Tài liệu Đình bảng môn - gía trị văn hóa nghệ thuật

§×nh B¶ng M«n-gi¸ trÞ v¨n ho¸ nghÖ thuËt 1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi: §×nh lµng ViÖt Nam cã xuÊt xø thÕ kû XV-XVI, tõ mét kh¸i niÖm ban ®Çu nh “§×nh, tr¹m” råi trë thµnh mét kiÕn tróc cã tÝnh “BiÓu tîng tinh thÇn” cho mét céng ®ång lµng x·. MÆc dï cã yÕu tè v¨n ho¸ Trung Hoa trong c¸ch diÔn dÞch m«-tÝp, nhng §×nh lµng ViÖt, võa lµ n¬i thùc hiÖn c¸c quyÒn uy thÕ tôc l¹i võa lµ n¬i thùc hiÖn c¸c h×nh thøc tÝn ngìng. §îc ph¸t triÓn, në ré chñ yÕu vµo thÕ kû XVII ®Õn gi÷a thÕ kû XX, ®×nh lµng cßn lµ mét ®Æc trng cña kiÕn tróc gç truyÒn thèng ViÖt Nam. NhiÒu ®×nh lµng nh T©y §»ng, Chu QuyÕn (Hµ T©y), Thæ Hµ (B¾c Giang), Yªn Së (Hµ Néi)…lµ nh÷ng biÓu t îng v¨n ho¸ ®éc ®¸o cña ngêi ViÖt. §×nh lµng Thanh Ho¸ chiÕm mét sè lîng t¬ng ®èi lín trong c¸c thÓ lo¹i kiÕn tróc gç truyÒn thèng ë Thanh Ho¸ cßn l¹i ®Õn ngµy nay. PhÇn lín cã niªn ®¹i x¸c ®Þnh tËp trung vµo thêi kú Nhµ NguyÔn. Do cã lÞch sö h×nh thµnh muén h¬n c¸c ®×nh lµng phÝa B¾c (so víi T©y §»ng, Chu QuyÕn, Phï Lu, §×nh B¶ng...), nªn cha thÊy mét thøc kiÕn tróc cã tÝnh hoµn chØnh nghiªm chÆt, víi mét kh«ng gian néi thÊt, gian gi÷a cã g¸c ban thê Thµnh hoµng ®Çy ®ñ trong ®å ¸n kiÕn tróc; v¾ng bãng c¸c ®Ò tµi sinh ho¹t d©n gian biÓu hiÖn b»ng ch¹m kh¾c trªn c¸c cÊu kiÖn kiÕn tróc. Tuy nhiªn, mét ®iÒu dÔ nhËn ra nÐt ®Æc trng cña ®×nh lµng xø Thanh lµ kh«ng gian kiÕn tróc kh¸ réng lín, thÓ hiÖn u thÕ cña vïng ®Êt cha ph¶i bÞ søc Ðp vÒ mËt ®é d©n sè nh phÝa B¾c. H¬n n÷a yÕu tè v¨n ho¸ Nho gi¸o ®îc biÓu hiÖn râ nÐt trong tÊt c¶ sù bµi trÝ vµ ch¹m kh¾c. Ngêi ta nhËn thÊy c¸c häa tiÕt trang trÝ mang tÝnh nhÊt qu¸n lµ "tø linh, tø quý" hoÆc sù biÕn ®iÖu cña linh vËt, linh ®iÓu, hoa l¸ tù nhiªn. VÒ mÆt mËt ®é ph©n bè ®×nh lµng hiÖn cßn, th× Ho»ng Ho¸, Hµ Trung, Yªn §Þnh lµ nh÷ng ®Þa ph¬ng cã sè lîng ®×nh nhiÒu h¬n c¶. HÇu hÕt c¸c c«ng tr×nh nµy ®Òu ®îc khëi dùng, trïng tu lín vµo nh÷ng n¨m c¸c vua NguyÔn trÞ v×. MÆt kh¸c, nh÷ng c«ng tr×nh mang gi¸ trÞ tiªu biÓu cña kiÕn tróc ®×nh lµng xø Thanh, nh tÝnh hoµnh tr¸ng vÒ kh«ng gian, tÝnh ch¾c ch¾n vÒ cÊu tróc, tÝnh d¶n dÞ vµ b×nh d©n vÒ néi thÊt, tÝnh nghiªm chÆt vÒ kh¾c häa trang trÝ theo tinh thÇn Nho gi¸o ®Òu tËp trung ë c¸c ®Þa ph¬ng trªn. Lµ mét lµng cæ ven bê s«ng M· víi nhiÒu ng· giao th«ng, tõ ®ß ngang (bÕn TrÇm vµ bÕn Tõ Quang) nèi c¸c khu chî phÝa Nam bªn t¶ ng¹n s«ng M· lµ chî M«i, chî Cßng, chî Sim, chî §µ vµ ®Æc biÖt n¬i ®©y lµ kÕt ®iÓm giao th¬ng víi c¸c chî miÒn t©y s«ng M· theo ®ß däc (chî §u, chî Chuéc, chî Cöu, chî Giµng, chî HËu HiÒn…) sím ®a ngêi d©n Bét Th¸i (tªn cæ cña Ho»ng Bét) ph¸t triÓn t duy th¬ng nghiÖp trong th«ng th¬ng víi c¸c vïng l©n cËn vµ c¸c tØnh B¾c Bé. T×nh h×nh ph¸t triÓn th¬ng m¹i mét c¸ch thuËn lîi ®em ®Õn t¸c ®éng thuËn chiÒu víi viÖc më mang häc vÊn, kh¸c h¼n víi tinh thÇn cæ hñ Nho gi¸o ®¬ng thêi. §×nh B¶ng M«n lµ h¹t nh©n quan träng trong quÇn thÓ di tÝch cña x· Ho»ng Léc, huyÖn Ho»ng Ho¸, bao gåm: V¨n chØ x· Ho»ng Léc, chïa Thiªn Nhiªn, nhµ thê B¶ng nh·n Bïi Kh¾c NhÊt, nhµ thê NguyÔn Quúnh…Tõ l©u ®×nh B¶ng M«n lu«n ®îc xem lµ niÒm tù hµo cña ngêi d©n n¬i ®©y. §©y lµ mét lµng khoa b¶ng ®iÓn h×nh ë ViÖt Nam, theo c¸c t liÖu v¨n tù, khÕ íc, gia ph¶, s¾c phong hiÖn lu t¹i lµng, trong sè h¬n s¸u tr¨m vÞ tiÕn sÜ qua c¸c thêi kú, cã tíi 12 vÞ ®ç ®¹i khoa vinh danh tõ khoa thi n¨m Hång §øc thø 12 (1481) ®Õn khoa thi cuèi cïng ®êi NguyÔn (1919) vµ lµng cã ®Õn 7 vÞ tiÕn sÜ ®îc ghi tªn ë V¨n bia Quèc tö gi¸m. Víi bèi c¶nh v¨n ho¸- x· héi nh trªn, di tÝch ®×nh B¶ng M«n hµm chøa rÊt nhiÒu ®iÒu quý gi¸. §×nh B¶ng M«n kh«ng chØ lµ mét ng«i ®×nh lµng thuÇn tuý mµ cßn lµ mét b¶o tµng nghÖ thuËt kiÕn tróc gç cßn l¹i gÇn nh duy nhÊt ®¹i diÖn cho di s¶n kiÕn tróc gç TK XVII trªn ®Êt Thanh Ho¸ (phÇn hËu cung). §×nh B¶ng M«n lµ mét ®×nh lµng truyÒn thèng nhng kh«ng ®Æt theo tªn ®Þa danh mµ l¹i ®Æt tªn theo néi dung thê tù (®×nh B¶ng), ®©y lµ mét ®iÓm ®éc ®¸o. Ng«i ®×nh nµy ®îc xem träng phÇn tÝn ngìng, thê tù h¬n lµ c¬ së vËt chÊt cña ho¹t ®éng hµnh chÝnh thÕ tôc. MÆc dï tr¶i qua th¨ng trÇm cña thêi gian, c«ng tr×nh nµy ®îc dßng hä NguyÔn së t¹i, còng nh sù t«n thê ®¹o häc cña d©n lµng, sù ngìng väng nh©n thÇn, linh thÇn ®· gióp cho di s¶n tån t¹i ®Õn ngµy nay. C¸c líp v¨n ho¸ chång xÕp ë ®×nh B¶ng M«n (thÓ hiÖn trªn kiÕn tróc-ch¹m kh¾c): líp thÕ kû XV-XVI (diÒm trang trÝ bao quanh mÆt cöa nhµ HËu cung kiÓu y m«n tríc c¸c ®iÖn thê ë chïa Keo, chïa Bót Th¸p thÕ kû XVIII, nhng phong c¸ch ch¹m kh¾c th« r¸p, h×nh ho¹ rÊt ngé nghÜnh, sèng ®éng, hån nhiªn ®Ëm yÕu tè d©n gian); líp thÕ kû XVII (t¹i néi thÊt nhµ HËu cung cã ch¹m kh¾c trªn cét, xµ ngang, hoµnh, ®Æc biÖt lµ kÕt cÊu v× nãc víi c¸c h×nh tîng chim phîng, c¸ ho¸ rang, hoa cóc, sen, tróc…phong c¸ch tinh tÕ, h×nh nÐt cÇu kú, hoa mü); líp thÕ kû thø XIX-XX (t¹i nhµ tiÒn ®êng cã néi dung tø linh, tø quý nhng mang phong c¸ch khoÎ kho¾n, m¹nh mÏ, sung m·n, khèi t¹c cã diÖn tÝch lín). §Æt trong bèi c¶nh ®¬ng thêi, ®×nh B¶ng M«n ®îc xem lµ trung t©m biÓu hiÖn ®¹o häc cña lµng. ChÝnh t¹i ®×nh lµng, mçi khi cã t©n khoa Tr¹ng ®ç ®¹t th× viÖc ®ãn ríc trë thµnh mét lÔ héi suy t«n Nho häc ®Æc biÖt, hä lµm lÔ t¹i ®×nh tríc khi yÕt b¸i «ng cha. Nh vËy ng«i ®×nh B¶ng sím cã bãng d¸ng mét trêng lµng cæ xa cña ViÖt Nam. ë Kinh §« cã Quèc tö gi¸m; ë tØnh cã Trêng thi. §©y lµ mét ®iÓm rÊt ®Æc biÖt ë ®×nh B¶ng M«n. Kh¸i niÖm ®×nh lµng giê hoµ nhËp, lìng hîp víi kh¸i niÖm “®Òn thê”, kh¸i niÖm “trêng lµng”… Víi kh«ng gian v¨n ho¸ h÷u h×nh vµ v« h×nh nh trªn th× c¸c vÊn ®Ò kiÕn tróc, ®iªu kh¾c, sinh ho¹t v¨n ho¸ ë ®×nh B¶ng M«n cã gi¸ trÞ hÕt søc ®éc ®¸o cÇn ®îc nghiªn cøu cô thÓ trong luËn v¨n. §Æt vÊn ®Ò nghiªn cøu: “ §×nh B¶ng M«ngi¸ trÞ v¨n ho¸ nghÖ thuËt” nh»m t×m hiÓu c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸- nghÖ thuËt trong kiÕn tróc, trong ch¹m kh¾c g¾n liÒn víi kh«ng gian tÝn ngìng cña ngêi xa. §Ò tµi ®îc nghiªn cøu, khai th¸c toµn diÖn c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ nghÖ thuËt (bao gåm kiÕn tróc, ch¹m kh¾c, sinh ho¹t v¨n ho¸) ë ®×nh B¶ng M«n ch¾c ch¾n sÏ gãp phÇn quan träng cho sù nghiÖp b¶o tån vµ ph¸t huy di tÝch lÞch sö v¨n ho¸ cña tØnh Thanh Ho¸ vµ c«ng t¸c chuyªn m«n cña chÝnh t¸c gi¶. 2. T×nh h×nh nghiªn cøu cña ®Ò tµi: Tõ l©u viÖc nghiªn cøu vÒ ®×nh lµng lu«n thu hót sù quan t©m cña c¸c häc gi¶ nghiªn cøu vÒ v¨n ho¸ c¶ trong vµ ngoµi níc mét c¸ch ®Æc biÖt. Nh÷ng ngêi ®Çu tiªn quan t©m ®Õn c¸c c«ng tr×nh nghÖ thuËt kiÕn tróc ®×nh lµng lµ c¸c häc gi¶ thùc d©n ë trêng ViÔn ®«ng b¸c cæ (E.F.E.O), nhng do h¹n chÕ vÒ lÞch sö (cha cã khoa häc liªn ngµnh) nªn c¸c c«ng tr×nh, bµi viÕt míi chØ dõng l¹i ë viÖc kh¶o t¶ kiÕn tróc, nghÖ thuËt mét c¸ch s¬ sµi, nÆng tÝnh kh¶o cøu, cha xem ®×nh lµng nh mét s¶n phÈm v¨n ho¸ tÝch hîp ®a yÕu tè (lÞch sö, kinh tÕ, x· héi, t©m linh, tÝn ngìng, mü thuËt, kiÕn tróc…). T¹i Thanh Ho¸, nh÷ng nghiªn cøu cña c¸c häc gi¶ ph¬ng T©y vÒ hÖ thèng ®×nh lµng hÇu nh cha ®îc chó ý ®Õn, ngoµi nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu cña L. Bazacies, M.Bernanose víi viÖc m« t¶ kiÕn tróc ë Lam Kinh, thµnh nhµ Hå…chØ ®i s©u vµo nghÖ thuËt trang trÝ ë c¸c thµnh luü, l¨ng mé chÊt liÖu ®¸, cha ph¸c dùng ®îc gi¸ trÞ cèt lâi cña hÖ thèng di tÝch ®×nh lµng Thanh Ho¸, thËm chÝ cha cã ®îc nh÷ng kh¶o s¸t, m« t¶ vÒ c¸c ®×nh lµng Thanh Ho¸ ®øng trªn ph¬ng diÖn kh¶o cøu. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, díi kÕt qu¶ tÝch cùc cña khoa häc liªn ngµnh, xuÊt hiÖn mét sè häc gi¶ trong níc cã tªn tuæi lín ®i s©y t×m hiÓu vÒ ®×nh lµng, trong ®ã cã sö dông ®×nh lµng ë Thanh Ho¸ nh nh÷ng ®èi tîng nghiªn cøu cña hä. XuÊt hiÖn ngµy cµng nhiÒu h¬n c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu thùc sù cã gi¸ trÞ vÒ ®×nh lµng trªn c¸c ph¬ng diÖn lÞch sö, v¨n ho¸, kiÕn tróc, nghÖ thuËt, t©m linh, tÝn ngìng…Trong ®ã, ®¸ng kÓ nhÊt ph¶i nãi ®Õn c¸c cuèn: “§×nh ViÖt Nam” do GS Hµ V¨n TÊn chñ biªn xuÊt b¶n n¨m 1998; cuèn “§iªu kh¾c ®×nh lµng- v¨n ho¸ d©n gian vµ nh÷ng lÜnh vùc nghiªn cøu” cña t¸c gi¶ Tr¬ng Duy BÝch xuÊt b¶n n¨m 1989; cuèn “KiÕn tróc d©n gian truyÒn thèng” xuÊt b¶n n¨m 1999 cña t¸c gi¶ Chu Quang Trø; hay nh cuèn “DiÔn biÕn kiÕn tróc truyÒn thèng ViÖt, vïng ch©u thæ s«ng Hång” cña PGS.TS TrÇn L©m BiÒn (2008); hµng lo¹t bµi nghiªn cøu tin cËy, gi¸ trÞ cao ®¨ng trªn c¸c t¹p chÝ chuyªn ngµnh vÒ ®×nh lµng lÇn lît ®îc c«ng bè, ®¸ng chó ý cã: Quanh ng«i ®×nh lµng- lÞch sö cña t¸c gi¶ TrÇn L©m BiÒn (c«ng bè trªn t¹p chÝ nghiªn cøu v¨n ho¸ nghÖ thuËt sè 4); §×nh lµng ViÖt, t¸c gi¶ NguyÔn Hång Kiªn (t¹p chÝ kiÕn tróc ViÖt Nam sè 1); KiÕn tróc ®×nh lµng- h×nh tîng cña TrÞnh Cao Tëng (t¹p chÝ nghiªn cøu nghÖ thuËt sè 2)… Nghiªn cøu vÒ ®×nh lµng kh«ng nh÷ng ®îc ®Èy m¹nh bëi c¸c häc gi¶ nghiªn cøu v¨n ho¸, nã cßn kÝch thÝch sù quan t©m cña mét lo¹t c¸c ho¹ sÜ, kiÕn tróc s, nhµ nghiªn cøu d©n téc häc uy tÝn nh: NguyÔn §ç Cung, Th¸i B¸ V©n, Phan CÈm Thîng, NguyÔn TiÕn C¶nh, TrÇn M¹nh Phó, TrÇn L©m, NguyÔn Qu©n, Hång Kiªn, NguyÔn Du Chi… T¹i Thanh Ho¸, t×nh h×nh nghiªn cøu vÒ c¸c ®×nh lµng vÉn nhËn ®îc sù quan t©m tõ c¸c nhµ nghiªn cøu ®Þa ph¬ng, c¸n bé lµm c«ng t¸c v¨n ho¸ còng nh c¸c häc gi¶ uy tÝn. Trong mét sè cuèn s¸ch viÕt vÒ Mü thuËt thêi Lý- TrÇn, thêi NguyÔn, kiÕn tróc d©n gian truyÒn thèng ViÖt Nam vµ ®Æc biÖt lµ kiÕn tróc ®×nh lµng ë B¾c Bé cña cè GS Chu Quang Trø ®· cè g¾ng nghiªn cøu chung vÒ kiÕn tróc vµ còng ®· ®Ò cËp mét phÇn ®Õn hÖ thèng lo¹i h×nh nµy ë khu vùc Thanh Ho¸ nhng cha ®Çy ®ñ vµ chi tiÕt. C¸c di tÝch nghÖ thuËt kiÕn tróc ®×nh lµng ®îc giíi thiÖu trong cuèn Thanh Ho¸- di tÝch vµ danh th¾ng cña Ban qu¶n lý di tÝch vµ danh th¾ng Thanh Ho¸ tõ tËp 1-7 hÇu nh nghiªng vÒ giíi thiÖu ®Þa danh vµ lÔ héi phôc vô du lÞch nhiÒu h¬n lµ nghiªn cøu s©u vÒ mÆt v¨n ho¸, kiÕn tróc, nghÖ thuËt cña di tÝch. Ngoµi ra cßn cã ®Þa chÝ v¨n ho¸ tØnh Thanh Ho¸ vµ ®Þa chÝ huyÖn Ho»ng Ho¸ nhng chØ tËp trung giíi thiÖu lÞch sö- v¨n ho¸ ®Þa ph¬ng; cha cã môc riªng bµn vÒ c¸c di tÝch nghÖ thuËt kiÕn tróc ®×nh lµng. Nghiªn cøu vÒ ®×nh B¶ng M«n ë lµng Ho»ng Bét, x· Ho»ng Léc, huyÖn Ho»ng Ho¸, Thanh Ho¸, ®¸ng kÓ nhÊt lµ bµi nghiªn cøu cña TiÕn sÜ Hoµng Thanh H¶i [171-177] (Thanh Ho¸- di tÝch vµ danh th¾ng tËp 2) vÒ nghÖ thuËt kiÕn tróc cña ®×nh B¶ng M«n nhng còng míi dùng l¹i ë ph¬ng diÖn giíi thiÖu, kh¶o t¶ vÒ kiÕn tróc, lÞch sö ®×nh, cha ®¸nh gi¸ hÕt c¸c mÆt gi¸ trÞ ®Æc s¾c vÒ kiÕn tróc, ®iªu kh¾c, lÔ héi, sinh ho¹t v¨n ho¸ mét c¸ch cã hÖ thèng, lµm c¨n cø x¸c ®Þnh ®Çy ®ñ toµn bé gi¸ trÞ v¨n ho¸ nghÖ thuËt cña ®×nh B¶ng M«n. Trong cuèn “NghÖ thuËt kiÕn tróc- ch¹m kh¾c gç truyÒn thèng Thanh Ho¸” (2008) cña t¸c gi¶ Lª V¨n T¹o- Hµ §×nh Hïng, ®×nh B¶ng M«n còng ®îc xem xÐt, ®¸nh gi¸ díi gãc ®é kiÕn tróc nghÖ thuËt, cha ®i s©u vµo t×m hiÓu lÔ héi vµ sinh ho¹t v¨n ho¸. Bµi nghiªn cøu “§×nh B¶ng M«n- mét gi¸ trÞ nghÖ thuËt kiÕn tróc, ®iªu kh¾c” cña t¸c gi¶ ®¨ng trªn T¹p chÝ th«ng tin khoa häc sè 5 cña trêng Cao ®¼ng V¨n ho¸ nghÖ thuËt Thanh Ho¸ (tµi liÖu lu hµnh néi bé) còng chØ tËp trung giíi thiÖu di tÝch, di vËt, kiÕn tróc, ®iªu kh¾c mét c¸ch kh¸i lîc. Trong cuèn “DiÔn biÕn kiÕn tróc truyÒn thèng ViÖt, vïng ch©u thæ s«ng Hång” (2008) PGS.TS TrÇn L©m BiÒn còng dµnh mét sè quan ®iÓm kh¼ng ®Þnh gi¸ trÞ kiÕn tróc cña ®×nh B¶ng M«n, xem nh mét kiÕn tróc ®×nh lµng h×nh ch÷ §inh xuÊt hiÖn hËu cung sím nhÊt ViÖt Nam [TK XVII] (!?). Ngoµi ra, trong lý lÞch di tÝch vµ hå s¬ xÕp h¹ng di tÝch ®×nh B¶ng M«n (hiÖn lu gi÷ t¹i B¶o tµng vµ Ban qu¶n lý di tÝch vµ danh th¾ng Thanh Ho¸) chØ míi dõng l¹i viÖc kh¶o t¶, ®¸nh gi¸ thùc tr¹ng tån t¹i cña di tÝch lµm c¬ së cho viÖc b¶o tån, xÕp h¹ng. Nh vËy, cã thÓ nhËn thÊy lµng Hoµng Bét, ®×nh B¶ng M«n ®· ®îc c¸c t¸c gi¶ ®i tríc quan t©m, nghiªn cøu. Cho tíi nay, vÉn cha cã mét c«ng tr×nh nµo nghiªn cøu toµn diÖn, hÖ thèng vÒ gi¸ trÞ v¨n ho¸ nghÖ thuËt trªn c¸c ph¬ng diÖn lÞch sö, kiÕn tróc, ®iªu kh¾c, lÔ héi. TiÕp thu vµ kÕ thõa mét phÇn kÕt qu¶ nghiªn cøu cña c¸c t¸c gi¶ ®i tríc, t¸c gi¶ luËn v¨n tËp trung gi¶i quyÕt nh÷ng môc tiªu c¬ b¶n cña ®Ò tµi tõ gãc ®é v¨n ho¸ häc- nghiªn cøu gi¸ trÞ v¨n ho¸ nghÖ thuËt cña ®×nh B¶ng M«n. 3. ®èi tîng vµ ph¹m vi nghiªn cøu: 3.1. §èi tîng nghiªn cøu: LuËn v¨n nghiªn cøu chñ yÕu vÒ ®×nh B¶ng M«n ë x· Ho»ng Léc, huyÖn Ho»ng Ho¸, tØnh Thanh Ho¸, gåm: c¶nh quan kiÕn tróc, kÕt cÊu vµ vËt liÖu kiÕn tróc, nghÖ thuËt kiÕn tróc, nghÖ thuËt ch¹m kh¾c, bia ký, ®å thê, linh vËt, kh«ng gian sinh ho¹t v¨n ho¸, tÝn ngìng… 3.2. Ph¹m vi nghiªn cøu: VÒ kh«ng gian: -TËp trung kh¶o s¸t, m« t¶, ph©n tÝch, lµm râ c¸c mÆt gi¸ trÞ kiÕn tróc, ®iªu kh¾c, v¨n ho¸ nghi lÔ, tôc thê cóng ë ®×nh B¶ng M«n ®Æt trong nÒn c¶nh ®×nh lµng Thanh Ho¸ cïng thêi (®Æc biÖt chó träng nhãm phong c¸ch ®Òn thê TrÇn Kh¸t Ch©n vµ Lý Thêng KiÖt vµ nhãm ®×nh NguyÖt Viªn, ®×nh Hµ LÜnh, ®×nh V©n Nhng ë Thanh Ho¸ nh»m t×m ra mèi liªn hÖ chuyÓn tiÕp phong c¸ch kiÕn tróc qua c¸c thêi kú). Kh«ng gian kiÕn tróc xa vµ hiÖn nay. -LuËn v¨n còng ®Æc biÖt quan t©m ®Õn nghiªn cøu kh«ng gian h÷u h×nh vÒ v¨n ho¸ ®èi víi ®×nh B¶ng M«n, ®ã lµ kh«ng gian thiªng cña c¸c linh thÇn, nh©n thÇn, truyÒn thèng t«n thê ®¹o häc, sù lìng hîp cña “®×nh” vµ “®Òn thê” trong mét kiÕn tróc ë ®×nh B¶ng M«n. -MÆt kh¸c ph©n tÝch mèi liªn hÖ víi c¸c di tÝch ®ång d¹ng ë khu vùc ®ång b»ng ch©u thæ s«ng Hång. VÒ thêi gian: -Nghiªn cøu c¸c líp v¨n ho¸ thÓ hiÖn qua kiÕn tróc cña hai phÇn HËu cung vµ nhµ TiÒn ®êng hiÖn cßn ë ®×nh B¶ng M«n, x¸c ®Þnh niªn ®¹i tõ thÕ kû XVIIXX. T×m kiÕm dÊu vÕt kiÕn tróc vµ di vËt kiÕn tróc cña giai ®o¹n TK XV-XVI cßn sãt l¹i (®èi chiÕu víi t liÖu lÞch sö ng«i ®×nh). -Nghiªn cøu vÒ nghi thøc thê cóng, nghi lÔ, lÔ héi, sinh ho¹t v¨n ho¸ trong qu¸ khø vµ sù tiÕp diÔn hiÖn nay ë ®×nh B¶ng M«n. 4. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu: -VËn dông ph¬ng ph¸p chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vµ duy vËt lÞch sö ®Ó nghiªn cøu qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ tån t¹i cña ®×nh B¶ng M«n. -VËn dông ph¬ng ph¸p liªn ngµnh tæng hîp vÒ lÞch sö, kiÕn tróc, mü thuËt, v¨n ho¸ häc, d©n téc häc…®Ó nghiªn cøu c¸c líp v¨n ho¸, c¸c gi¸ trÞ kiÕn trócch¹m kh¾c, tÝn ngìng, lÔ héi ë ®×nh B¶ng M«n. -VËn dông ph¬ng ph¸p ph©n tÝch v¨n b¶n (bia ký, v¨n tù cæ, t liÖu vÒ ®×nh B¶ng M«n) nh»m lµm ®a d¹ng vµ phong phó c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸- nghÖ thuËt cña ®×nh B¶ng M«n. - VËn dông ph¬ng ph¸p kh¶o s¸t thùc ®Þa, ®iÒn d·, ghi chÐp, ph©n tÝch, so s¸nh, miªu t¶…nh»m t¨ng thªm gi¸ trÞ ch©n thùc lÞch sö trong luËn v¨n. 5. §ãng gãp cña luËn v¨n: -§a ra ®îc c¸i nh×n tæng thÓ, ®Çy ®ñ vÒ c¸c mÆt gi¸ trÞ v¨n ho¸- nghÖ thuËt cña ®×nh B¶ng M«n (chñ yÕu gi¸ trÞ kiÕn tróc, ®iªu kh¾c, lÔ héi) lµm c¬ së luËn chøng gãp phÇn kh¼ng ®Þnh tÝnh ®Æc s¾c vÒ v¨n ho¸ vµ nghÖ thuËt cña mét c«ng tr×nh kiÕn tróc ®×nh lµng ®éc ®¸o t¹i Thanh Ho¸. -Trªn c¬ së gi¸ trÞ ®Æc biÖt, quý hiÕm nh»m ®Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p kh¶ thi nhÊt phôc vô c«ng t¸c b¶o tån vµ ph¸t huy gi¸ trÞ v¨n ho¸ nghÖ thuËt cña di tÝch trong ho¹t ®éng ph¸t triÓn kinh tÕ-v¨n ho¸- x· héi cña huyÖn Ho»ng Ho¸ vµ tØnh Thanh Ho¸. 6. Bè côc cña luËn v¨n: Ngoµi phÇn më ®Çu, kÕt luËn, phô lôc vµ tµi liÖu tham kh¶o, luËn v¨n ®îc chia thµnh 3 ch¬ng. Ch¬ng 1: Lµng Ho»ng Bét vµ ®×nh B¶ng M«n Ch¬ng 2: NghÖ thuËt kiÕn tróc- ®iªu kh¾c ë ®×nh B¶ng M«n Ch¬ng 3: Kh«ng gian v¨n ho¸ vµ LÔ héi ë ®×nh B¶ng M«n Ch¬ng 1 Lµng Ho»ng Bét vµ ®×nh B¶ng M«n 1.1. Tæng quan vÒ lµng Ho»ng Bét Ho»ng Léc lµ mét trong 48 x·, thÞ trÊn cña huyÖn Ho»ng Ho¸. N»m ë phÝa §«ng Nam cña huyÖn, c¸ch thµnh phè Thanh Ho¸ 6 km vÒ phÝa §«ng B¾c. Ho»ng Léc phÝa B¾c gi¸p c¸c x· Ho»ng ThÞnh, phÝa §«ng gi¸p c¸c x· Ho»ng Thµnh, phÝa t©y gi¸p x· Ho»ng Quang, phÝa Nam gi¸p x· Ho»ng §¹i. Ho»ng Léc cã tæng diÖn tÝch ®Êt tù nhiªn lµ 263,07 ha, trong ®ã ®Êt n«ng nghiÖp cã 171,11 ha, diÖn tÝch ®Êt trång lóa cã 100,06 ha, vên lu niªn 6,37 ha, ao hå 13, 07 ha, nghÜa ®Þa 2,8ha, ®Êt ë 45, 56 ha. D©n sè cã 5214 ngêi (2808 n÷; 2406 nam; 1.410 hé , mËt ®é d©n sè 1.985 ngêi/km2) Cho dï ®Õn ngµy nay cha thÊy ph¸t hiÖn trªn ®Êt Ho»ng Léc cã c¸c di tÝch thuéc thêi ®¹i v¨n ho¸ §«ng S¬n, nhng nh÷ng di tÝch ®ã l¹i rÊt nhiÒu vµ rÊt gÇn víi ®Êt Ho»ng Léc, tiªu biÓu nh ë Quú Ch÷ x· Ho»ng Quú võa lµ di chØ c tró võa lµ mé t¸ng. Hµng lo¹t c¸c di vËt thuéc nÒn v¨n ho¸ nµy ®· ®îc t×m thÊy ë c¸c x· Ho»ng Lý, Ho»ng Phó, Ho»ng Phîng, Ho»ng Vinh...vµ Ho»ng Léc còng rÊt gÇn khu di chØ v¨n ho¸ §«ng S¬n (thuéc thµnh phè Thanh Ho¸ ngµy nay). Nªn vïng ®Êt nµy Ýt nhÊt th× ®Õn thêi ®¹i c¸c vua Hïng ®· cã con ngêi tô c. Theo truyÒn thuyÕt vµ trÝ nhí trong d©n gian ®Õn nay mäi ngêi vÉn thêng nh¾c ®Õn Ho»ng Léc chÝnh lµ ®Êt KÎ Vôt xa. Tõ “KΔ chØ ®Þa bµn c tró ®· xuÊt hiÖn rÊt xa xa vµ ®îc coi nh mét trong nh÷ng tiªu chÝ quan träng ®Ó x¸c ®Þnh sù h×nh thµnh cña mét ®Þa bµn c tró cña céng ®ång lµng x· trong thêi c¸c vua Hïng. Theo thèng kª hiÖn cã gÇn 50 ®Þa ®iÓm trªn ®Êt Ho»ng Ho¸ cßn tªn gäi lµ kÎ. N»m ë vÞ trÝ liÒn kÒ c¸c ®êng giao th«ng thuû bé quan träng cña ®Êt Cöu Ch©n xa, ®Õn thÕ kû thø X Ho»ng Léc ®· ®Ó l¹i nh÷ng dÊu Ên quan träng trong lÞch sö. Tõ KÎ Vôt ®Õn thêi kú nµy ®· trë thµnh Trang §êng Bét (tªn §êng Bét xuÊt hiÖn trong cuèn “thÇn ph¶” ghi sù tÝch thµnh hoµng lµng lµ NguyÔn Tuyªn danh tíng thêi Lý Th¸i T«ng. Theo thèng kª hiÖn cã tíi 15 ®Þa ®iÓm trªn ®Êt Ho»ng Ho¸ cßn cã tªn gäi lµ “Trang”. Bia “§êng Bét kiÒu bi” do tiÕn sÜ NguyÔn Nh©n ThiÖm so¹n vµ dùng n¨m 1591, cã nh¾c ®Õn ®Þa danh “§µ Bét”: “Hai lµng Bét Thîng, Bét Th¸i vèn xa lµ x· §µ Bét, thãi thuÇn, tôc tèt, ngêi giái, ®Êt thiªng”. §Õn thÕ kû thø XV, Ho»ng Léc cã tªn gäi lµ §µ Bét gåm hai lµng Bét Thîng vµ Bét H¹. Mü Cô trang còng ®æi thµnh Mü §µ nay lµ x· Ho»ng Minh. §Õn cuèi thÕ kû XV, lµng Bét H¹ ®æi thµnh Bét Th¸i (1)- v¨n kh¾c H¸n N«m ViÖt Nam, Nxb KHXH, 1993, trang 1034 chó (Lìng Bét) lµ hai lµng Bét Thîng vµ Bét H¹). Tuy chia thµnh hai x· víi bé m¸y qu¶n lý lµng x· cho phï hîp víi bé m¸y tæ chøc chÝnh quyÒn thêi bÊy giê, nhng hai lµng vÉn cïng chung c¸c ho¹t ®éng v¨n ho¸ x· héi nh cïng thê chung thµnh hoµng vµ c¸c lÖ lµng ®· ®îc quy ®Þnh tõ tríc khi chia t¸ch vÉn ®îc coi lµ mÉu quy ®Þnh chung trong ®êi sèng h»ng ngµy cña céng ®ång d©n c Ho»ng Léc. Lµ vïng ®Êt thuéc vïng h¹ lu s«ng M·, giao th«ng thuû bé thuËn tiÖn, ®Êt Ho»ng Léc lµ n¬i quy tô nhiÒu dßng hä ®Õn sinh c¬ lËp nghiÖp, nÕu vµo ®Çu thÕ kû X míi cã c¸c dßng hä lµ Lª, Bïi, NguyÔn...®Õn nay sè dßng hä ®· lªn tíi 72, gåm nhiÒu vïng kh¸c nhau vÒ ®©y sinh sèng nh: HËu duÖ tíng NguyÔn Thuyªn ®êi TrÇn Nh©n T«ng (1278-1293) tõ B¾c vµo; hä Ng« tõ Hng Yªn; hä TrÞnh tõ VÜnh Léc, hä Hoµng tõ NghÖ An, hä §inh tõ Ninh B×nh... Thêi NguyÔn Ho»ng Léc gåm hai lµng Bét Thîng vµ Bét Th¸i thuéc tæng Hµnh VÜ. §Õn n¨m 1831, hai x· nµy hîp lµm mét cã tªn lµ x· Ho»ng §¹o. Sau mét thêi gian Ho»ng §¹o l¹i ®æi thµnh Ho»ng NghÜa vµ Bét Hng vµ tªn nµy tån t¹i ®Õn tríc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m n¨m 1945. Sau c¸ch m¹ng th¸ng 8 n¨m 1945, Ho»ng NghÜa vµ Bét Hng s¸p nhËp víi c¸c x· ThiÖu Hoµ, §oan VÜ, B×nh Hng thµnh x· Hng ThÞnh. Th¸ng Giªng n¨m 1946, Ho»ng NghÜa vµ Bét Hng ®îc t¸ch riªng thµnh x· Ho»ng Bét. §Õn th¸ng 4 n¨m 1947, Ho»ng Bét s¸p nhËp víi c¸c x· B¸i Trung, §¹i B¸i thµnh x· Ho»ng Léc. Cuèi n¨m 1953 Ho»ng Léc l¹i chia thµnh 4 x· lµ Ho»ng Léc, Ho»ng §¹i, Ho»ng Thµnh, Ho»ng Tr¹ch. Ho»ng Léc trë vÒ vÞ trÝ cña Ho»ng Bét- Bét Thîng- Bét Th¸i xa vµ tªn ®ã tån t¹i ®Õn nay. HiÖn nay, Ho»ng Léc bao gåm 12 th«n, xãm. Tr¶i qua hµng ngµn n¨m lÞch sö tõ KÎ Vôt ®Õn Ho»ng Léc, ngêi d©n n¬i ®©y ®· kh«ng ngõng lao ®éng s¶n xuÊt vµ ®Êu tranh víi tù nhiªn, x· héi ®Ó tån t¹i vµ ph¸t triÓn, hun ®óc lªn truyÒn thèng dòng c¶m trong ®Êu tranh b¶o vÖ tæ quèc, cÇn cï trong lao ®éng. NguyÔn Tuyªn mét danh nh©n cña ®Êt Ho»ng Léc vµo thêi Lý ®· cã c«ng gióp vua Lý Th¸nh T«ng (1028-1054) tuyÓn qu©n ®¸nh giÆc vµ sau ®ã ®îc d©n t«n lµ “ThÇn Hoµng” cña lµng. Tõ ngêi më ®Çu ®Çy vinh quang ®ã, trong suèt chiÒu dµi cña lÞch sö chèng ngo¹i x©m b¶o vÖ tæ quèc, kh«ng thêi kú nµo mµ nh©n d©n Ho»ng Léc kh«ng ®ãng gãp cho ®Êt níc nh÷ng con ngêi u tó. Vµ nh÷ng ngêi con cña ®Êt Ho»ng Léc kh«ng chØ ®em c«ng søc x©y dùng quª h¬ng mµ khi hä “c«ng thµnh danh to¹i” lu«n híng vÒ n¬i “ch«n rau c¾n rèn” víi tÊm lßng biÕt ¬n vµ ®em tµi ®Ó x©y dùng nh÷ng c«ng tr×nh gãp phÇn lµm cho vïng ®Êt nµy trë nªn giµu ®Ñp. CÇu §êng Bét lµ mét minh chøng cho tÊm lßng cña nh÷ng ngêi con Ho»ng Léc ®èi víi quª h¬ng: “Hai lµng Bét Thîng, Bét Th¸i vèn xa lµ x· §µ Bét, thãi thuÇn, tôc tèt, ngêi giái, ®Êt thiªng. VÒ phÝa t©y liÒn ruéng, cã con ®êng lín th¼ng h¬n mét dÆm gäi lµ con ®êng Bét; trªn tõ ®Õn thê Quan S¬n, xuèng ®Õn bÕn Thiªn Quan x· nhµ h»ng n¨m lu«n ph¶i ®¾p thªm míi qua l¹i ®îc (c¸c vÞ trÝ c¹nh ®êng ®i cña lµng). Con ®êng §êng Bét ë phÝa trªn ®Òn Quan S¬n, cã 2 phiÕn ®¸ b¾c qua lµm cÇu, tuú thêi gian mµ kh¬i ®¾p ®Ó thuËn lîi cho nghÒ n«ng. Nhng cø ®Õn th¸ng 7, th¸ng 8 lµ ma dÇm níc lôt trµn vÒ, ngêi ®i ®êng kh«ng ai kh«ng kªu la lÇy léi. V× d©n mµ lµm viÖc nghÜa th× ph¶i cã nh÷ng bËc tµi cao, chÝ lín. Bëi vËy trong lµng cã nh÷ng bËc thiÖn sÜ nh c¸c cô NguyÔn Ngäc HiÖn, NguyÔn Quý, NguyÔn N¹i, NguyÔn H÷u TÝn, NguyÔn V¨n L¬ng, NguyÔn Ch©n, NguyÔn §øc Lu©n më lßng tõ thiÖn bá cña nhµ m×nh ra, mua gç tèt, t×m thî giái, tù tr«ng nom s¨n sãc mäi c«ng viÖc. CÇu cã 3 gian, trªn lîp ngãi, hai bªn cã bÖ ngåi b»ng gç, díi l¸t v¸n, ngêi ®i l¹i nh trªn ®êng b»ng. KÎ sÜ ®i vµo triÒu ®×nh, nhµ n«ng ®i ra ®ång ruéng, ngêi c«ng nh©n ®i lµm thî, ngêi th¬ng nh©n ®i ngîc vÒ xu«i…KÎ qua ngêi l¹i ®Òu ®îc tho¶i m¸i. Cã nh÷ng ngêi nh: chiÕc dÐp Tö Phßng cßn truyÒn l¹i d©y thao Long hæ; ®Ò cét T¬ng Nh mµ lµm nªn chÝ lín xe ngùa. VËy th× c«ng ®øc cña c¸c vÞ lµm nªn cÇu nµy kh«ng thÓ kÓ ra ®©y hÕt ®îc. Bëi vËy ph¶i kh¾c vµo bia ®¸ ®Ó truyÒn l¹i cho mai sau. Minh r»ng: PhÝa T©y Bét Thîng Cã ®êng khang trang Trªn tõ miÕu thÇn Xuèng ®Õn ®¹i giang Vèn xa cÇu cò B»ng ®¸ l¸t sang Xe nhiÒu ngäc quý Níc ch¶y bÌo tan Th¸ng b¶y, th¸ng t¸m Rß rØ trµn lan Níc vòng lÇy léi Ngêi ®i gian nan C¸c cô NguyÔn lµng V× d©n quyªn gãp T×m ngêi chän gç Khëi c«ng dùng lµm Rång ®©u cha m©y CÇu ®©u cha ma Bªn cÇu tr¨ng soi Ngoµi hiªn ®ãn giã Ngêi ®i qua l¹i Nh trªn ®êng b»ng Qua l¹i bÕn ®ã NghØ ng¬i chuyÖn trß C«ng nµy ®øc nµy Nh viªn ngäc quý Ghi lÊy sù thËt M·i m·i kh«n cïng Ngµy 12 th¸ng Giªng n¨m Quang Hng thø 14 (1591), NguyÔn Nh©n ThiÖm ngêi x· Bét Thîng, §Ö nhÞ gi¸p TiÕn sÜ khoa Quý Mïi (1583), ®Æc tiÕn Kim tö Vinh Léc ®¹i phu, T¶ thÞ lang bé C«ng, phong Phóc Nguyªn hÇu so¹n”. Tuy thuéc vïng ®Êt cña ®ång b»ng s«ng M·, nhng kh«ng ph¶i lóc nµo ®Êt trêi còng “ma thuËn giã hoµ” cho c©y lóa. V× vËy, nh÷ng lo¹i hoa mµu kh¸c nh khoai lang trë thµnh mét “®Æc s¶n”. “¤ng nghÌ, «ng cèng còng sèng v× lang ¤ng lý gi÷a lµng, kh«ng lang còng chÕt” §· phÇn nµo nãi lªn sù s¸ng t¹o, cÇn cï cña ngêi d©n ®Êt Ho»ng Léc. Ph¶i ch¨ng v× ®ã mµ n¬i ®©y cã nhiÒu nghÒ thñ c«ng truyÒn thèng næi tiÕng kh¾p n¬i nh: dÖt, nÒ, méc mµ “Thóc íc v¨n” cña lµng ®· viÕt: “Gãp quyÒn t¹o ho¸ nªn g¸c lÇu t¹c phîng, t¹c rang Thay chøc thiªn c«ng vµo l¨ng miÕu lµm rêng, lµm cét” Vµ chî Qu¨ng “Thiªn quan thÞ” cña n¬i ®©y næi tiÕng kh¾p mäi miÒn: “Ai vÒ Ho»ng NghÜa mµ xem Chî Qu¨ng mét th¸ng bèn hai phiªn ®Òu” Sù ngìng mé cña mäi thêi, mäi ngêi ®èi víi n¬i ®©y l¹i kh«ng ph¶i lµ n¬i cã nhiÒu bµn tay thî thñ c«ng tµi giái, cã chî “mét th¸ng cã 42 phiªn” ®ñ c¸c mÆt hµng trao ®æi…mµ chÝnh n¬i ®©y lµ “rèn häc” cña c¶ vïng: ®Êt khoa b¶ng cña Ho»ng Ho¸, cña xø Thanh “®Þa linh nh©n kiÖt”. Ho»ng Léc ngµy nay kh«ng tuy kh«ng cßn gi÷ vÎ x«m tô cña mét lµng cæ mang h×nh bãng mét trung t©m ph¸t triÓn kinh tÕ Vµ niÒm tù hµo cña lµng vÒ sù häc cña Ho»ng Bét còng ®îc lý gi¶i kh¸ thó vÞ tõ h×nh thÓ cña lµng. Tríc ®©y trong d©n gian truyÒn l¹i “h×nh thÕ cña lµng khi míi lËp gÇn gièng nh mét nghiªn mùc. Sù næi bËt trong häc hµnh thi cö do tõ ®Þa thÕ ®ã mµ h×nh thµnh vµ ph¸t ®¹t”. §ã lµ thÕ vu«ng vøc cña Bét §µ hay Bét Thîng, Bét H¹ xa gièng nh mét nghiªn mùc lín vµ con ®êng nèi liÒn víi lµng NguyÖt Viªn (Ho»ng Quang- Ho»ng Ho¸- c¸ch Ho»ng Léc kho¶ng 8km ngµy nay) nh mét c©y bót chÊm vµo nghiªn mùc. C¸ch lý gi¶i ®ã lµ mét sù nh×n nhËn, ®¸nh gi¸ mét c¸ch khiªm tèn nhng ®Ëm chÊt “phong thuû” vµ kh«ng thÓ kh«ng chøa ®ùng niÒm tù hµo cña c¸c thÕ hÖ ®· tõng ®ç ®¹t khi nãi vÒ sù thµnh ®¹t häc hµnh cña quª h¬ng. Thùc tÕ h×nh thÕ ban ®Çu cña c¸c lµng quª vïng ®ång b»ng s«ng M· cã kh«ng Ýt lµng cã h×nh thÓ nh Ho»ng Léc. Nhng kh«ng ph¶i lµng nµo ngoµi nghÒ n«ng lµ c¬ b¶n còng cã nhiÒu ngêi lµm nhiÒu nghÒ thñ c«ng vµ cã chî Qu¨ng-mét trung t©m bu«n b¸n næi tiÕng ë Ho»ng Léc. Ph¶i ch¨ng sù ho¹t ®éng s«i næi trªn lÜnh vùc ngµnh nghÒ vµ sù giao lu qua bu«n b¸n ®· ®em ®Õn cho c¸c thÕ hÖ ngêi Ho»ng Léc cã c¸i nh×n kh¸c vÒ xu thÕ ph¸t triÓn cña x· héi vµ sù d dËt vÒ kinh tÕ h¬n c¸c lµng thuÇn n«ng kh¸c cïng víi t©m niÖm h»n s©u trong t©m kh¶m ngêi d©n díi chÕ ®é phong kiÕn “nhÊt sÜ, nh× n«ng” mµ “®¹o häc” ë ®©y cã ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn m¹nh mÏ. C©u ca sau ®· phÇn nµo ®· gãp phÇn kh¼ng ®Þnh ®iÒu ®ã: “Ai vÒ Ho»ng Léc mµ coi Chî Qu¨ng mét th¸ng bèn hai phiªn ®Òu Trai mü miÒu bót nghiªn ®Ìn s¸ch G¸i thanh t©n chî bóa cöi canh Trai thêi chiÕm b¶ng ®Ò danh G¸i thêi dÖt v¶i võa lanh (nhanh) võa tµi” (1)- Hoµng Anh Nh©n: Kh¶o s¸t lµng v¨n ho¸ xø Thanh, trang 208. So víi nhiÒu lµng quª kh¸c trong huyÖn Ho»ng Ho¸, ngêi cã häc vÞ cao nhÊt lµ TiÕn sÜ cña Ho»ng Léc ®Õn n¨m T©n Söu, Hång §øc thø 12 (1481) ®êi vua Lª Th¸nh T«ng, míi cã «ng NguyÔn Nh©n LÔ (1): trong khoa thi nµy Thanh Ho¸ cã 4 ngêi ®ç lµ: Lu Hng HiÕu, ngêi huyÖn VÜnh Léc ®ç B¶ng nh·n; Lu Ng¹n Quang, ngêi x· §«ng Anh, §«ng S¬n ®ç Ho»ng Gi¸p; Lª Huy Hµn, ngêi x· Ho»ng Thanh vµ NguyÔn Nh©n LÔ ngêi x· Ho»ng Léc, huyÖn Ho»ng Ho¸ ®ç TiÕn sÜ. NguyÔn Nh©n LÔ lµ “TiÕn sÜ khai khoa” më ®Çu cho mét thêi kú në ré c¸c “¤ng nghÌ Ho»ng Léc” xuÊt hiÖn trªn con ®êng khoa b¶ng trong thêi kú phong kiÕn. Lµng khoa b¶ng Ho»ng Léc Ho»ng Ho¸ lµ ®Êt häc cña tØnh Thanh “Thi Ho»ng Ho¸, kho¸ §«ng S¬n”, c¸c lµng c¸c x· trong huyÖn ®· gãp lªn danh tiÕng ®ã lµ: - Bét Thîng, Bét Th¸i (Ho»ng Léc), NguyÖt Viªn, VÜnh TrÞ, Phï Quang (Ho»ng Quang) “NguyÖt Viªn mêi t¸m «ng nghÌ ¤ng cìi ngùa tÝa, «ng che t¸n vµng” - Quú Ch÷, §«ng Khª (Ho»ng Quú); Héi TriÒu (Ho»ng Phong): “Song long ®¸o h¶i Lìng phîng tr×nh têng” Víi 3 tiÕn sÜ hä L¬ng: L¬ng §¾c B»ng, L¬ng H÷u Kh¸nh; L¬ng Khiªm Hanh: “Tr¹ng nguyªn tæ, b¶ng nh·n t«n L¬ng téc danh ®»ng lìng quèc §« ®èc tiÒn thîng th hËu, quèc triÒu vÞ liÖt tam c«ng”. - C¸t Xuyªn (Ho»ng C¸t): gia ®×nh hä Nh÷ cña Nh÷ B¸ SÜ kÕ thÕ ®¨ng khoa; Phîng §×nh (Ho»ng Anh) cã gia ®×nh hä NguyÔn. §ã lµ nh÷ng “rèn häc” cña huyÖn. Trong ®ã næi bËt nhÊt lµ ®Êt Ho»ng Léc ®îc mÖnh danh lµ “lµng khoa b¶ng” næi tiÕng c¶ níc vµ c¶ tØnh “§«ng S¬n tø b«n, Ho»ng Ho¸ lìng bét”. Tõ tríc ®Õn nay, Thanh Hãa ®îc biÕt ®Õn lµ mét vïng ®Êt næi tiÕng vÒ nghÖ thuËt ®iªu kh¾c ®¸ víi nh÷ng cung ®iÖn, thµnh lòy, l¨ng tÈm nguy nga (Thµnh nhµ Hå, ®iÖn Lam Kinh, Cung B¶o Thanh, hÖ thèng l¨ng mé cña c¸c vÞ quËn c«ng, tÓ tíng… ). ThÕ nhng, Ýt ai biÕt ®Õn Thanh Ho¸ cßn lµ vïng ®Êt cña nh÷ng di s¶n v¨n ho¸ nghÖ thuËt kiÕn tróc, ®iªu kh¾c gç. Nh÷ng c«ng tr×nh kiÕn tróc nµy ®· nãi lªn ®«i bµn tay tµi hoa cña c¸c nghÖ nh©n méc xø Thanh. Trong hÖ thèng di s¶n kiÕn tróc nghÖ thuËt chÊt liÖu gç ë Thanh Ho¸ cßn l¹i ®Õn ngµy nay, kh«ng thÓ kh«ng nh¾c ®Õn mét sè kiÕn tróc cã gi¸ trÞ nghÖ thuËt tiªu biÓu, mang tÝnh ®iÓn h×nh nh ®Òn thê Lý Thêng KiÖt ë Hµ Trung, quÇn thÓ kiÕn tróc ®Òn thê TrÇn Kh¸t Ch©n, Hoa Long tù ë VÜnh Léc, ®Òn thê Hoµng ®Õ Lª §¹i Hµnh ë Thä Xu©n…trong ®ã ®×nh B¶ng M«n ë Ho»ng Hãa næi bËt lªn nh mét di tÝch cßn lu l¹i chót Ýt biÓu hiÖn cña nghÖ thuËt kiÕn tróc M¹c muén t¹i Thanh Ho¸. §×nh B¶ng M«n thuéc th«n §×nh B¶ng x· Ho»ng Léc- mét x· n»m vÒ phÝa Nam huyÖn Ho»ng Hãa, xa kia nã cßn cã tªn gäi lµ lµng Bét Th¸i, mét vïng ®Êt cã tiÕng lµ hiÕu häc cña tØnh Thanh. §×nh B¶ng M«n n»m trong quÇn thÓ di tÝch t¬ng ®èi phong phó cña x· Ho»ng Léc bao gåm V¨n ChØ x· Ho»ng Léc, chïa Thiªn Nhiªn, nhµ thê b¶ng nh·n Bïi Kh¾c NhÊt, nhµ thê NguyÔn Quúnh…Tuy nhiªn, tõ l©u ®×nh B¶ng M«n lu«n ®îc xem lµ niÒm tù hµo cña ngêi d©n bëi n¬i ®©y lµ biÓu tîng trêng tån ®Ó t«n vinh nÒn häc vÊn, mét niÒm tù hµo cã khi h¬n c¶ íc väng vÒ sù giµu sang. 1.2. Thµnh hoµng lµng vµ c¸c vÞ phèi thê T×m hiÓu vÒ c¸c vÞ thÇn cña ®×nh B¶ng M«n lµ mét vÊn ®Ò ®Æc biÖt, trong ®ã, cã nh÷ng con ngêi nöa huyÒn tho¹i, nöa thiªng ho¸, l¹i cã nh÷ng con ngêi cã tiÓu sö râ rµng, nh÷ng con ngêi cã thËt b»ng tÊm g¬ng ®¹o ®øc vµ sù hiÓu biÕt trë Thµnh hoµng cña lµng lµ NguyÔn Tuyªn, xung quanh nh©n vËt nµy ®Õn nay vÉn cha cã sù kh¼ng ®Þnh râ rµng vÒ tiÓu sù. Tuy nhiªn, theo thÇn ph¶ cña lµng th× thµnh hoµng NguyÔn Tuyªn sinh ngµy 10 th¸ng 3 n¨m §inh Söu (1017) lµ con trai ®éc nhÊt cña «ng NguyÔn C«ng Thanh vµ bµ Lª ThÞ H¹nh, mét nhµ nho nghÌo ë trang Bét §µ, huyÖn Cæ §»ng, phñ Hµ Trung, xø Thanh Hoa nay lµ x· Ho»ng Léc, huyÖn Ho»ng Ho¸, tØnh Thanh Ho¸. ¤ng míi lóc sinh ra dung nhan tuÊn tó, kh«i ng«, cèt c¸ch thÇn tíng. N¨m 17 tuæi, ®øc ®é khoan dung, chÝ dòng phi thêng, v¨n vâ song toµn, kh¾p vïng ai còng ca ngîi “nhµ cã phóc sinh quý tö”. N¨m 21 tuæi, niªn hiÖu Cµn Phï, triÒu Lý Th¸i T«ng, phÝa Nam ®Êt níc ta bÞ giÆc Chiªm Thµnh lÊn chiÕm bê câi. ThÕ giÆc rÊt m¹nh, nhµ vua ph¶i th©n chinh ®i dÑp giÆc vµ cã th¸i tö ®i cïng. §¹i qu©n qua trang Bét §µ thÊy ®Þa thÕ qu¶ng m¹c, thuû bé ®Òu thuËn lîi, nhµ vua bÌn h¹ lÖnh dõng qu©n. §¹i b¶n danh ®ãng t¹i chî Thiªn Quan, n¬i Th¸i Tö nghØ l¹i tôc gäi lµ Cån §«ng Cung. §ªm h«m Êy Nhµ vua n»m méng thÊy ¸nh hµo quang to¶ s¸ng vµ cã thÇn linh hiÓn linh t¹i 3 n¬i thuéc b¶n trang. S¸ng h«m sau §øc vua ph¸n r»ng “n¬i ®©y ®Êt thiªng ¾t cã ngêi tµi” (§Þa linh nh©n kiÖt) bÌn lËp ®µn lÔ cÇu, ra lêi hiÖu triÖu vµ më cuéc thi tµi. NguyÔn Tuyªn ®îc ®Õn b¸i yÕt Nhµ vua. Vua uý l¹o vµ hái th¨m t×nh h×nh ®Þa thÕ nói s«ng, lßng d©n kÕ níc vµ kÕ s¸ch ®¸nh giÆc. NguyÔn Tuyªn lÇn lît t©u bµy mäi viÖc lu lo¸t, thö tµi vâ nghÖ l¹i tinh th«ng, Nhµ vua c¶ mõng khen ngîi, bÌn ®Æc phong hµm ®¹i tíng tiªn phong b×nh Chiªm, l¹i cho tuyÓn mé thªm qu©n sÜ trong 4 dßng hä: NguyÔn, Lª, Bïi, NguyÔn cña trang Bét §µ lµm thuéc h¹ gia tíng hîp cïng ®¹i qu©n cña Nhµ vua híng phÝa Nam th¼ng tiÕn, ®¹i ph¸ Chiªm Thµnh, b¾t sèng chiÕm phñ Lµ x¹ ®Èu vµ ca khóc kh¶i hoµn. Sau khi th¾ng giÆc, ®¹i qu©n dõng l¹i t¹i b¶n trang khao thëng ba qu©n, lÔ t¹, phong thÇn, h¹ lËp ®Òn thê t¹i 3 n¬i linh ®Þa (øng víi giÊc méng cña Nhµ vua) tøc 3 miÕu: §Ö nhÊt, ®Ö nhÞ, ®Ö tam hiÖn nay kh«ng cßn n÷a. Do cã c«ng lín, NguyÔn Tuyªn ®îc ®Æc ©n vÒ th¨m gia ®×nh, b¸i yÕt tæ tiªn, vÊn an cha mÑ råi lªn ®êng, vÒ triÒu phôc mÖnh. Khi ra ®Õn ®Çu trang (chî Thiªn Quan) bçng m©y trêi ®en tèi, chip giËt ma tu«n, ngêi vµ ngùa ®Òu ho¸ th©n t¹i chç (trªn ®Þa h×nh Long §Çu) ®ã lµ ngµy 21 th¸ng Ch¹p n¨m §inh Tþ (1037) khi võa 21 tuæi. §îc tin Nhµ vua v« cïng th¬ng tiÕc mét tíng trÎ cã tµi võa lËp c«ng lín. §Ó tëng nhí c«ng lao cña «ng, Nhµ vua bÌn phong thÇn hiÖu, s¾c phong: “Thîng §¼ng Phóc ThÇn §¹i V¬ng”. Hëng chÕ ®é quèc tÕ hµng n¨m xu©n thu nhÞ kú, cÊp tiÒn lËp ®Òn thê (tøc miÕu ®Ö tø ngµy nay) vµ giao d©n phông sù. CÊp c«ng ®iÒn dïng hoa lîi chi vµo kh¸nh tiÕt kþ lÔ hµng n¨m. MiÔn thuÕ kho¸ qu©n l¬ng, t¹p dÞch cho d©n trong 3 n¨m liÒn kÕ tiÕp c¸c triÒu ®¹i sau: TrÇn, Lª, NguyÔn tiÕp tôc bao phong: “Thîng §¼ng §¹i V¬ng Linh ThÇn”. Theo thÇn ph¶ cña lµng, ®×nh B¶ng M«n trong buæi ®Çu vèn lµ n¬i thê Thµnh hoµng lµng NguyÔn Tuyªn, vÞ ®¹i tíng lµm quan díi triÒu Lý, ngêi cã c«ng gióp vua Lý Nh©n T«ng ®¸nh giÆc vµ ®îc phong tíc Cæ Qu¨ng hÇu. HiÖn nay trong hËu cung cã bøc ®¹i tù “§Þa linh nh©n kiÖt”, t¬ng truyÒn do vua Lý Nh©n T«ng ®Ò tÆng (?). Còng theo truyÒn thuyÕt, t¬ng truyÒn NguyÔn Tuyªn ngêi lµng Bét Th¸i vèn lµ mét VÞ ThÇn gi¸ng thÕ cøu d©n gian, ngµi xung qu©n, lµm tíng, gióp vua dÑp yªn bê câi, giÆc tan, «ng quay vÒ trêi. N¬i «ng “ho¸ th©n” vÒ Trêi sau nµy biÕn thµnh mét “Gß mèi”, d©n lµng thÊy linh thiªng bÌn lËp ®Òn thê «ng vµ xem «ng nh mét VÞ ThÇn Hoµng lµng. Kho¸c chiÕc ¸o hiÓn linh nh nh©n vËt huyÒn tho¹i thuéc Tø BÊt Tö trong tÝn ngìng truyÒn thèng ViÖt Nam (th¸nh Giãng), ngêi d©n Bét Th¸i tin tëng vµo sù linh øng cña Ngµi. Tr¶i qua nhiÒu th¨ng trÇm cña lÞch sö, vµo thÕ kû XV khi Nho häc chiÕm u thÕ, sù häc cña Nho sinh ë lµng Bét Th¸i ®· lµm hiÓn danh ®Êt Tr¹ng, ng«i ®Òn ®îc chuyÓn tªn vµ bao chøa c¸c gi¸ trÞ míi cña Nho gi¸o: ®×nh B¶ng M«n. Tõ mét truyÒn thuyÕt lÞch sö (vÞ ®¹i tíng qu©n NguyÔn Tuyªn), pha trén víi tÝn ngìng d©n gian tõ xa xa (Gß Mèi vµ vÞ ThÇn Hoµng lµng), mét lµng cæ ven bê s«ng M· víi nhiÒu ng· giao th«ng, ®ß ngang, ®ß däc, ngîc xu«i bu«n b¸n, th«ng th¬ng thÞnh ®¹t, häc vÊn më mang. L¹i gÆp c¶nh “t«n Nho øc PhËt” triÒu Lª, lÏ dÜ nhiªn ph¶i cã mét c¬ së thÝch hîp ®Ó ®Ò cao nh÷ng ngêi më mang viÖc häc lµ ®iÒu cÇn thiÕt. ChÝnh v× vËy, c¸c vÞ ®¹i khoa cña lµng (cã 12 vÞ) ®îc phèi thê trang träng trong ®×nh. Néi hµm tÝn ngìng VÒ sau nµy, sù häc cña lµng ngµy ®îc më mang, trë thµnh tiÕng th¬m, niÒm tù hµo cña Bét Th¸i mµ ®×nh lµng tõ chç lµ chèn thê cóng thµnh hoµng ®Õn viÖc t«n vinh häc vÊn. C¸c “®¹i khoa”, «ng nghÌ, «ng cèng ®ç ®¹t, võa ®îc hiÓn danh, võa bíc vµo kiÕn tróc t©m linh ®Ó trë thµnh nh÷ng “vÞ thÇn” b¶o trî cho ®¹o häc. Cã 12 vÞ ®¹i khoa cña Ho»ng Léc vµ B¶ng M«n ®îc tr©n träng thê trong ®×nh: -Ngêi ®Çu tiªn lµ TiÕn sÜ khai khoa cña Ho»ng Léc, NguyÔn Nh©n LÔ (1461-1522). §ç TiÕn sÜ khoa thi n¨m T©n Söu, Hång §øc thø 12 (1481) khi míi