Tài liệu Định tội danh với nhóm tội xâm phạm sở hữu tại tỉnh bình định giai đoạn 2006 - 2010 luận văn ths. luật

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT TRẦN THỊ PHƯỜNG ĐỊNH TỘI DANH ĐỐI VỚI NHÓM TỘI XÂM PHẠM SỞ HỮU TẠI TỈNH BÌNH ĐỊNH GIAI ĐOẠN 2006 - 2010 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2011 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT TRẦN THỊ PHƯỜNG ĐỊNH TỘI DANH ĐỐI VỚI NHÓM TỘI XÂM PHẠM SỞ HỮU TẠI TỈNH BÌNH ĐỊNH GIAI ĐOẠN 2006 - 2010 Chuyên ngành : Luật hình sự Mã số : 60 38 40 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Ngọc Chí HÀ NỘI - 2011 MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục các bảng Danh mục các biểu đồ MỞ ĐẦU Chương 1: 1 NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ ĐỊNH TỘI DANH ĐỐI 8 VỚI NHÓM TỘI XÂM PHẠM SỞ HỮU CÓ TÍNH CHẤT CHIẾM ĐOẠT 1.1. Một số vấn đề chung về định tội danh đối với nhóm tội xâm 8 phạm sở hữu có tính chất chiếm đoạt 1.1.1. Khái niệm định tội danh 8 1.1.2. Các đặc điểm cơ bản của việc định tội danh 11 1.1.3. Cơ sở pháp lý của hoạt động định tội danh 16 1.2. Đặc điểm các tội xâm phạm sở hữu có tính chất chiếm đoạt 1.2.2. Các dấu hiệu pháp lý của các tội xâm phạm sở hữu có tính 26 27 chất chiếm đoạt 1.2.3. Các trường hợp phạm tội đặc biệt trong các tội xâm phạm sở 33 hữu có tính chất chiếm đoạt 1.3 Đặc điểm và yêu cầu định tội danh đối với các tội xâm phạm 38 sở hữu có tính chất chiếm đoạt 1.3.1. Đặc điểm định tội danh đối với các tội xâm phạm sở hữu có tính chất chiếm đoạt 38 1.3.2. Yêu cầu của việc định tội danh đối với các tội xâm phạm sở 48 hữu có tính chất chiếm đoạt Chương 2: THỰC TRẠNG ĐỊNH TỘI DANH ĐỐI VỚI CÁC TỘI 56 XÂM PHẠM SỞ HỮU TẠI BÌNH ĐỊNH 2.1. Thực tiễn định tội danh đối với các tội xâm phạm sở hữu tại Bình Định 56 2.2. Tỷ lệ vụ án được xét xử phúc thẩm 62 2.3. Tỷ lệ giám đốc thẩm, tái thẩm 64 2.4. Những tồn tại, hạn chế và nguyên nhân 71 Chương 3: 78 MỘT SỐ GIẢI PHÁP NHẰM NÂNG CAO HIỆU QUẢ CỦA HOẠT ĐỘNG ĐỊNH TỘI DANH ĐỐI VỚI NHÓM TỘI XÂM PHẠM SỞ HỮU TẠI TỈNH BÌNH ĐỊNH 3.1. Sự cần thiết phải nâng cao hiệu quả của hoạt động định tội danh đối với nhóm tội xâm phạm sở hữu tại Bình Định 78 3.2. Một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả của hoạt động định tội danh đối với nhóm tội xâm phạm sở hữu tại tỉnh Bình Định 82 3.2.1. Nhóm giải pháp hoàn thiện pháp luật về định tội danh đối với nhóm tội xâm phạm sở hữu 82 3.2.2. Nhóm giải pháp về chuyên môn nghiệp vụ 84 3.2.3. Nhóm giải pháp về tổ chức cán bộ 87 3.2.4. Nhóm các giải pháp khác 88 KẾT LUẬN 90 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 92 Danh môc c¸c b¶ng Sè hiÖu b¶ng Tªn b¶ng Trang 2.1 Bảng thống kê số vụ án và bị cáo xét xử sơ thẩm về các tội xâm phạm sở hữu của Tòa án các cấp (giai đoạn từ 2006 đến 2010) 57 2.2 Bảng thống kê số vụ án và số bị cáo xét xử sơ thẩm về các tội xâm phạm sở hữu có tính chất chiếm đoạt của Tòa án các cấp 58 2.3 Bảng thống kê số liệu số vụ án và số bị cáo xét xử sơ thẩm về các tội xâm phạm sở hữu có tính chất chiếm đoạt của Tòa án nhân dân tỉnh Bình Định 59 2.4 Bảng cơ cấu về các tội xâm phạm sở hữu có tính chất chiếm đoạt tại tỉnh Bình Định 60 2.5 Bảng thống kê số vụ án xâm phạm sở hữu có tính chất chiếm đoạt xét xử phúc thẩm của Tòa án nhân dân tỉnh Bình Định 62 2.6 Số vụ án phúc thẩm của Tòa án Bình Định qua các năm 63 2.7 Bảng thống kê số liệu về các trường hợp xác định tội danh sai của Tòa án nhân dân Bình Định 64 2.8 Bảng thống kê số vụ án xâm phạm sở hữu có tính chất chiếm đoạt xét theo thủ tục giám đốc thẩm và tái thẩm 65 Danh môc c¸c biÓu ®å Sè hiÖu biÓu ®å Tªn biÓu ®å Trang 2.1 Biểu đồ về mức độ tăng, giảm số vụ án và số bị cáo xét xử sơ thẩm về các tội xâm phạm sở hữu của Tòa án các cấp 57 2.2 Biểu đồ phản ánh mức độ tăng, giảm số vụ án và số bị cáo xét xử sơ thẩm về các tội xâm phạm sở hữu có tính chất chiếm đoạt của Tòa án các cấp 58 2.3 Biểu đồ mức độ tăng, giảm số vụ án và số bị cáo xét xử sơ thẩm về các tội xâm phạm sở hữu có tính chất chiếm đoạt của Tòa án nhân dân tỉnh Bình Định 59 2.4 Biểu đồ về cơ cấu các tội xâm phạm sở hữu có tính chất chiếm đoạt tại tỉnh Bình Định 61 2.5 Biểu đồ về mức độ tăng, giảm số vụ án xâm phạm sở hữu có tính chất chiếm đoạt xét xử phúc thẩm của Tòa án nhân dân tỉnh Bình Định 63 2.6 Biểu đồ về mức độ tăng, giảm số vụ án xâm phạm sở hữu có tính chất chiếm đoạt xét theo thủ tục giám đốc thẩm 65 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Điều 9 Bộ luật tố tụng hình sự quy định rằng: "Không ai bị coi là có tội và phải chịu hình phạt khi chưa có bản án kết tội của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật" [26]. Điều đó có nghĩa chừng nào chưa có bản án kết tội của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật thì người bị buộc tội vẫn được coi là người chưa có tội. Như vậy, hoạt động xét xử của Tòa án (định tội danh) là hoạt động mang tính chất quyết định, xác định một người có tội hay không có tội. Đây là nội dung cơ bản của việc áp dụng pháp luật hình sự trong quá trình xét xử và là một trong những biện pháp đưa các quy phạm pháp luật vào cuộc sống. Trên cơ sở xác định người phạm tội đã thực hiện hành vi phạm tội gì, quy định tại điều, khoản nào của Bộ luật hình sự, cơ quan có thẩm quyền (Tòa án) sẽ quyết định một hình phạt phù hợp đối với hành vi phạm tội đó. Vì thế, định tội được xem là tiền đề, điều kiện cho việc quyết định hình phạt đúng đắn, góp phần mang lại hiệu quả trong đấu tranh phòng ngừa và chống tội phạm. Trong trường hợp định tội không chính xác, mặc dù mức hình phạt có thể đã tương xứng với tính chất, mức độ của hành vi phạm tội do bị cáo thực hiện nhưng việc kết án sai tội danh sẽ liên quan đến nhiều hậu quả pháp lý khác mà bị cáo phải gánh chịu như: xác định tái phạm, tái phạm nguy hiểm, tính thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự, thời hạn xác định án tích… Thực tiễn xét xử các vụ án hình sự cho thấy các cơ quan tiến hành tố tụng còn gặp nhiều khó khăn, vướng mắc trong việc định tội danh, đặc biệt là đối với nhóm tội xâm phạm sở hữu. Thời gian gần đây các tội xâm phạm sở hữu luôn có xu hướng gia tăng, diễn biến phức tạp, gây thiệt hại nghiêm trọng cho tài sản Nhà nước, tài sản của công dân, ảnh hưởng đến trật tự chung của xã hội với nhiều thủ đoạn tinh vi từ chủ thể thực hiện tội phạm. Bộ luật hình sự do Nhà nước ban hành quy định các hành vi nguy hiểm cho xã hội bị coi là 1 tội phạm, tuy vậy những quy định này chỉ nêu lên các dấu hiệu đặc trưng cơ bản nhất của một cấu thành tội phạm, trong khi trên thực tế tội phạm xảy ra vô cùng phức tạp và đa dạng. Có khá nhiều trường hợp khi tập hợp các dấu hiệu thực tế của cấu thành tội phạm có những dấu hiệu giống nhau nên thường dễ bị lúng túng gây nhiều tranh cãi và dẫn đến định tội danh thiếu chính xác: Như dấu hiệu thuộc mặt chủ quan (mục đích chiếm đoạt tài sản) và dấu hiệu thuộc mặt khách quan (dùng thủ đoạn gian dối) trong lừa đảo chiếm đoạt tài sản và tội lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản… Quá trình giải quyết vụ án một cách công minh, có căn cứ và đúng pháp luật, đồng thời bảo vệ một cách vững chắc các quyền và tự do của công dân bằng pháp luật hình sự là một trong những nguyên tắc trong giai đoạn xây dựng Nhà nước pháp quyền Việt Nam hiện nay. Ý thức được tầm quan trọng đó, Tòa án nhân dân tỉnh Bình Định không ngừng đẩy nhanh tiến độ, nâng cao chất lượng giải quyết, xét xử các loại vụ án, phấn đấu không để xảy ra việc kết án oan người không có tội và bỏ lọt tội phạm, hạn chế tới mức thấp nhất các bản án, quyết định bị hủy, sửa do lỗi chủ quan của Thẩm phán, đảm bảo các quyết định của Tòa án đúng pháp luật, đầy đủ, rõ ràng, dễ hiểu, có sức thuyết phục cao và có tính khả thi. Tuy nhiên, vẫn còn một số ít trường hợp áp dụng không đúng, chưa xem xét đầy đủ tính chất, mức độ phạm tội nên dẫn đến việc định tội danh thiếu chính xác, việc hủy án, sửa án vẫn còn tồn tại, phổ biến nhất là ở các tội xâm phạm sở hữu mang tính chất chiếm đoạt. Với lý do nêu trên, chúng tôi chọn đề tài: "Định tội danh đối với nhóm tội xâm phạm sở hữu tại tỉnh Bình Định giai đoạn 2006- 2010". 2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài Định tội danh đúng có ý nghĩa rất to lớn về mặt chính trị- xã hội, đạo đức và pháp luật. Vì vậy mà hoạt động định tội đã được đề cập trong rất nhiều công trình nghiên cứu khoa học của các chuyên gia luật hình sự của nước ta, trong đó phải kể đến một số công trình nghiên cứu của PGS.TSKH. Lê Cảm, 2 "Một số vấn đề lý luận chung về định tội danh", chương I, Giáo trình Luật hình sự Việt Nam (phần các tội phạm) của khoa Luật trực thuộc Đại học Quốc gia Hà Nội (Tập thể tác giả do PGS.TSKH. Lê Cảm chủ biên), Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, 2003; "Định tội danh- lý luận, hướng dẫn mẫu và 350 bài tập thực hành", Lê Cảm và Trịnh Quốc Toản chủ biên, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, 2004; Luận án tiến sĩ luật học: "Trách nhiệm hình sự đối với các tội xâm phạm sở hữu", của Nguyễn Ngọc Chí; Trịnh Quốc Toản: "Một số vấn đề lý luận về định tội danh và hướng dẫn phương pháp định tội danh", Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội; Luật gia Nguyễn Ngọc Điệp: "Tìm hiểu và bình luận các tội xâm phạm sở hữu trong Bộ luật hình sự 1999", Nxb Mũi Cà Mau, 2000… Các vấn đề lý luận và thực tiễn về định tội danh nói chung và định tội danh đối với nhóm tội xâm phạm sở hữu có tính chất chiếm đoạt nói riêng còn được làm sáng tỏ trong một số bài viết đăng trên tạp chí chuyên ngành như: Định tội danh- Một số vấn đề lý luận và thực tiễn, của PGS.TS. Lê Cảm, Tạp chí Tòa án nhân dân các số 3, 4, 5, 8, 11 năm 1999; "Yếu tố chức vụ, quyền hạn trong các tội xâm phạm sở hữu"; "Một số vấn đề đồng phạm trong các tội xâm phạm sở hữu"; "Đối tượng của các tội xâm phạm sở hữu"; "Vấn đề định tội danh trong các tội xâm phạm sở hữu", của TS. Nguyễn Ngọc Chí, Tạp chí Nhà nước và pháp luật, số 11, 6, 2, 8 năm 1997; "Tìm hiểu khái niệm và những đặc trưng cơ bản của tội phạm theo luật hình sự Việt Nam", TSKH. Đào Trí Úc, Tạp chí Nhà nước và pháp luật, số 6, 2001; "Thay đổi định tội danh một số vấn đề lý luận và thực tiễn", PGS.TS. Võ Khánh Vinh, Tạp chí Tòa án nhân dân, số 11, 2003… Những bài nghiên cứu trên đã khái quát được một số vấn đề lý luận liên quan đến hoạt động định tội danh và thực tiễn định tội; phân tích, đánh giá, nhận định một số nhận định liên quan đến yếu tố định tội danh, đồng thời phân biệt với một số tội phạm trong Bộ luật hình sự năm 1999… Tuy vậy, hiện nay vẫn chưa có công trình nào nghiên cứu về vấn đề định tội danh đối với nhóm tội xâm phạm sở hữu mang tính chất chiếm đoạt tại địa bàn tỉnh Bình Định. 3 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài Mục đích của việc nghiên cứu đề tài này là phân tích khoa học để làm sáng tỏ một số vấn đề lý luận và thực tiễn về định tội danh nói chung và định tội danh đối với nhóm tội xâm phạm sở hữu có tính chất chiếm đoạt nói riêng. Theo đó nhiệm vụ của đề tài là làm rõ một số vấn đề sau: - Khái niệm, đặc điểm của định tội danh. - Cơ sở pháp lý, căn cứ pháp lý của việc định tội danh. - Định tội danh trong một số trường hợp đặc biệt. - Đặc điểm các tội xâm phạm sở hữu có tính chất chiếm đoạt. - Đặc điểm và yêu cầu định tội danh đối với các tội xâm phạm sở hữu có tính chất chiếm đoạt. - Thực trạng định tội danh đối với nhóm tội xâm phạm sở hữu có tính chất chiếm đoạt tại tỉnh Bình Định. - Chỉ ra nguyên nhân của thực trạng và những giải pháp để nâng cao hiệu quả của hoạt động định tội danh đối với nhóm tội xâm phạm sở hữu tại tỉnh Bình Định. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu của đề tài Về đối tượng nghiên cứu, đề tài tập trung nghiên cứu về thực tiễn định tội danh đối với nhóm tội xâm phạm sở hữu tại Tòa án tỉnh Bình Định trên cơ sở Bộ luật hình sự năm 1999, sửa đổi, bổ sung ngày 19/6/2009 và những văn bản pháp luật có liên quan. Về phạm vi nghiên cứu, căn cứ vào tính chất của hành vi khách quan, các tội xâm phạm sở hữu được chia làm 2 nhóm: + Các tội xâm phạm sở hữu có tính chất chiếm đoạt được quy định từ Điều 133 đến Điều 140 Bộ luật hình sự. 4 + Các tội xâm phạm sở hữu không mang tính chiếm đoạt được quy định từ Điều 141 đến Điều 145 Bộ luật hình sự. Việc định tội danh đối với các tội xâm phạm sở hữu là một vấn đề hết sức phức tạp và liên quan đến nhiều lĩnh vực. Căn cứ vào tình hình thực tế tại tỉnh Bình Định nên luận văn chỉ giới hạn phạm vi nghiên cứu về vấn đề định tội danh đối với các tội xâm phạm sở hữu có tính chiếm đoạt, giai đoạn 2006 đến 2010. 5. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu Đề tài được nghiên cứu trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mac - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và quan điểm, định hướng của Đảng về chính sách hình sự; quan điểm, đường lối xử lý các tội xâm phạm sở hữu nói chung và các tội xâm phạm sở hữu có tính chất chiếm đoạt nói riêng. Phương pháp nghiên cứu: Luận văn sử dụng phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng, và duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác - Lênin. Một số phương pháp cụ thể như: phương pháp thống kê, phân tích và tổng hợp số liệu dựa trên những bản án, quyết định, số liệu thống kê, báo cáo tổng kết của các cấp Tòa án. Phương pháp so sánh pháp luật để đối chiếu với các quy định của pháp luật với nhau nhằm tìm ra những điểm mới trong quá trình nghiên cứu. 6. Ý nghĩa khoa học và ý nghĩa thực tiễn Trong công cuộc cải cách tư pháp ở nước ta hiện nay, việc nghiên cứu để làm sáng tỏ những vấn đề lý luận và thực tiễn về định tội danh nói chung và định tội danh đối với nhóm tội xâm phạm sở hữu nói riêng luôn là một trong những hướng cơ bản, đồng thời cũng là một trong những nhiệm vụ trọng tâm của khoa học luật hình sự. Điều này có ý nghĩa rất quan trọng, được thể hiện trên ba bình diện chủ yếu dưới đây: a- Về mặt lập pháp, bên cạnh các quy định hiện hành như Bộ luật hình sự năm 1999, được sửa đổi bổ sung năm 2009, Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003, 5 thì các quy định về việc định tội danh nói chung và định tội danh đối với nhóm tội xâm phạm sở hữu nói riêng vẫn còn rời rạc, nằm rải rác trong nhiều văn bản pháp luật khác nhau như Thông tư liên tịch số 02/2001/TTLT- TANDTCVKSNDTC-BCA-BTP ngày 25 tháng 12 năm 2001 của Tòa án nhân dân tối cao, Bộ Tư pháp, Bộ Công an hướng dẫn áp dụng một số quy định tại chương XIV "Các tội xâm phạm sở hữu của Bộ luật hình sự năm 1999", Nghị quyết số 01/2001/NQ-HĐTP ngày 15/03/2001 của Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao về việc hướng dẫn áp dụng một số quy định của các điều 139, 193, 194, 278, 279, và 289 Bộ luật hình sự năm 1999… dẫn đến tình trạng thiếu thống nhất, thiếu đồng bộ trong việc giải thích pháp luật. b- Về mặt thực tiễn, chính xuất phát từ thực tiễn định tội danh đối với nhóm tội xâm phạm sở hữu trên địa bàn cả nước nói chung và ở Tòa án nhân dân tỉnh Bình Định nói riêng đã cho thấy sự yếu kém của một bộ phận cán bộ, công chức trong việc nhận thức cũng như áp dụng đúng đắn các quy định của pháp luật hình sự, dẫn đến hiệu quả của cuộc đấu tranh phòng và chống tội phạm chưa cao, đôi khi còn bỏ lọt tội phạm, gây thiệt hại cho các quyền và tự do của công dân, làm giảm hiệu quả của cuộc đấu tranh chống tội phạm. c- Về mặt lý luận, vấn đề định tội danh đối với nhóm tội xâm phạm sở hữu tuy đã được đề cập trong nhiều công trình nghiên cứu khác nhau nhưng hiện chưa có một nghiên cứu nào đề cập đến việc định tội danh đối với nhóm tội xâm phạm sở hữu trên địa bàn tỉnh Bình Định. Vì vậy: - Thông qua việc nghiên cứu đề tài nhằm làm rõ những khía cạnh pháp lý về định tội danh nói chung và định tội danh đối với nhóm tội xâm phạm sở hữu tại tỉnh Bình Định nói riêng góp phần xây dựng, hoàn thiện lý thuyết định tội danh trong khoa học pháp lý hình sự. - Là tài liệu tham khảo cho các cơ quan tiến hành tố tụng đặc biệt là Tòa án trong việc định tội danh giải quyết vụ án hình sự được đúng đắn. 6 - Là cơ sở để đưa ra các kiến nghị hoàn thiện pháp luật hình sự liên quan đến định tội danh nói chung và định tội danh đối với nhóm tội xâm phạm sở hữu nói riêng tại Tòa án tỉnh Bình Định. 7. Những điểm mới của luận văn Đề tài phân tích dựa trên những bản án, quyết định, báo cáo công tác ngành Tòa án tại tỉnh Bình Định - đó là những số liệu thực tế góp phần làm rõ hơn về thực trạng về định tội danh trên địa bàn tỉnh. Đề tài nghiên cứu về các tội xâm phạm sở hữu có tính chất chiếm đoạt một cách tương đối toàn diện trên khía cạnh pháp luật hình sự. Từ đó chỉ ra những nguyên nhân tồn tại và đưa ra những giải pháp tương ứng để nâng cao hơn nữa hiệu quả của hoạt động định tội danh đối với nhóm tội xâm phạm sở hữu có tính chất chiếm đoạt tại tỉnh Bình Định. 8. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Những vấn đề chung về định tội danh đối với nhóm tội xâm phạm sở hữu có tính chất chiếm đoạt. Chương 2: Thực trạng định tội danh đối với nhóm tội xâm phạm sở hữu có tính chất chiếm đoạt tại tỉnh Bình Định. Chương 3: Một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động định tội danh đối với nhóm tội xâm phạm sở hữu có tính chất chiếm đoạt tại tỉnh Bình Định. 7 Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ ĐỊNH TỘI DANH ĐỐI VỚI NHÓM TỘI XÂM PHẠM SỞ HỮU CÓ TÍNH CHẤT CHIẾM ĐOẠT 1.1. MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ ĐỊNH TỘI DANH ĐỐI VỚI NHÓM TỘI XÂM PHẠM SỞ HỮU CÓ TÍNH CHẤT CHIẾM ĐOẠT 1.1.1. Khái niệm định tội danh Nếu như trong tố tụng hình sự, hoạt động định tội danh được hiểu là việc xác định một tội phạm và truy cứu trách nhiệm hình sự đối với người phạm tội, theo đó các cơ quan tiến hành tố tụng phải thực hiện nhiều hoạt động tố tụng theo trình tự, thủ tục được pháp luật tố tụng hình sự quy định thì trong khoa học luật hình sự, định tội danh là một trong những giai đoạn cơ bản, một nội dung quan trọng của quá trình áp dụng pháp luật hình sự và là một trong những biện pháp đưa các quy phạm pháp luật hình sự vào cuộc sống. Để có nhận thức đúng đắn về hoạt động định tội danh, ta cần làm rõ khái niệm định tội danh. Như ta đã biết, hiện nay có rất nhiều cách hiểu khác nhau xung quanh khái niệm định tội danh, cụ thể là: 1) Theo Từ điển Luật học (Nhà xuất bản Từ điển bách khoa) thì định tội danh được hiểu là để truy cứu trách nhiệm hình sự đối với một người thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội thì phải định tội được theo tội danh mà luật hình sự quy định. Cơ sở của việc định tội phải dựa vào các dấu hiệu cấu thành tội phạm. Viện kiểm sát khi quyết định truy tố bị can ra trước Tòa án xét xử phải xác định cụ thể tội danh trong bản cáo trạng theo điều luật hình sự quy định. 8 Sau khi kết thúc thủ tục tố tụng tại phiên tòa và nghị án, Tòa án (Hội đồng xét xử) quyết định cuối cùng về tội danh (định tội) và hình phạt áp dụng (lượng hình). 2) TSKH.PGS Lê Cảm và GVC Trịnh Quốc Toản cho rằng: Định tội danh là một quá trình nhận thức lý luận có tính lôgic, đồng thời là một trong những dạng của hoạt động thực tiễn áp dụng pháp luật hình sự cũng như pháp luật tố tụng hình sự và được tiến hành bằng cách trên cơ sở các chứng cứ, tài liệu thu thập được và các tình tiết thực tế của vụ án hình sự để đối chiếu, so sánh và kiểm tra nhằm xác định sự phù hợp giữa các dấu hiệu của hành vi nguy hiểm cho xã hội được thực hiện với các dấu hiệu của cấu thành tội phạm cụ thể tương ứng do luật hình sự quy định [7, tr. 33]. 3) Theo quan điểm của TS. Dương Tuyết Miên: Định tội danh được hiểu là hoạt động thực tiễn của các cơ quan tiến hành tố tụng (Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, Tòa án) và một số cơ quan khác có thẩm quyền theo quy định của pháp luật để xác định một người có phạm tội hay không, nếu phạm tội thì đó là tội gì, theo điều luật nào của Bộ luật hình sự hay nói cách khác đây là quá trình xác định tên tội cho hành vi nguy hiểm đã thực hiện [15, tr. 9]. 4) Còn theo TS. Lê Văn Đệ, thì trong lý luận cũng như trong thực tiễn đấu tranh phòng, chống tội phạm, định tội danh được hiểu dưới hai nghĩa: Với ý nghĩa thứ nhất, định tội danh là một quá trình lôgic nhất định, là hoạt động của cán bộ có thẩm quyền trong việc xác nhận sự phù hợp giữa trường hợp phạm tội cụ thể đang xem xét với các dấu hiệu của cấu thành tội phạm được quy định trong một quy phạm pháp luật thuộc phần các tội phạm Bộ luật hình sự. Với ý nghĩa thứ hai, định tội danh là sự đánh giá về mặt pháp lý đối với hành vi nguy hiểm cho xã hội đó xảy ra trong thực 9 tế mà cán bộ có thẩm quyền đang xem xét nhằm xác định hành vi đó thỏa mãn những dấu hiệu của cấu thành tội phạm được quy định tại điều, khoản nào của Bộ luật hình sự [12, tr. 10-11]. 5) Định tội danh là việc xác định và ghi nhận về mặt pháp lý sự phù hợp giữa các dấu hiệu của hành vi phạm tội cụ thể đã được thực hiện với các dấu hiệu của cấu thành tội phạm được pháp luật hình sự quy định - Đó là quan điểm của TS. Võ Khánh Vinh. 6) Còn theo ThS. Đoàn Tấn Minh quan niệm: Định tội danh là thuật ngữ dùng để chỉ hoạt động của các cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng có thẩm quyền trong tố tụng hình sự nhằm đối chiếu sự phù hợp giữa các dấu hiệu thực tế của cấu thành tội phạm với các dấu hiệu pháp lý của cấu thành tội phạm được mô tả (quy định) trong luật hình sự để giải quyết vụ án hình sự bằng việc ra kết luận bằng văn bản áp dụng pháp luật [16, tr. 10]. Những quan điểm nêu trên đã đề cập tương đối đầy đủ nội hàm của định tội danh. Tuy nhiên ở từng quan điểm thì chưa bao gồm hết các nội dung và đôi chỗ chưa phản ánh được bản chất của định tội danh. Xuất phát từ bản chất của hoạt động định tội danh, chúng tôi đưa khái niệm sau đây về định tội: Định tội danh là một khâu quan trọng trong quá trình áp dụng quy phạm pháp luật hình sự, là một trong những dạng của hoạt động thực tiễn áp dụng pháp luật hình sự, cũng như pháp luật tố tụng hình sự, được tiến hành bằng cách trên cơ sở các chứng cứ, tài liệu thu thập được và các tình tiết thực tế của vụ án hình sự để đối chiếu, so sánh và kiểm tra nhằm xác định sự phù hợp giữa các dấu hiệu của hành vi nguy hiểm cho xã hội được thực hiện với các dấu hiệu của cấu thành tội phạm cụ thể tương ứng do luật hình sự quy định. Từ khái niệm này có thể khẳng định rằng mục đích của định tội danh là nhằm đạt được sự thật khách quan - đưa ra sự đánh giá chính xác tội phạm 10 về mặt pháp lý hình sự, làm tiền đề cho việc cá thể hóa và phân hóa trách nhiệm hình sự một cách công minh, có căn cứ và đúng pháp luật. 1.1.2. Các đặc điểm cơ bản của việc định tội danh a- Định tội danh là một quá trình nhận thức lý luận có tính lôgic, thật vậy, nhận thức đúng nội dung các quy định của Bộ luật hình sự trong phần chung cũng như từng tội phạm cụ thể ở phần các tội phạm có ý nghĩa đặc biệt quan trọng đối với định tội danh. Việc tuân thủ đầy đủ các quy định của Bộ luật hình sự trong khi định tội danh là điều bắt buộc đồng thời là để thực hiện chính sách hình sự của nhà nước ta trong đấu tranh phòng, chống tội phạm. Tuy nhiên, cũng cần phải thấy rằng, pháp luật không thể phản ánh được hết tất cả các mặt của đời sống xã hội vốn rất sinh động và phong phú mà chỉ ghi nhận những nét khái quát, phổ biến đặc trưng của thực tế để từ đó áp dụng cho các trường hợp cụ thể trong cuộc sống. Tính chất khái quát và phổ biến của quy phạm pháp luật và yêu cầu phải áp dụng nó một cách cụ thể là hai mặt của một sự thống nhất biện chứng, đòi hỏi phải có sự nhận thức và phán ánh chính xác, theo kịp và đáp ứng được nhu cầu cuộc sống của hoạt động lập pháp và vai trò quan trọng của các cơ quan điều tra, truy tố, xét xử trong hoạt động áp dụng pháp luật. Về nguyên tắc, chỉ khi sự đối chiếu giữa các dấu hiệu thực tế của cấu thành tội phạm với các dấu hiệu pháp lý của cấu thành tội phạm được xác định là tương ứng và phù hợp với nhau thì mới có thể kết luận được chính xác tội phạm đã xảy ra (là tội gì) và người phạm tội (đã phạm vào tội gì) đồng thời buộc họ chịu trách nhiệm về hành vi phạm tội mà họ đã thực hiện. Việc đối chiếu giữa các dấu hiệu thực tế của cấu thành tội phạm với các dấu hiệu pháp lý của cấu thành tội phạm cũng có thể dẫn đến hướng kết luận là không có tội phạm xảy ra hoặc người là đối tượng kết luận không phạm vào tội đang cần được xác định nếu kết quả đối chiếu tương ứng là không có sự phù hợp [16, tr.11]. 11 Trên cơ sở đó, đưa ra sự đánh giá nhất định về mặt pháp lý hình sự đối với một hành vi nguy hiểm cho xã hội cụ thể đã xảy ra trong thực tế khách quan. b- Định tội danh là một hình thức hoạt động thực tiễn pháp lý của các cơ quan tư pháp hình sự Trước hết, về mặt pháp lý, hoạt động định tội danh bao giờ cũng là hoạt động tố tụng hình sự. Tức là các hoạt động này được quy định trong Bộ luật tố tụng hình sự và gắn liền với việc áp dụng pháp luật tố tụng hình sựđây là một hình thức thực hiện pháp luật đặc biệt, là một hoạt động, một quá trình cá biệt hóa những quy phạm pháp luật vào các trường hợp cụ thể, mang tính tổ chức quyền lực do Nhà nước thông qua những thiết chế của nó thực hiện. Áp dụng pháp luật xuất hiện trong những trường hợp khi quyền và nghĩa vụ pháp lý của các chủ thể pháp luật không mặc nhiên phát sinh hoặc không mặc nhiên được thừa nhận nếu không có sự can thiệp của Nhà nước với tư cách là một tổ chức quyền lực công. "Pháp luật tố tụng hình sự quy định rõ cơ quan, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng có những quyền hạn, trách nhiệm để giải quyết vụ án hình sự và trên cơ sở đó những cơ quan, người có thẩm quyền này tiến hành việc định tội danh để giải quyết vụ án hình sự" [16, tr. 10]. Trong quá trình thực hiện các hoạt động tố tụng, Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, Tòa án phải xác định được tất cả các tình tiết cần thiết của vụ án phù hợp với hiện thực khách quan, tức là phải xem xét hành vi phạm tội trên tất cả các mặt của các yếu tố cấu thành tội phạm trong một tổng thể có mối quan hệ biện chứng với nhau, không tách rời. Đây được xem là quy trình cụ thể hóa của quy phạm pháp luật hình sự trừu tượng vào đời sống thực tế, tức là lựa chọn đúng quy phạm pháp luật hình sự để áp dụng đối với hành vi nguy hiểm cho xã hội cụ thể nào đó được thực hiện trong thực tế khách quan và từ đó đưa ra kết luận là: hành vi được xem xét ấy có đầy đủ các dấu hiệu của cấu thành tội phạm tương ứng được quy định trong pháp luật hình sự thực định hay không. 12 c- Định tội danh được tiến hành trên cơ sở áp dụng pháp luật hình sự và pháp luật tố tụng hình sự Pháp luật tố tụng hình sự (luật về hình thức) và pháp luật hình sự (luật về nội dung) đều là những cơ sở pháp lý của hoạt động định tội danh. Điều đó có nghĩa là cơ quan tiến hành tố tụng hình sự, người tiến hành tố tụng hình sự có thẩm quyền khi tiến hành định tội danh ở bất cứ giai đoạn tố tụng nào đều phải áp dụng cả pháp luật tố tụng hình sự và pháp luật hình sự. Việc áp dụng pháp luật tố tụng hình sự có thể xem là hình thức pháp lý của hoạt động định tội danh. Vì pháp luật tố tụng hình sự quy định thẩm quyền, trình tự, thủ tục của cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng trong hoạt động định tội danh. "Việc áp dụng pháp luật hình sự là nội dung pháp lý của hoạt động định tội danh. Vì pháp luật hình sự quy định cụ thể tội danh của từng tội phạm cụ thể với các dấu hiệu cấu thành cơ bản của tội phạm đang được sử dụng để định tội danh" [16, tr. 10]. Chính vì thế, việc thiết lập các dấu hiệu đặc trưng cơ bản và điển hình để xác định bản chất pháp lý của hành vi nguy hiểm cho xã hội được thực hiện trong thực tế khách quan là một vấn đề rất quan trọng của quá trình định tội danh, mà toàn bộ quá trình này phải tuân thủ nghiêm chỉnh các quy phạm của luật nội dung (Bộ luật hình sự) cũng như luật hình thức (Bộ luật tố tụng hình sự). d- Định tội danh là một trong những biện pháp đưa pháp luật hình sự vào cuộc sống xã hội và đồng thời góp phần quan trọng vào việc thực hiện đường lối, chính sách hình sự của Nhà nước ta. Đây là quá trình hoạt động tư duy do người tiến hành tố tụng thực hiện theo các quy luật lôgic. Nó đồng thời cũng là một dạng của hoạt động thực tiễn áp dụng pháp luật hình sự, về cơ bản được tiến hành theo bốn bước, cụ thể là: - Xem xét và thiết lập đúng các tình tiết thực tế của vụ án trong sự phù hợp với hiện thực khách quan, đây là một nhiệm vụ quan trọng và cũng rất hữu ích vì nó đảm bảo cho người định tội danh có thể nắm chắc được tất 13 cả các hành vi, những tình tiết có ý nghĩa về mặt hình sự trong vụ án. Những tình tiết này sẽ đặt dưới sự kiểm tra, đánh giá của họ ở những bước tiếp theo. Đây là bước giúp cho việc kiểm tra, đánh giá về mặt hình sự ở những bước sau không sa vào những tình tiết thứ yếu, không có ý nghĩa về hình sự. - Nhận thức một cách thống nhất và chính xác nội dung các quy phạm pháp luật hình sự cần kiểm tra. Khi lựa chọn quy phạm pháp luật hình sự, người định tội danh cần lưu ý tránh sự phiến diện, một chiều và cũng không được thu hẹp hay mở rộng không cần thiết phạm vi các quy phạm pháp luật cần kiểm tra. Những quy phạm pháp luật hình sự được lựa chọn để kiểm tra chủ yếu là những quy phạm chứa đựng trong "phần các tội phạm" của Bộ luật hình sự. Còn các quy phạm pháp luật "phần chung" mặc dù có mối quan hệ thống nhất với "phần các tội phạm" Bộ luật hình sự nhưng chỉ được lựa chọn và kiểm tra khi nó có ý nghĩa đặc biệt đối với việc giải quyết vụ án. - Lựa chọn đúng điều (các điều) tương ứng trong phần các tội phạm Bộ luật hình sự quy định trách nhiệm hình sự đối với tội phạm cụ thể để so sánh, đối chiếu và kiểm tra các dấu hiệu của cấu thành tội phạm đó với các tình tiết cụ thể của hành vi nguy hiểm cho xã hội đã được thực hiện. Dựa trên cơ sở các kết quả đạt được ở giai đoạn trước, việc kiểm tra áp dụng trách nhiệm hình sự (định tội danh) trong giai đoạn này phải tuân theo những nguyên tắc sau: + Quá trình kiểm tra, đối chiếu, so sánh được tiến hành với từng hành vi mà chủ thể đã thực hiện. Thông thường, hành vi nào nguy hiểm cho xã hội nhất được kiểm tra đầu tiên. Nếu hành vi đó có mối quan hệ chặt chẽ với các hành vi khác ít nguy hiểm hơn thì nên kiểm tra, so sánh, đối chiếu với từng hành vi một theo thứ tự thời gian các hành vi đó thực hiện. + Nếu vụ án có nhiều người (đồng phạm) cùng tham gia thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội, chúng ta cần bắt đầu kiểm tra hành vi của người 14