Tài liệu Giám đốc thẩm trong tố tụng dân sự Việt Nam

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT HÀ THỊ THÚY HÀ GIÁM ĐỐC THẨM TRONG TỐ TỤNG DÂN SỰ VIỆT NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2014 1 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT HÀ THỊ THÚY HÀ GIÁM ĐỐC THẨM TRONG TỐ TỤNG DÂN SỰ VIỆT NAM Chuyên ngành : Luật dân sự Mã số : 60 38 30 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Công Bình HÀ NỘI - 2014 2 Lêi cam ®oan T«i xin cam ®oan ®©y lµ c«ng tr×nh nghiªn cøu khoa häc cña riªng t«i. C¸c sè liÖu, vÝ dô vµ trÝch dÉn trong luËn v¨n ®¶m b¶o ®é tin cËy, chÝnh x¸c vµ trung thùc. Nh÷ng kÕt luËn khoa häc cña luËn v¨n ch-a tõng ®-îc ai c«ng bè trong bÊt kú c«ng tr×nh nµo kh¸c. T¸c gi¶ luËn v¨n Hµ ThÞ Thóy Hµ 3 MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục các từ viết tắt 1 MỞ ĐẦU Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ GIÁM ĐỐC THẨM 6 TRONG TỐ TỤNG DÂN SỰ 1.1. Khái niệm, đặc điểm và ý nghĩa của giám đốc thẩm trong tố tụng dân sự 6 1.1.1. Khái niệm giám đốc thẩm dân sự 6 1.1.2. Đặc điểm của giám đốc thẩm 9 1.1.3. Ý nghĩa của giám đốc thẩm trong tố tụng dân sự 12 1.2. 13 Cơ sở khoa học của các quy định về giám đốc thẩm trong tố tụng dân sự 1.2.1. Cơ sở lý luận 13 1.2.2. Cơ sở thực tiễn 17 1.3. 19 Sự hình thành và phát triển của các quy định về giám đốc thẩm trong pháp luật tố tụng dân sự Việt Nam 1.3.1. Giai đoạn từ năm 1945 đến trước năm 1988 19 1.3.2. Giai đoạn từ năm 1988 đến trước năm 2003 21 1.3.3. Giai đoạn từ năm 2003 đến nay 21 1.4. 25 Giám đốc thẩm theo quy định của pháp luật tố tụng dân sự một số nước trên thế giới 1.4.1. Cộng hòa Pháp 25 1.4.2. Cộng hòa nhân dân Trung Hoa 26 1.4.3. Liên bang Nga 26 4 Chương 2: NỘI DUNG CÁC QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT VIỆT 29 NAM HIỆN HÀNH VỀ GIÁM ĐỐC THẨM DÂN SỰ 2.1 Các quy định về kháng nghị giám đốc thẩm 29 2.1.1. Các quy định về việc đề nghị xem xét lại bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật theo thủ tục giám đốc thẩm 29 2.1.2. Các quy định về người có thẩm quyền kháng nghị giám đốc thẩm 33 2.1.3. Các quy định về căn cứ kháng nghị giám đốc thẩm 34 2.1.4. Các quy định về trình tự, thủ tục kháng nghị giám đốc thẩm dân sự 41 2.2. Các quy định về phiên tòa giám đốc thẩm 48 2.2.1. Các quy định về chuẩn bị phiên tòa giám đốc thẩm 48 2.2.2. Các quy định những người tiến hành phiên tòa giám đốc thẩm và những người tham gia phiên tòa giám đốc thẩm 49 2.2.3. Các quy định về thủ tục phiên tòa giám đốc thẩm 53 2.2.4. Các quy định về phạm vi giám đốc thẩm 54 2.2.5. Các quy định về thẩm quyền của Hội đồng giám đốc thẩm 56 2.2.6. Các quy định về quyết định giám đốc thẩm 60 Chương 3: THỰC TIỄN THỰC HIỆN CÁC QUY ĐỊNH VỀ GIÁM 63 ĐỐC THẨM VÀ KIẾN NGHỊ 3.1. Thực tiễn thực hiện các quy định về giám đốc thẩm 63 3.1.1. Về thành tựu đạt được trong thực tiễn thực hiện các quy định về giám đốc thẩm 63 3.1.2. Những tồn tại trong việc thực hiện các quy định về giám đốc thẩm và nguyên nhân 65 3.2. 91 Một số kiến nghị nhằm hoàn thiện và thực hiện chế định giám đốc thẩm trong pháp luật tố tụng dân sự 3.2.1. Một số kiến nghị về lập pháp 92 3.2.2. Một số kiến nghị về việc thực hiện chế định giám đốc thẩm 96 98 KẾT LUẬN DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 5 100 DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BLTTDS : Bộ luật tố tụng dân sự HĐTP : Hội đồng thẩm phán PLTTGQCVADS : Pháp lệnh thủ tục giải quyết các vụ án dân sự TAND : Tòa án nhân dân TANDTC : Tòa án nhân dân tối cao VKS : Viện kiểm sát VKSND : Viện kiểm sát nhân dân VKSNDTC : Viện kiểm sát nhân dân tối cao 6 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Bộ luật tố tụng dân sự (BLTTDS) của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam được Quốc hội Khóa XI thông qua ngày 15 tháng 6 năm 2004, có hiệu lực pháp luật từ ngày 01 tháng 01 năm 2005 đã đánh dấu mốc quan trọng trong quá trình phát triển của pháp luật tố tụng dân sự Việt Nam. BLTTDS không chỉ quy định trình tự, thủ tục giải quyết các vụ việc dân sự, hôn nhân và gia đình mà còn giải quyết cả các tranh chấp kinh doanh, thương mại và tranh chấp lao động với mục tiêu đảm bảo việc giải quyết các vụ việc này một cách nhanh chóng, chính xác, công minh và đúng luật. Do vậy, bên cạnh những thủ tục xét xử thông thường là xét xử sơ thẩm và phúc thẩm thì BLTTDS còn quy định về thủ tục giám đốc thẩm với mục đích xem xét lại các bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật nhưng phát hiện có sai lầm nghiêm trọng trong việc giải quyết vụ án. Trong một vài năm trở lại đây, việc các bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật bị đề nghị xem xét lại theo thủ tục giám đốc thẩm tăng ngày càng nhanh về số lượng và mức độ phức tạp. Việc nội dung đề nghị xem xét lại theo thủ tục giám đốc thẩm dân sự của đương sự, của cá nhân, cơ quan, tổ chức được chấp nhận cũng có nghĩa là số lượng bản án, quyết định đã có hiệu lực bị kháng nghị nhiều hơn. Các vụ việc dân sự được xem xét lại một cách khách quan hơn nhằm đảm bảo quyền lợi cho đương sự nhưng cũng có những vụ việc bị xử đi, xử lại nhiều lần dẫn đến tốn kém về cả thời gian, công sức và tiền bạc của cả Nhà nước và công dân. Tình trạng này còn làm cho người dân mất lòng tin vào ngành Tòa án nhân dân (TAND) nói riêng và các cơ quan bảo vệ pháp luật nói chung. Để nâng cao hiệu quả hoạt động của các cơ quan tư pháp, Bộ Chính trị đã ban hành Nghị quyết số 49-NQ/TƯ ngày 02 tháng 6 năm 2005 về "Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020", trong đó xác định 7 việc xây dựng, hoàn thiện tổ chức và hoạt động TAND là một trong những nhiệm vụ trọng tâm; tổ chức lại hệ thống Tòa án theo thẩm quyền xét xử, không phụ thuộc vào đơn vị hành chính, Tòa án nhân dân tối cao (TANDTC) có nhiệm vụ tổng kết kinh nghiệm xét xử, hướng dẫn áp dụng thống nhất pháp luật, phát triển án lệ và xét xử giám đốc thẩm, tái thẩm. Mặt khác, hoàn thiện chính sách pháp luật về tố tụng dân sự cũng là một trong những nhiệm vụ của chiến lược cải cách tư pháp. Theo đó từng bước hoàn thiện thủ tục giám đốc thẩm, tái thẩm theo hướng quy định chặt chẽ những căn cứ kháng nghị và quy định rõ trách nhiệm của người ra kháng nghị đối với bản án hoặc quyết định của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật v.v... Trên cơ sở định hướng của Nghị quyết số 49-NQ/TƯ ngày 02 tháng 6 năm 2005, tại Kỳ họp thứ 9 Quốc hội khóa XII đã thông qua Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của BLTTDS vào ngày 29 tháng 3 năm 2011 (Luật sửa đổi, bổ sung BLTTDS), trong đó việc sửa đổi đáng quan tâm nhất là những quy định về việc xem xét lại bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật. Việc sửa đổi, bổ sung những quy định có liên quan đến trình tự, thủ tục xét lại bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật của BLTTDS là hết sức cần thiết. Tuy nhiên, sau một thời gian thực hiện các quy định của Luật sửa đổi, bổ sung BLTTDS cho thấy đã phát sinh những bất cập nhất định. Vì vậy, vẫn cần phải tiếp tục nghiên cứu làm rõ những vấn đề lý luận và thực tiễn của giám đốc thẩm trong tố tụng dân sự Việt Nam để từ đó có những đề xuất thiết thực, cụ thể nhằm hoàn thiện các quy định của pháp luật về giám đốc thẩm và nâng cao hiệu quả công tác giám đốc thẩm của Tòa án. Vì lý do trên, học viên đã chọn đề tài "Giám đốc thẩm trong tố tụng dân sự Việt Nam" làm đề tài luận văn thạc sĩ luật học của mình. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Thời gian qua đã có nhiều công trình nghiên cứu về thủ tục xét lại bản án, quyết định có hiệu lực pháp luật được công bố. Về luận văn, luận án, có luận văn thạc sĩ luật học: "Thủ tục xét lại bản án, quyết định dân sự đã có 8 hiệu lực pháp luật theo pháp luật tố tụng dân sự Việt Nam", của Ngô Anh Dũng, bảo vệ tại Trường Đại học Luật Hà Nội, 1997; luận án tiến sĩ luật học: "Giám đốc thẩm trong tố tụng dân sự Việt Nam - Một số vấn đề lý luận và thực tiễn", của Mai Ngọc Dương, bảo vệ tại Trường Đại học Luật Hà Nội, 2008; luận án tiến sĩ luật học: "Thủ tục xét lại bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật trong tố tụng kinh tế, dân sự ở Việt Nam", của Đào Xuân Tiến, bảo vệ tại Viện Nhà nước và Pháp luật, 2009. Về đề tài khoa học, có đề tài khoa học cấp Bộ năm 2012 "Thực trạng giải quyết đơn đề nghị giám đốc thẩm, tái thẩm tại Tòa án nhân dân tối cao" của TANDTC, do tiến sĩ Nguyễn Huy Du làm chủ nhiệm đề tài v.v... Ngoài ra, còn có một số chuyên đề, bài viết của các tác giả đăng trong các sách, báo, tạp chí chuyên ngành như: "Chế định giám đốc thẩm, tái thẩm và những vấn đề đặt ra trong việc thi hành", của Trần Anh Tuấn, Tạp chí Luật học, số Đặc san về tố tụng dân sự năm 2005; "Một số vấn đề liên quan đến việc sửa đổi, bổ sung Điều 285, Điều 288 Bộ luật tố tụng dân sự", của Hà Tĩnh, Tạp chí TAND, Kỳ 1 tháng 9, 2010; "Một số ý kiến đối với Dự thảo Sửa đổi, bổ sung một số điều của Bộ luật tố tụng dân sự năm 2004", của Nguyễn Như Bích, Tạp chí TAND, kỳ 1 tháng 9, 2010; "Một số vấn đề về thủ tục giám đốc thẩm", của Nguyễn Quang Hiền, Tạp chí TAND, kỳ 1 tháng 4, 2009; "Bàn về Dự thảo Thông tư liên tịch hướng dẫn Điều 284B Bộ luật tố tụng dân sự sửa đổi, bổ sung năm 2011", của Nguyễn Hồng Nam, Tạp chí TAND, tháng 5, 2012 (kỳ 2) và tháng 6, 2012 (kỳ 1); chuyên đề "Thủ tục giám đốc thẩm, tái thẩm dân sự và thủ tục xem xét lại các quyết định của Hội đồng thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao", của Trần Anh Tuấn, trong cuốn Bình luận khoa học BLTTDS sửa đổi năm 2011 v.v... Tuy nhiên, những bài viết của các tác giả chỉ nghiên cứu, đề cập đến một hoặc một số vấn đề của thủ tục giám đốc thẩm. Cho đến nay, nhất là từ sau khi có Luật sửa đổi, bổ sung BLTTDS chưa có công trình khoa học nào nghiên cứu một cách đầy đủ, toàn diện các vấn đề về lý luận và thực tiễn vấn đề giám đốc thẩm trong tố tụng dân sự Việt Nam. 9 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu đề tài Mục đích nghiên cứu đề tài là nhằm làm rõ những vấn đề lý luận và thực tiễn về thủ tục giám đốc thẩm trong tố tụng dân sự Việt Nam. Qua đó, đánh giá đúng thực trạng các quy định pháp luật tố tụng dân sự Việt Nam hiện hành về giám đốc thẩm và thực tiễn thực hiện chúng, nhận diện được những hạn chế, bất cập và tìm ra các giải pháp khắc phục nhằm góp phần nâng cao hiệu quả giám đốc thẩm. Để đạt được mục đích nghiên cứu nêu trên, việc nghiên cứu đề tài có nhiệm vụ nghiên cứu một cách hệ thống, toàn diện các vấn đề lý luận về thủ tục giám đốc thẩm trong tố tụng dân sự, phân tích cụ thể các quy định của pháp luật tố tụng dân sự Việt Nam hiện hành về giám đốc thẩm và khảo sát việc thực hiện chúng tại các cơ quan tiến hành tố tụng dân sự Việt Nam. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu đề tài Đối tượng nghiên cứu đề tài là những vấn đề lý luận về giám đốc thẩm trong tố tụng dân sự, chế định giám đốc thẩm trong pháp luật tố tụng dân sự Việt Nam và thực tiễn thực hiện tại các cơ quan tiến hành tố tụng dân sự Việt Nam. Ngoài ra, việc nghiên cứu đề tài cũng được thực hiện đối với các quy định của pháp luật tố tụng dân sự một số nước trên thế giới về giám đốc thẩm trong tố tụng dân sự để so sánh, tham khảo. Tuy nhiên, trong khuôn khổ phạm vi luận văn thạc sĩ việc nghiên cứu đề tài chỉ giới hạn trong phạm vi tố tụng dân sự theo nghĩa hẹp, không bao gồm cả lĩnh vực kinh tế và lao động. Mặt khác, việc khảo sát thực tiễn thực hiện các quy định của pháp luật tố tụng dân sự Việt Nam về giám đốc thẩm trong tố tụng dân sự cũng chủ yếu thực hiện tại TANDTC, các TAND cấp tỉnh và trong những năm gần đây. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu đề tài Đề tài luận văn "Giám đốc thẩm trong tố tụng dân sự Việt Nam" được thực hiện trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng 10 Hồ Chí Minh và các quan điểm của Đảng, Nhà nước ta về Nhà nước và pháp luật, về cải cách tư pháp nhằm nâng cao hiệu quả công tác xét xử nói chung và xét xử các vụ án dân sự nói riêng. Quá trình nghiên cứu học viên cũng đã sử dụng các phương pháp khoa học truyền thống như phương pháp thống kê, tổng hợp, phân tích, khảo sát, diễn giải, so sánh v.v... Để chứng minh cho các luận điểm của mình học viên cũng đã sử dụng các số liệu thống kê của ngành TAND và lựa chọn một số vụ án đã được Tòa dân sự TANDTC xem xét lại theo thủ tục giám đốc thẩm làm ví dụ minh họa. 6. Những đóng góp mới về khoa học của luận văn Việc nghiên cứu đề tài, đã có những đóng góp mới cho khoa học luật dân sự ở những điểm sau: - Làm rõ thêm những vấn đề lý luận về giám đốc thẩm dân sự; - Đánh giá đúng thực trạng các quy định của pháp luật tố tụng dân sự Việt Nam hiện hành về giám đốc thẩm và thực tiễn thực hiện chúng tại các Tòa án trong những năm gần đây; - Đề xuất một số kiến nghị xây dựng và thực hiện pháp luật tố tụng dân sự về giám đốc thẩm nhằm nâng cao chất lượng trong công tác giám đốc thẩm của TAND. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Một số vấn đề lý luận về giám đốc thẩm trong tố tụng dân sự Chương 2: Nội dung các quy định của pháp luật Việt Nam hiện hành về giám đốc thẩm dân sự Chương 3: Thực tiễn thực hiện các quy định của pháp luật tố tụng dân sự Việt Nam về giám đốc thẩm và kiến nghị. 11 Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ GIÁM ĐỐC THẨM TRONG TỐ TỤNG DÂN SỰ 1.1. KHÁI NIỆM, ĐẶC ĐIỂM VÀ Ý NGHĨA CỦA GIÁM ĐỐC THẨM TRONG TỐ TỤNG DÂN SỰ 1.1.1. Khái niệm giám đốc thẩm dân sự Bản án, quyết định dân sự của Tòa án là sự phản ánh kết quả giải quyết vụ, việc dân sự cụ thể. Bản án, quyết định của Tòa án được ban hành với hình thức theo quy định tại BLTTDS. Đối với bản án, quyết định của Tòa án cấp sơ thẩm sau khi được ban hành thì có một thời hạn nhất định để đương sự thực hiện quyền kháng cáo, Viện kiểm sát nhân dân (VKSND) thực hiện quyền kháng nghị. Trong trường hợp hết thời hạn kháng cáo, kháng nghị theo quy định của pháp luật mà đương sự không kháng cáo, VKSND kháng nghị thì bản án, quyết định của Tòa án cấp sơ thẩm mới có hiệu lực pháp luật. Do đó, bản án, quyết định có hiệu lực pháp luật của Tòa án là những bản án, quyết định không có kháng cáo, kháng nghị theo quy định của pháp luật. Đối với những bản án, quyết định của Tòa án cấp sơ thẩm bị kháng cáo, kháng nghị thì vụ án phải được xét xử theo thủ tục phúc thẩm. Bản án, quyết định của Tòa án cấp phúc thẩm có hiệu lực pháp luật kể từ ngày tuyên án. Như vậy, bản án, quyết định có hiệu lực pháp luật bao gồm: Bản án, quyết định của Tòa án cấp sơ thẩm không bị kháng cáo, kháng nghị trong thời hạn pháp luật quy định; Bản án, quyết định của Tòa án cấp phúc thẩm; Quyết định giám đốc thẩm, tái thẩm. Về nguyên tắc bản án, quyết định có hiệu lực pháp luật của Tòa án phải được thi hành. Tuy nhiên, trong thực tế có những bản án, quyết định của Tòa án có hiệu lực nhưng có những sai phạm về nội dung, về áp dụng pháp luật hoặc về tố tụng. Vì vậy, để khắc phục tình trạng đó trong lĩnh vực giải 12 quyết án dân sự, kinh tế, lao động, pháp luật tố tụng dân sự đã quy định một thủ tục đặc biệt để kiểm soát, xem xét lại những bản án, quyết định có hiệu lực pháp luật đó. Thủ tục xét lại bản án, quyết định có hiệu lực pháp luật trong trường hợp này gọi là giám đốc thẩm dân sự. Căn cứ vào mục đích của việc xét lại bản án, quyết định theo thủ tục giám đốc thẩm khi nghiên cứu đề tài luận án tiến sĩ "Thủ tục xét lại bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật trong tố tụng kinh tế, dân sự ở Việt Nam", tác giả Đào Xuân Tiến cho rằng: Thủ tục xét lại bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật là thủ tục đặc biệt nhằm kiểm tra, xem xét, xác định bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật được xét xử đúng pháp luật và xét lại đối với bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật nhưng có sai lầm nghiêm trọng hoặc có tình tiết mới làm thay đổi nội dung hoặc kết quả giải quyết vụ án [28, tr. 20]. Tác giả cũng cho rằng, việc đưa ra khái niệm này còn nhằm phân biệt với thủ tục xét lại bản án, quyết định của Tòa án chưa có hiệu lực pháp luật là thủ tục phúc thẩm. Trong các công trình nghiên cứu khoa học pháp lý đã được công bố các tác giả của các công trình khoa học này đã đưa ra các khái niệm về việc xem xét lại bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật nói chung và khái niệm về giám đốc thẩm nói riêng dựa trên nhiều góc độ tiếp cận, nhìn nhận khác nhau. Căn cứ vào đối tượng, căn cứ của việc xét lại bản án, quyết định theo thủ tục giám đốc thẩm, Giáo trình Luật tố tụng dân sự Việt Nam của Trường Đại học Luật Hà Nội đã đưa ra khái niệm như sau: "Giám đốc thẩm dân sự là việc xét lại bản án, quyết định đã có hiệu lực pháp luật của Tòa án bị kháng nghị do phát hiện có sai lầm, vi phạm pháp luật trong giải quyết vụ án" [43, tr. 325]. Tương tự, Giáo trình Luật tố tụng dân sự của Học viện Tư pháp cũng đưa ra khái niệm: "Giám đốc thẩm là xét lại bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật nhưng bị kháng nghị vì phát hiện có vi phạm pháp luật nghiêm trọng trong việc giải quyết vụ án" [13, tr. 417]. 13 Khác với các cách tiếp cận trên, trong luận án "Giám đốc thẩm trong tố tụng dân sự Việt Nam - Một số vấn đề lý luận và thực tiễn", tác giả Mai Ngọc Dương lại có các cách tiếp cận, nhìn nhận ở khía cạnh khác về giám đốc thẩm trong tố tụng dân sự. Trong đó, với cách tiếp cận là một chế định pháp luật thì giám đốc thẩm là một chế định pháp luật điều chỉnh những quan hệ phát sinh trong quá trình xét lại những bản án, quyết định có hiệu lực pháp luật khi có vi phạm pháp luật trong quá trình giải quyết vụ việc dân sự. Với cách tiếp cận là một quan hệ pháp luật dân sự, thành phần quan hệ pháp luật trong giám đốc thẩm dân sự bao gồm: Chủ thể, khách thể và nội dung của quan hệ pháp luật trong giám đốc thẩm dân sự, nội dung của quan hệ trong giám đốc thẩm dân sự. Trong đó chủ thể của quan hệ pháp luật trong giám đốc thẩm dân sự là những cá nhân, tổ chức tham gia vào quan hệ pháp luật trong giám đốc thẩm dân sự, thực hiện các quyền và nghĩa vụ pháp lý nhất định và được đảm bảo thực hiện bằng biện pháp cưỡng chế nhà nước. Khách thể của quan hệ pháp luật trong giám đốc thẩm dân sự là việc giải quyết để làm sáng tỏ tính hợp pháp và tính có căn cứ của những bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật. Nội dung của quan hệ pháp luật trong giám đốc thẩm dân sự bao gồm quyền chủ quan và nghĩa vụ pháp lý của các chủ thể tham gia quan hệ pháp luật trong giám đốc thẩm dân sự [5, tr. 18]. Từ nội dung phân tích trên có thể đưa ra kết luận như sau: Giám đốc thẩm trong tố tụng dân sự là thủ tục tố tụng đặc biệt của tố tụng dân sự, theo đó Hội đồng giám đốc thẩm xét lại bản án, quyết định đã có hiệu lực pháp luật trên cơ sở kháng nghị của người có thẩm quyền nhằm xác định những sai lầm, vi phạm pháp luật nghiêm trọng trong bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật. Như vậy, từ nhiều góc độ tiếp cận có nhiều quan điểm khác nhau về giám đốc thẩm trong tố tụng dân sự. Tuy nhiên, để nhận diện đầy đủ bản chất của giám đốc thẩm trong tố tụng dân sự cần làm rõ về đặc điểm của giám đốc thẩm trong tố tụng dân sự. 14 1.1.2. Đặc điểm của giám đốc thẩm Đặc điểm thứ nhất: Đối tượng của giám đốc thẩm là những bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật. Những bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật cần phải được thi hành để đảm bảo được quyền lợi của đương sự và đảm bảo cho việc thực thi công lý. Tuy nhiên, trong một số trường hợp thì bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật nhưng không đúng với bản chất sự việc hoặc nếu có thi hành thì gây tổn hại đến quyền, lợi ích hợp pháp của đương sự. Do vậy, một trong những thủ tục để xem xét lại bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật đó là giám đốc thẩm. Đối tượng của giám đốc thẩm dân sự là những bản án, quyết định giải quyết vụ án dân sự đã có hiệu lực pháp luật bị phát hiện có sai lầm, vi phạm pháp luật trong việc giải quyết vụ án dân sự. Các bản án, quyết định có hiệu lực pháp luật đó có thể là: - Quyết định công nhận sự thỏa thuận của các đương sự; - Bản án, quyết định của Tòa án các cấp; - Quyết định giám đốc thẩm, tái thẩm của Tòa án. Nói chung các bản án, quyết định giải quyết các vụ việc dân sự đã có hiệu lực pháp luật đều có thể là đối tượng để xem xét lại theo thủ tục giám đốc thẩm dân sự. Đây là điểm hoàn toàn khác với việc giải quyết vụ án ở cấp phúc thẩm, đối tượng cần xem xét của Tòa án cấp phúc thẩm là các bản án, quyết định chưa có hiệu lực pháp luật và có kháng cáo, kháng nghị. Đối với thủ tục xét xử phúc thẩm, Tòa án cấp phúc thẩm xét xử trên cơ sở kháng cáo của đương sự hoặc kháng nghị của người có thẩm quyền kháng nghị, Tòa án cấp phúc thẩm xét xử lại vụ án về mặt nội dung vụ, việc dân sự, đồng thời xem xét cả về thủ tục tố tụng thông qua hoạt động xét xử. Mặc dù cùng đối tượng xem xét cùng là bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực nhưng 15 giữa thủ tục giám đốc thẩm và thủ tục tái thẩm có sự khác biệt về căn cứ xét lại bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật. Đặc điểm thứ hai: Hội đồng giám đốc thẩm xác định những sai lầm, vi phạm pháp luật nghiêm trọng trong bản án, quyết định của Tòa án. Những sai lầm, vi phạm nghiêm trọng trong bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực có thể là những sai lầm về nội dung hoặc về thủ tục tố tụng. Sai lầm, vi phạm nghiêm trọng trong bản án cũng chính là các căn cứ mà người có thẩm quyền kháng nghị, trong đó bao gồm những sai lầm như: Kết luận trong bản án, quyết định không phù hợp với tình tiết khách quan của vụ án, hoặc những vi phạm nghiêm trọng về thủ tục tố tụng và có sai lầm nghiêm trọng trong việc áp dụng pháp luật. Kết luận của Tòa án trong bản án, quyết định không phù hợp với tình tiết khách quan của vụ án cũng có nghĩa là Tòa án giải quyết vụ án không đúng với bản chất sự việc. Để đảm bảo công bằng, công lý trong xét xử thì những bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật đã căn cứ vào kết luận này để giải quyết vụ án phải được Hội đồng giám đốc thẩm xác định cụ thế nhằm đảm bảo quyền lợi của các đương sự và cũng là cơ sở cho Tòa án cấp sơ thẩm và phúc thẩm xem xét lại về nội dung khi giải quyết lại. Thông thường, sai lầm này thường thể hiện dưới dạng chưa đủ chứng cứ, tài liệu để giải quyết vụ án nhưng Tòa án vẫn giải quyết vụ án, nên quyết định của Tòa án thiếu cơ sở, đánh giá sai chứng cứ, tài liệu nên đưa ra quyết định sai. Có vi phạm nghiêm trọng thủ tục tố tụng là việc Tòa án không thực hiện đúng các quy định của pháp luật tố tụng trong việc giải quyết vụ án. Những vi phạm nghiêm trọng về thủ tục tố tụng đều có thể dẫn đến việc giải quyết vụ án không đúng, xâm phạm đến quyền và lợi ích hợp pháp của đương sự. Do đó, trên cơ sở nội dung kháng nghị của người có thẩm quyền kháng nghị Hội đồng giám đốc thẩm sẽ xác định những vi phạm pháp luật nghiêm trọng của bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật 16 Sai lầm nghiêm trọng trong việc áp dụng pháp luật thường thể hiện dưới dạng Tòa án đã áp dụng văn bản pháp luật không đúng, không còn hiệu lực hoặc áp dụng không đúng điều luật, không đúng nội dung quy định của điều luật. Đặc điểm thứ ba: Việc xét lại bản án, quyết định phải dựa trên kháng nghị của người có thẩm quyền. Thủ tục giám đốc thẩm dân sự được tiến hành trên cơ sở có kháng nghị của người có thẩm quyền trong thời hạn pháp luật quy định đối với bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật nhưng có sai lầm nghiêm trọng. Việc phát hiện sai lầm của bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật còn thông qua các hoạt động thanh tra, giám sát, điều tra của các cơ quan hành pháp và tư pháp, hoạt động chất vấn của cơ quan lập pháp. Tuy nhiên, nguyên tắc tôn trọng quyền tự định đoạt của đương sự là nét đặc thù trong pháp luật tố tụng dân sự. Vì vậy, đơn đề nghị giám đốc thẩm đối với bản án đã có hiệu lực pháp luật là cơ sở ưu tiên hàng đầu để Tòa án xem xét, kiểm tra lại bản án, quyết định. Không phải đơn đề nghị hoặc văn bản thông báo nào của đương sự, của cá nhân, cơ quan, tổ chức cũng được kháng nghị và đưa ra để Hội đồng giám đốc thẩm xem xét mà còn cần dựa trên các căn cứ kháng nghị theo quy định của pháp luật để người có thẩm quyền ra quyết định kháng nghị trong thời hạn luật định. Như vậy, quyền đề nghị xem xét lại theo thủ tục giám đốc thẩm của đương sự chỉ là cơ sở để người có thẩm quyền kháng nghị xem xét lại bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật chứ không phải là căn cứ để Hội đồng giám đốc thẩm xác định những sai lầm, vi phạm nghiêm trọng trong bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật. Hội đồng giám đốc thẩm chỉ xem xét lại bản án, quyết định đó tại phiên tòa giám đốc thẩm trên cơ sở quyết định kháng nghị của người có thẩm quyền kháng nghị. Qua nội dung phân tích về khái niệm, đặc điểm của giám đốc thẩm, thấy rằng, giám đốc thẩm có ý nghĩa quan trọng trong hoạt động tố tụng của Tòa án. 17 1.1.3. Ý nghĩa của giám đốc thẩm trong tố tụng dân sự 1.1.3.1. Thủ tục giám đốc thẩm đảm bảo cho vụ, việc dân sự được giải quyết đúng pháp luật Nhà nước không chỉ ban hành pháp luật mà còn kiểm tra việc thực hiện pháp luật, thông qua việc xét xử giám đốc thẩm, Tòa án kiểm tra việc thực hiện pháp luật trong suốt quá trình tố tụng của vụ án, đồng thời phát hiện những vi phạm pháp luật trong việc quản lý của các cơ quan, tổ chức…Giám đốc thẩm cũng là hình thức đặc biệt để Tòa án cấp trên kiểm tra tính hợp pháp của Tòa án cấp dưới. Thông qua công tác giám đốc kiểm tra của TAND cấp tỉnh và TANDTC hàng năm đã phát hiện những bản án, quyết định của Tòa án cấp dưới có sai lầm, vi phạm nghiêm trọng để sửa sai và bảo vệ được quyền và lợi ích hợp pháp của công dân. Mặt khác, thông qua công tác giám đốc thẩm, Tòa án phát hiện những bất hợp lý của pháp luật nội dung và pháp luật tố tụng dân sự, kiến nghị với cơ quan lập pháp kịp thời sửa đổi, bổ sung pháp luật thực định cho phù hợp với yêu cầu của thực tiễn. Giám đốc thẩm là một hoạt động thực tiễn của ngành Tòa án nhằm kiểm nghiệm những lý luận của khoa học pháp lý và các văn bản pháp luật, là cơ sở cho việc hoàn thiện, bổ sung và nâng cao hoạt động lý luận trong khoa học pháp lý và trong hoạt động xây dựng pháp luật. 1.1.3.2. Thông qua hoạt động giám đốc thẩm Tòa án cấp trên còn có thể tổng kết, rút kinh nghiệm công tác xét xử, hướng dẫn xét xử cho Tòa án cấp dưới Hướng dẫn xét xử và áp dụng thống nhất pháp luật là công tác rất quan trọng của ngành Tòa án. Các quyết định giám đốc thẩm là nguồn tư liệu thực tế phong phú để TANDTC làm cơ sở đưa ra những kết luận, tổng kết kinh nghiệm xét xử cho các Tòa án địa phương hàng năm, nhằm nâng cao chất lượng xét xử, hạn chế những sai sót của Tòa án cấp dưới. Thông qua công tác giám đốc thẩm, TANDTC ban hành các văn bản hướng dẫn xét xử 18 cho các Tòa án cấp dưới. Do vậy, giám đốc thẩm có ý nghĩa đặc biệt quan trọng đối với Tòa án, nhất là TANDTC trong việc thực hiện chức năng quan trọng là hướng dẫn xét xử đối với các Tòa án cấp dưới. Các quyết định giám đốc thẩm được công bố công khai cũng là nguồn tư liệu quý giá để các Thẩm phán tham khảo và rút kinh nghiệm trong quá trình xét xử, tránh lặp lại những sai lầm tương tự. Ngoài ra, thông qua công tác giám đốc án TANDTC còn đánh giá được chất lượng Thẩm phán, để từ đó có kế hoạch cho việc đào tạo, bồi dưỡng và sử dụng cán bộ ngành TAND cho phù hợp. 1.1.3.3. Giám đốc thẩm có ý nghĩa quan trọng trong việc thực hiện nguyên tắc pháp chế xã hội chủ nghĩa, đảm bảo quyền, lợi ích hợp pháp của đương sự Việc bảo vệ quyền lợi và lợi ích hợp pháp của công dân là yêu cầu quan trọng của nhà nước pháp quyền. Thông qua công tác giám đốc thẩm dân sự Tòa án bảo đảm các quyền, lợi ích hợp pháp của công dân. Khi phát hiện bản án, quyết định có hiệu lực pháp luật của Tòa án vi phạm pháp luật nghiêm trọng ảnh hưởng đến quyền lợi của công dân. Tòa án có thẩm quyền giám đốc thẩm hủy những bản án, quyết định sai đồng thời tạo cơ sở pháp lý để vụ án được phục hồi, xét xử lại. Do đó đã khôi phục được quyền, lợi ích hợp pháp của công dân bị vi phạm. 1.2. CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA CÁC QUY ĐỊNH VỀ GIÁM ĐỐC THẨM TRONG TỐ TỤNG DÂN SỰ 1.2.1. Cơ sở lý luận Bản án, quyết định có hiệu lực pháp luật sẽ được đưa ra thi hành nhằm đảm bảo lợi ích hợp pháp của đương sự. Tuy nhiên, thực tế vẫn có những bản án, quyết định đã có hiệu lực pháp luật có những sai lầm. Để khắc phục, sửa chữa những sai lầm, bảo vệ một cách tốt nhất quyền, lợi ích hợp pháp cho các 19 đương sự, pháp luật tố tụng dân sự cần quy định thủ tục tố tụng đặc biệt nhằm xét lại bản án, quyết định đã có hiệu lực pháp luật này. Về phương diện lý luận, tùy theo phương diện lý luận của mỗi nước mà nhà lập pháp xây dựng các thủ tục xét lại bản án, quyết định đã có hiệu lực pháp luật. Trong khoa học pháp lý của nhiều nước trên thế giới, trong đó có Việt Nam đã thiết lập hai thủ tục tố tụng tương ứng để xem xét lại bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật. Đó là: Thủ tục giám đốc thẩm và thủ tục tái thẩm. Dựa trên tính chất của các căn cứ xét lại bản án, quyết định đã có hiệu lực pháp luật, nhà lập pháp Việt Nam đã phân hóa các căn cứ này thành hai loại thủ tục là thủ tục giám đốc thẩm và thủ tục tái thẩm: Trong đó giám đốc thẩm là việc xét lại bản án, quyết định của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật nhưng bị kháng nghị do phát hiện có sai lầm của Tòa án khi nhận định về những tình tiết, sự kiện của vụ án, có vi phạm nghiêm trọng thủ tục tố tụng hoặc có sai lầm nghiêm trọng trong việc áp dụng pháp luật để giải quyết vụ án (Về các căn cứ để kháng nghị theo thủ tục giám đốc thẩm được quy định tại Điều 283 BLTTDS). Còn tái thẩm dân sự là việc xét lại bản án, quyết định đã có hiệu lực pháp luật bị kháng nghị do phát hiện những tình tiết mới có thể làm thay đổi cơ bản nội dung của bản án, quyết định mà tòa án, các đương sự không biết được khi giải quyết vụ việc dân sự (về căn cứ để kháng nghị tái thẩm được quy định tại Điều 305 BLTTDS). Sự khác biệt căn bản về cơ sở của việc xét lại bản án đã có hiệu lực pháp luật là nguồn gốc dẫn tới sự khác biệt trong các quy định của pháp luật về thời hạn kháng nghị, quyền hạn của Hội đồng giám đốc thẩm, tái thẩm. Trên cơ sở các căn cứ kháng nghị theo thủ tục giám đốc thẩm nêu trên, pháp luật tố tụng dân sự Việt Nam quy định thời hạn kháng nghị theo thủ tục giám đốc thẩm phải được tính từ ngày bản án, quyết định của Tòa án có hiệu lực pháp luật. Trong khi đó thời hạn kháng nghị theo thủ tục tái thẩm lại 20