña ng-êi ®Ó l¹i di s¶n thõa kÕ cã lÏ ®· thËt sù thuyÕt phôc? Tuy cã nh÷ng ®iÒu cßn h¹n chÕ nh- trªn nh-ng chóng ta kh«ng thÓ phñ nhËn thµnh c«ng cña Th«ng t- 594 còng nh- vai trß cña nã trong viÖc ph¸t triÓn chÕ ®Þnh thõa kÕ nãi chung vµ c¸c quy ®Þnh vÒ thõa kÕ theo ph¸p 19