Tài liệu địa danh các đơn vị hành chính phủ thƣờng tín (hà nội) thời nguyễn

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------- NGUYỄN THỊ QUYÊN ĐỊA DANH CÁC ĐƠN VỊ HÀNH CHÍNH PHỦ THƢỜNG TÍN (HÀ NỘI) THỜI NGUYỄN Luận văn thạc sĩ chuyên ngành: Ngôn ngữ học Mã số: 60 22 02 40 Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS Nguyễn Thị Việt Thanh HÀ NỘI - 2014 LỜI CAM ĐOAN Tôi xim cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong khóa luận là trung thực và chưa từng được công bố trong bất cứ công trình nghiên cứu nào khác. Nếu sai, tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm trước Ban chủ nhiệm khoa Ngôn ngữ học và Ban giám hiệu Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (Đại học Quốc gia Hà Nội). Hà Nội, ngày 25 tháng 5 năm 2014 HỌC VIÊN Nguyễn Thị Quyên LỜI CẢM ƠN Luận văn này được hoàn thành dưới sự giúp đỡ nhiệt tình và chu đáo của PGS. TS. Nguyễn Thị Việt Thanh. Em xin được bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc tới cô, người đã hướng dẫn em trong Luận văn này. Nhân đây em xin chân thành cảm ơn toàn thể các thầy giáo, cô giáo, các cán bộ trong Khoa Ngôn ngữ học, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội – những người đã dạy dỗ và giúp đỡ em trong thời gian học vừa qua. Tôi cũng xin bày tỏ lòng biết ơn vô hạn tới gia đình, bạn bè và những người thân yêu đã luôn sát cánh, tạo mọi điều kiện tốt nhất cho tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện Luận văn. Tuy em đã rất cố gắng nhưng luận văn có lẽ khó tránh khỏi những hạn chế, thiếu sót. Rất mong nhận được những ý kiến đóng góp và nhận xét của các thầy giáo, cô giáo và các bạn để em có thể phát triển đề tài này ở cấp độ cao hơn. Em xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, ngày 25 tháng 5 năm 2014 Học viên Nguyễn Thị Quyên MỤC LỤC MỞ ĐẦU ................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài .................................................................................. 1 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ........................................................ 3 3. Mục đích nghiên cứu ........................................................................... 5 4. Nhiệm vụ nghiên cứu ........................................................................... 5 5. Lịch sử vấn đề nghiên cứu ................................................................... 5 6. Phương pháp nghiên cứu ...................................................................... 6 7. Đóng góp của luận văn ........................................................................ 7 8. Bố cục luận văn ................................................................................... 7 CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN ................................................................ 9 1.1. Những lí luận chung về địa danh và địa danh học ......................... 9 1.1.1. Địa danh ................................................................................................ 9 1.1.2. Khái quát chung về phức thể địa danh ............................................... 13 1.2. Khái quát về địa bàn nghiên cứu ...................................................20 1.3. Khảo sát địa danh ..........................................................................21 1.4. Bức tranh khái quát về địa danh hành chính phủ Thƣờng Tín (Hà Nội) thời Nguyễn .................................................................................. 23 1.5. Tiểu kết ..........................................................................................25 CHƢƠNG 2: .............................................................................................27 ĐẶC ĐIỂM CẤU TẠO ĐỊA DANH HÀNH CHÍNH ...............................27 PHỦ THƢỜNG TÍN (HÀ NỘI) THỜI NGUYỄN ...................................27 2.1. Yếu tố chỉ loại trong kết cấu phức thể địa danh của địa danh hành chính phủ Thƣờng Tín (Hà Nội) thời Nguyễn ......................................27 2.1.1. Số lượng .............................................................................................. 28 2.1.2. Vị trí ................................................................................................... 38 2.2. Bộ phận định danh của địa danh hành chính phủ Thƣờng Tín (Hà Nội) thời Nguyễn ...........................................................................39 2.2.1. Số lượng âm tiết của bộ phận định danh ............................................ 40 2.2.2. Nguồn gốc của các bộ phận định danh trong địa danh hành chính phủ Thường Tín (Hà Nội) thời Nguyễn ................................................................ 46 2.2.3. Mô hình cấu trúc, kết cấu của địa danh hành chính phủ Thường Tín (Hà Nội) thời Nguyễn .................................................................................... 49 2.2.4. Phương thức định danh của địa danh hành chính phủ Thường Tín (Hà Nội) thời Nguyễn ........................................................................................... 61 2.3. Tiểu kết ..........................................................................................69 CHƢƠNG 3: ĐẶC ĐIỂM NGỮ NGHĨA ĐỊA DANH HÀNH CHÍNH ...72 PHỦ THƢỜNG TÍN (HÀ NỘI) THỜI NGUYỄN ...................................72 3.1. Ý nghĩa địa danh hành chính phủ Thƣờng Tín (Hà Nội) thời Nguyễn....72 3.1.1. Địa danh kí hiệu .................................................................................. 73 3.1.2. Địa danh đăng ký ................................................................................ 74 3.1.3. Địa danh thể hiện ước vọng ................................................................ 75 3.1.4. Địa danh mô tả .................................................................................... 77 3.1.5. Địa danh mang yếu tố lịch sử ............................................................. 80 3.2. “Húy” trong địa danh hành chính phủ Thƣờng Tín (Hà Nội) thời Nguyễn ..................................................................................................84 3.2.1. Quy tắc “kiêng húy” ........................................................................... 85 3.2.2. Phương pháp “kiêng húy” .................................................................. 85 3.4. Tiểu kết ..........................................................................................88 KẾT LUẬN ..............................................................................................90 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................94 PHỤ LỤC MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Địa danh, theo cách hiểu thông thường, là tên gọi của địa hình thiên nhiên, các công trình xây dựng, các đơn vị hành chính, các vùng lãnh thổ là đối tượng nghiên cứu của nhiều lĩnh vực khoa học như lịch sử, địa lí, dân tộc học, văn hoá học. Tìm hiểu về địa danh là mảng đề tài được nhiều nhà nghiên cứu quan tâm. Địa danh không đơn thuần là tên gọi của một đối tượng cụ thể mà còn ẩn sau đó những trầm tích lịch sử, văn hoá, những yếu tố thuộc về nếp sống, phong tục tập quán của mỗi vùng miền. Sự định hình, phát triển, trường tồn hay biến đổi và mất đi của một địa danh thường gắn với một lí do văn hoá hay sự kiện lịch sử nhất định. Chính vì vậy, nghiên cứu về địa danh không chỉ có ý nghĩa về mặt ngôn ngữ học mà còn đem lại những nguồn dữ liệu dồi dào và có cơ sở cho nhiều ngành khoa học khác. Hà Nội, với vị thế địa chính trị quan trọng của đất nước, là đối tượng được nhiều nhà nghiên cứu quan tâm với nhiều công trình nghiên cứu dưới góc nhìn lịch sử, địa lý, văn hóa, chính trị... , trong đó không ít công trình nghiên cứu Hà Nội giai đoạn thế kỷ XIX, như Địa bạ cổ Hà Nội (Phan Huy Lê chủ biên), Lịch sử thủ đô Hà Nội (Trần Huy Liệu), Địa danh Thăng Long – Hà Nội thời Nguyễn (Nguyễn Thúy Nga chủ biên).... bởi đây là giai đoạn đánh dấu bước ngoặt lịch sử của đất nước với sự cai trị của nhà Nguyễn. Trong thời gian này, Hà Nội có nhiều biến đổi quan trọng về địa giới hành chính, thể chế chính trị. Kéo theo đó là sự ảnh hưởng sâu rộng tới văn hóa, chính trị của đất nước. Nhiều công trình lớn liên quan đến Hà Nội thế kỷ XIX dưới góc độ văn hóa, ngôn ngữ đã được công bố. Những công trình đó chủ yếu tập trung chủ yếu vào nội thành Thăng Long - Hà Nội. Tuy nhiên, để tìm hiểu Hà Nội một cách thấu đáo, đầy đủ thì việc nghiên cứu về Hà Nội không chỉ gói gọn trong 1 nội thành mà phải được mở rộng ra những vùng lân cận, ngoại vi để có cái nhìn tổng quát, đầy đủ và chính xác về sự hình thành, phát triển của Hà Nội hiện đại. Đất nước ta trải qua nhiều triều đại với những biến đổi lịch sử to lớn liên quan đến chính trị, tư tưởng, văn hóa cũng như địa giới hành chính của các vùng trong cả nước. Trong đó, triều Nguyễn (thế kỉ XIX) là giai đoạn đánh dấu bước ngoặt quan trọng trong việc cải cách hành chính của đất nước với sự thành lập của các tỉnh lỵ, trong đó có việc thành lập tỉnh Hà Nội rồi sau đó được xây dựng thành thành phố sau khi trở thành “đất nhượng địa” của thực dân Pháp. 1.3. Phủ Thường Tín thời Nguyễn là một vùng đất được xác định về diên cách như sau: “Đông tây cách nhau 20 dặm, nam bắc cách nhau 50 dặm. Phía đông đến sông Nhị đối ngạn với địa giới huyện Gia Lâm tỉnh Bắc Ninh và địa giới huyện Đông Yên thuộc tỉnh Hưng Yên 10 dặm, phía tây đến địa giới huyện Thanh Oai phủ Ứng Hòa 10 dặm, phía nam đến địa giới huyện Duy Tiên phủ Lý Nhân 32 dặm, phía bắc đến địa giới các huyện Thọ Xương và Vĩnh Thuận phủ Hoài Đức 22 dặm” [37; tr.189]. 1.4. Nhiều công trình nghiên cứu địa danh Hà Nội thế kỷ 19 trong đó có nhắc tới hệ thống địa danh hành chính của phủ Thường Tín, tiêu biểu là Các tổng trấn xã danh bị lãm (1810-1813), Bắc Thành địa dư chí lục (1818 1820), Địa bạ cổ Hà Nội (1837), Hà Nội địa bạ (1866), Đồng Khánh địa dư chí (1885-1888), Đại Nam Nhất thống chí (1910)... Trong số đó nhiều tư liệu đã được chuyển dịch từ tiếng Hán hoặc tiếng Nôm ra tiếng Việt hiện đại. Những tư liệu trên cho phép nghiên cứu hệ thống địa danh các đơn vị hành chính Hà Nội, thông qua đó góp phần tìm hiểu những đặc điểm về lịch sử, văn hóa, địa lý... của Thăng Long - Hà Nội thế kỷ 19. Tuy nhiên về cơ bản, những công trình này mới dừng lại ở việc liệt kê những địa danh hành chính 2 của Phủ mà chưa có công trình nào lấy hệ thống địa danh hành chính của phủ Thường Tín làm đối tượng nghiên cứu riêng từ góc độ ngôn ngũ học. Với mong muốn tìm hiểu một cách tương đối hệ thống về hệ thống địa danh hành chính phủ Thường Tín (Hà Nội) thời Nguyễn theo phương pháp ngôn ngữ học nhàm chỉ ra những đặc điểm, mô hình cấu tạo, quy luật phát triển, biến đổi của ngôn ngữ địa danh cũng như các giá trị lịch sử, văn hoá kết tinh sau mỗi tên gọi, chúng tôi lựa chọn đề tài “Địa danh các đơn vị hành chính phủ Thường Tín (Hà Nội) thời Nguyễn. 2. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 2.1. Đối tượng nghiên cứu Luận văn lấy đối tượng nghiên cứu là các địa danh hành chính phủ Thường Tín thời Nguyễn. Phủ Thường Tín, vào thời Bắc thuộc, là một bộ phận của quận Giao Chỉ; thời Lý – Trần là châu Thượng Phúc. Đến thời Minh đổi thành châu Phúc Yên. Đến thời Lê, phủ Thường Tín thuộc Thừa tuyên Sơn Nam. Đến thời Tây Sơn, phủ Thường Tín thuộc trấn Sơn Nam Thượng. Đời Gia Long vẫn theo như cũ nhưng đến năm 1831 (Minh Mệnh 12), cùng với công cuộc cải cách hành chính toàn diện của vua Minh Mệnh, khi chia đặt tỉnh thì phủ Thường Tín thuộc tỉnh Hà Nội. Phủ Thường Tín gồm 03 huyện là: Thanh Trì, Thượng Phúc và Phú Xuyên. - Huyện Thanh Trì trước có tên là huyện Thanh Đàm. Theo Đại Nam nhất thống chí, xưa còn gọi là châu Long Đàm, thuộc phủ Giao Châu. Đến năm Vĩnh Lạc 5 (1407) đổi Long Đàm thành Thanh Đàm. Sau đó, đến thời Lê Trung Hưng, do kỵ húy vua Lê Thế Tông nên đổi thành Thanh Trì. - Huyện Thượng Phúc, thời Trần là đất châu Thượng Phúc. Đến thời Minh đổi là huyện Bảo Phúc thuộc châu Phúc Yên, phủ Giao Châu. Thời Lê lại đổi thành huyện Thượng Phúc thuộc phủ Thường Tín. 3 - Huyện Phú Xuyên, thời Minh là huyện Phù Lưu thuộc châu Phúc Yên, phủ Giao Châu. Thời Lê Thánh Tông đổi thành huyện Phú Xuyên. Trải qua những sự biến động trong lịch sử triều Nguyễn, phủ Thường Tín cũng có những sự thay đổi đáng kể: - Năm 1802 – 1831: Giai đoạn đầu thời Nguyễn với sự trị vì của vua Gia Long, phủ Thường Tín thuộc trấn Sơn Nam Thượng. - Năm 1831 – 1887: được đánh dấu bằng những cải cách hành chính quan trọng của vua Minh Mệnh năm 1831 với sự thành lập của tỉnh Hà Nội. Theo đó, phủ Thường Tín trước thuộc trấn Sơn Nam Thượng được chuyển về để thành lập tỉnh Hà Nội. - Năm 1888 Đồng Khánh 3, triều đình nhà Nguyễn nhượng đất Hà Nội cho Pháp làm “đất nhượng địa”. Sau đó, chính quyền thực dân thành lập thành phố Hà Nội, những phần còn lại thuộc về tỉnh Hà Nội. - Năm 1899, huyện Hoàn Long được thành lập, gồm phần đất còn lại của hai huyện Thọ Xương và Vĩnh Thuận (trừ những khu vực đã được lấy thành phố) và một số xã thôn của hai huyện Từ Liêm, Thanh Trì lập một huyện mới là huyện Hoàn Long, làm huyện ngoại thành thành phố Hà Nội. Lúc này, địa giới hành chính của phủ Thường Tín bị thu gọn. - Năm 1902, tỉnh lỵ Hà Nội được dời đến xứ Cầu Đơ rồi đổi thành tỉnh Cầu Đơ. Năm 1904, tỉnh Cầu Đơ được đổi thành tỉnh Hà Đông. Lúc này, phủ Thường Tín với 3 huyện Thượng Phúc, Thanh Trì, Phú Xuyên vẫn được giữ nguyên và chuyển về tỉnh Hà Đông. Vào thời Nguyễn (thế kỷ XIX), phủ Thường Tín là một đơn vị hành chính lớn với nhiều nét văn hóa đặc trưng cùng một số làng nghề nổi tiếng. 2.2. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi nghiên cứu của luận văn là địa danh hành chính của phủ Thường Tín thời Nguyễn qua các tư liệu Hán Nôm như: + Các trấn tổng xã danh bị lãm (CTTX), 4 + Bắc Thành địa dư chí lục (BTĐD), + Đồng Khánh dư địa chí (ĐKĐD), + Hà Nội địa bạ (HNĐB), + Danh mục làng xã Hà Nội cuối thế kỷ XIX. + Hà Đông xã trang thôn trại bạ, + Địa chí tỉnh Hà Nội kèm theo bảng thống kê các làng và chợ trong tỉnh, + Địa danh và tài liệu lưu trữ về làng xã Bắc Kỳ, + Hà Đông toàn tỉnh tổng xã thôn danh sách. Các tư liệu này đã được TS Nguyễn Thúy Nga dịch và tổng hợp trong cuốn “Địa danh Hà Nội thời Nguyễn: Khảo cứu từ nguồn tư liệu Hán Nôm” do Nxb Khoa học xã hội, xuất bản năm 2010. 3. Mục đích nghiên cứu - Nghiên cứu địa danh hành chính phủ Thường Tín (Hà Nội) trên các mặt: đặc điểm cấu tạo, phương thức định danh, đặc điểm ý nghĩa, nguồn gốc và sự biến đổi địa danh qua các giai đoạn của triều Nguyễn. - Làm sáng tỏ mối quan hệ giữa địa danh và các lĩnh vực liên quan như: lịch sử, địa lí, dân tộc, văn hóa, truyền thuyết dân gian... 4. Nhiệm vụ nghiên cứu Luận văn thực hiện những nhiệm vụ cụ thể sau đây: - Khảo sát địa danh hành chính phủ Thường Tín (Hà Nội) thời Nguyễn từ góc độ ngôn ngữ. - Thông qua việc khảo sát địa danh để tìm hiểu những đặc trưng văn hóa, xã hội, lịch sử của khu vực. 5. Lịch sử vấn đề nghiên cứu Trên bản đồ văn hóa Việt Nam, phủ Thường Tín là một vùng đất cổ với nhiều nét văn hóa và làng nghề đặc sắc. Bên cạnh đó, đây là vùng đất nổi tiếng với những đặc sản như rượu sen, rượu cúc (xã Hoàng Mai, xã Bình Vọng), vải (xã Quang Liệt), cá rô (xã Thịnh Liệt), rượu nếp (xã Đông Thai)... 5 (theo Dư địa chí, Nguyễn Trãi). Chính vì vậy mà các nhà lịch sử, văn hóa, ngôn ngữ… đã sớm quan tâm đến vùng đất văn hóa này. Trong các tư liệu lịch sử quan trọng như Đại Việt sử kí toàn thư (Ngô Sĩ Liên), Việt sử thông giám cương mục (Quốc sử quán Triều Nguyễn), Dư địa chí (Nguyễn Trãi), các địa danh Thanh Đàm (đến thời Nguyễn được đổi thành Thanh Trì), Thượng Phúc, Phú Xuyên đều được nhắc tới gắn với các sự kiện lịch sử quan trọng và dưới tư cách là một đơn vị trực thuộc phủ Thường Tín, trấn Sơn Nam Thượng. Địa danh Thường Tín với các đơn vị hành chính cơ sở được xuất hiện trong “Tên làng xã Việt Nam thế kỉ XIX” bấy giờ thuộc trấn Sơn Nam Thượng. Lịch sử hình thành, biến đổi của các địa danh hành chính và tên làng xã phủ Thường Tín còn được giới thiệu trong các sách “Đồng Khánh địa dư chí” (biên soạn vào đời Đồng Khánh), “Đất nước Việt Nam qua các đời” (Đào Duy Anh), “Địa chí Hà Tây” (Đặng Văn Tu – Nguyễn Tá Nhí chủ biên). Những công trình trên đã phản ánh tổng quan diện mạo của địa danh hành chính phủ Thường Tín theo dòng lịch sử. Tuy nhiên, trong các công trình nghiên cứu này, nhiều địa danh chỉ được kể tên trong những chứng tích lịch sử mà ít khi được chú trọng với tư cách là đối tượng nghiên cứu trực tiếp. Bức tranh địa danh hành chính phủ Thường Tín (Hà Nội) qua các giai đoạn biến động của thời Nguyễn mới chỉ được mô tả khái quát và hầu hết là nhìn nhận dưới góc độ liệt kê tên các đơn vị hành chính chứ chưa có công trình nào đề cập tới địa danh hành chính phủ Thường Tín (Hà Nội) với tư cách là một đối tượng nghiên cứu độc lập. 6. Phƣơng pháp nghiên cứu 6.1. Thu thập, xử lí tư liệu: Chúng tôi sử dụng phương pháp này để thống kê, khảo cứu, lí giải địa danh. Các nguồn ngữ liệu được thống kê, tổng hợp trong các văn bản thời Nguyễn (văn bản Hán Nôm, tiếng Pháp) là nguồn tư liệu quan trọng cho luận văn. 6 6.2. Phương pháp miêu tả: Thông qua phương pháp miêu tả địa danh về mặt nội dung và hình thức, chúng tôi rút ra được những nhận xét về đặc điểm các mặt cấu tạo của địa danh, phương thức định danh và những biểu hiện văn hoá của địa danh ở các loại hình khác nhau. 6.3. Phương pháp nghiên cứu liên ngành ngôn ngữ - lịch sử- văn hóa: Những kết quả đạt được của luận văn là tổng hợp các phương pháp nghiên cứu đặc trưng của ngôn ngữ học, dân tộc học, văn hóa học, văn học… Từ những cách thức tiếp cận ấy chúng tôi sẽ cố gắng nêu bật những giá trị ngôn ngữ, văn hóa, lịch sử, xã hội, địa lí của Thường Tín thông qua những biểu hiện về địa danh. 6.4. Phương pháp phân tích, tổng hợp, khái quát hóa: Từ những cứ liệu đã khảo sát cụ thể, chúng tôi từng bước tiến hành phân tích, tổng hợp, khái quát hóa thành những luận điểm, những đặc trưng và kết luận khoa học. 7. Đóng góp của luận văn Thực hiện đề tài này, chúng tôi mong muốn sẽ đạt được những kết quả nghiên cứu có giá trị khoa học và thực tiễn, với những đóng góp cơ bản là: - Mô tả một cách hệ thống, khoa học về lớp địa danh hành chính của phủ Thường Tín (Hà Nội) thế kỷ XIX trong mối liên quan mật thiết hữu cơ với các yếu tố lịch sử, văn hoá, địa lý của địa phương. - Góp phần làm giàu thêm những công trình nghiên cứu về địa danh ở Việt Nam nói chung, Hà Nội triều Nguyễn nói riêng, không chỉ từ góc độ ngôn ngữ học mà có sử dụng các phương pháp nghiên cứu liên ngành theo định hướng khu vực học. - Góp phần xây dựng bức tranh tổng thể về hệ thống địa danh Thường Tín nói riêng và Hà Nội nói chung. 8. Bố cục luận văn Ngoài phần Mở đầu và Kết luận, luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Cơ sở lí luận 7 Chương 2: Đặc điểm cấu tạo của địa danh hành chính phủ Thường Tín (Hà Nội) thời Nguyễn Chương 3: Đặc điểm ngữ nghĩa của địa danh hành chính phủ Thường Tín (Hà Nội) thời Nguyễn 8 CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN 1.1. Những lí luận chung về địa danh và địa danh học 1.1.1. Địa danh 1.1.1.1. Khái niệm “Địa danh” là một thuật ngữ có nguồn gốc từ một tiếng Hy Lạp cổ là Toponima hay Topoma. Trong thời gian gần đây, thuật ngữ này được thay thế bằng một từ ghép place – names nghĩa tiếng Việt là “tên gọi vị trí hay điểm địa lí”. Địa danh là là một thuật ngữ vốn xuất hiện từ thế kỷ 18, song có nhiều quan điểm khác nhau về khái niệm này như: Theo A.V. Superanxkaja địa danh là “tên gọi các đối tượng địa lý khác nhau, địa hình trên bề mặt trái đất. Địa danh đánh dấu các tên gọi địa lý bằng các từ. Địa danh gần gũi với tên người, tên động vật” [38; tr.11]. Còn theo G.M.Kert thì địa danh là tên gọi được đặt cho các đối tượng địa lý, ra đời trong một khu vực có người sinh sống, được tạo ra bởi một cộng đồng dân cư, một tộc người. Chúng là một phần không thể thiếu được trong cuộc sống hàng ngày và các hoạt động chính trị - xã hội ở nơi đó. Ở Việt Nam, địa danh từng là đối tượng chú ý của nhiều nhà nghiên cứu từ các góc độ khác nhau. Tại các tác phẩm nổi tiếng như Đại Việt sử ký hay các công trình địa bạ, địa chí, các địa danh luôn là những dấu hiệu quan trọng để ghi dấu hay nhận diện những sự kiện quan trọng của các vùng đất hay của đất nước. Từ góc độ ngôn ngữ học, định nghĩa về địa danh cũng đã được không ít nhà nghiên cứu quan tâm như: Hoàng Phê, trong Từ điển tiếng Việt, định nghĩa: “Địa danh là tên gọi các miền đất”, là “tên đất, tên địa phương” [36]. Đây là cách định nghĩa đơn giản, tối lược, chưa bao quát được đầy đủ nội hàm của khái niệm địa danh. 9 Lê Trung Hoa, người có nhiều năm nghiên cứu trên lĩnh vực địa danh thì coi “Địa danh là những từ hoặc ngữ cố định, được dùng làm tên của địa hình thiên nhiên, các công trình xây dựng, các đơn vị hành chính, các vùng lãnh thổ.” [19; tr.21]. Tác giả Nguyễn Kiên Trường thì xác định: “Địa danh là tên riêng chỉ các đối tượng địa lý tự nhiên và nhân văn có vị trí xác định trên bề mặt trái đất” [54; tr.16]. Nhà nghiên cứu Nguyễn Văn Âu lại cho rằng: “Địa danh là tên đất gồm: tên sông, núi, làng mạc… hay là tên các địa phương, các dân tộc” [4; tr.5]. Trong các định nghĩa trên, định nghĩa của Lê Trung Hoa, Nguyễn Kiên Trường được nhiều người chấp nhận vì nó mang tính khái quát, bao trùm nội hàm và thể hiện ngoại diên khái niệm rõ nét. Quan niệm của hai nhà nghiên cứu trên có thể được khái quát như sau: Địa danh là những từ hoặc ngữ cố định, được dùng làm tên của địa hình thiên nhiên, công trình xây dựng, đơn vị hành chính, vùng lãnh thổ có vị trí xác định trên bề mặt trái đất. Tập hợp các địa danh tạo thành một lớp từ ngữ đặc biệt nằm trong hệ thống từ vựng của một ngôn ngữ. Địa danh chịu sự chi phối của những quy luật ngôn ngữ chung (như quy tắc phát âm), mang đặc trưng của một ngôn ngữ cụ thể (quy tắc ngữ pháp, ngữ âm…), đồng thời, có những quy tắc riêng trong cấu trúc nội tại của nó (quy tắc cấu tạo địa danh, phương thức định danh). 1.1.1.2. Phân loại địa danh Địa danh là tên gọi của những đối tượng địa lí, chúng tồn tại ở rất nhiều dạng thức và vô vàn kiều loại khác nhau. Do đó, cũng giống như quan niệm về địa danh, việc phân loại địa danh cũng dẫn đến nhiều tranh cãi với những ý kiến khác nhau: - A.V.Superanxkaja chia địa danh thành 8 loại, bao gồm: phương danh; thuỷ danh; sơn danh; phố danh; lộ danh; viên danh; đạo danh; nơi cư dân ít. 10 - G.P.Xmolixkaja và M.V. Gorbanhexki trong tác phẩm Địa danh Matxcơva đã chia địa danh thành các loại là: phương danh (tên gọi các điểm dân cư); thuỷ danh; sơn danh; phố danh (tên gọi đối tượng trong thành phố). Ở Việt Nam, nhiều nhà nghiên cứu cũng đưa ra cách phân loại khác nhau: - Trần Thanh Tâm là một trong những người đầu tiên đưa ra hệ thống phân loại địa danh ở Việt Nam. Ông phân chia địa danh thành các loại khác nhau căn cứ vào: đặc điểm; vị trí không gian và thời gian; tôn giáo và tín ngưỡng; hình thái, chất đất, khí hậu; nghề nghiệp, đặc sản, tổ chức kinh tế; hoạt động của con người. - Khác với quan điểm của Trần Thanh Tâm, Nguyễn Văn Âu chia địa danh thành 2 loại: Địa danh tự nhiên và địa danh kinh tế - xã hội với 7 kiểu: thuỷ danh, lâm danh, sơn danh, làng xã, huyện thị, tỉnh, thành phố, quốc gia và 12 dạng: sông ngòi, hồ đầm, đồi núi, hải đảo, rừng rú, truông - trảng, làng xã, huyện - quận, thị trấn, tỉnh, thành phố, quốc gia... [3]. Cách phân loại này cụ thể, dễ thống kê. Tuy nhiên lại đi quá chi tiết nên mất đi tính khái quát. - Lê Trung Hoa trong “Các nguyên tắc và phương pháp nghiên cứu địa danh” đã dựa vào tiêu chí đối tượng định danh và nguồn gốc ngôn ngữ để phân loại địa danh: + Xét theo đối tượng, địa danh được phân thành 2 loại: tự nhiên và không tự nhiên. Địa danh chỉ đối tượng địa lý nhân tạo gồm 3 kiểu loại: địa danh chỉ các công trình xây dựng, địa danh chỉ các đơn vị hành chính và địa danh chỉ các vùng lãnh thổ không có ranh giới rõ ràng. Trong mỗi kiểu loại, tác giả lại có những chia tách nhỏ hơn. Trong “Địa danh, những tấm bia lịch sử, văn hóa của đất nước”, ông đã chia địa danh chỉ công trình xây dựng thành 4 nhóm: sinh hoạt cư trú (nhà, chung cư, cư xá,…), sinh hoạt kinh tế (ruộng, chợ, lò, phố xá, nông trường,…), sinh hoạt giao thông (bến (xe, đò), cầu, đường, quán, phà, bắc,…), sinh hoạt tâm linh (chùa, miếu đình, võ (dỏ), nhà thờ,…). 11 Địa danh tự nhiên được phân thành 3 loại: sơn danh, thủy danh và vùng đất nhỏ. + Xét về nguồn gốc ngữ nguyên, tác giả chia địa danh thành phố Hồ Chí Minh thành 2 nhóm lớn: địa danh thuần Việt và địa danh không thuần Việt (gốc Hán - Việt, gốc Khơme, gốc Pháp…). - Đồng quan điểm với Lê Trung Hoa, nhiều nhà nghiên cứu như Nguyễn Kiên Trường, Từ Thu Mai, Nguyễn Văn Loan… đã lấy hai tiêu chí tự nhiên và không tự nhiên để phân chia địa danh thành 2 loại lớn là địa danh tự nhiên và địa không tự nhiên. Tuy nhiên, ở những tiểu loại nhỏ hơn, mỗi tác giả lại có cách phân chia khác nhau tùy vào mục đích nghiên cứu và đặc trưng địa bàn. Chúng tôi đồng ý với cách phân loại của Lê Trung Hoa và Nguyễn Kiên Trường và lựa chọn nó làm cách phân loại của luận văn bởi đây là cách phân loại có tính khái quát và bao hàm các loại địa danh. Địa danh Không tự nhiên Tự nhiên Sơn danh Thủy danh Vùng đất nhỏ Hành chính 12 Công trình xây dựng Công trình văn hóa, tâm linh, tôn giáo Trong luận văn, chúng tôi lựa chọn đối tượng nghiên cứu là nhóm địa danh hành chính. Địa danh hành chính nằm trong hệ thống địa danh chung, thuộc về hệ thống địa danh không tự nhiên theo cách phân loại của Lê Trung Hoa và Nguyễn Kiên Trường. Đây là các đơn vị, tổ chức hành chính do chính quyền quy định và thường xuyên thay đổi theo chính quyền hoặc thể chế chính trị, do vậy tính ổn định thường kém hơn nhiều so với các địa danh tự nhiên vốn hình thành một cách tự phát và được lưu truyền, bảo tồn trong dân gian từ đời này sang đời khác. 1.1.2. Khái quát chung về phức thể địa danh 1.1.2.1. Khái niệm “Phức thể địa danh” Một trong những thao tác khoa học đầu tiên khi nghiên cứu địa danh học chính là việc nhận diện chính xác địa danh trên dòng ngữ lưu của nó. Ví dụ như trong cụm từ “xã Phượng Dực” (tổng Phượng Dực, huyện Thượng Phúc) thì cả hai yếu tố “xã” và “Phượng Dực” đều là địa danh hay chỉ có “Phượng Dực” mới là địa danh và phải viết hoa? Có nhiều cách nhìn khác nhau về vấn đề này. Mỗi nhà nghiên cứu địa danh khi đưa ra quan niệm về địa danh cũng đã xác định vấn đề này: Theo Lê Trung Hoa, địa danh chỉ gói gọn trong một danh từ riêng để xác định và khu biệt sự vật. Danh từ chung đi trước như từ “thôn” trong cụm từ “thôn Giáp Bát”, cụm từ “xã” trong “xã Đồng Nhân Châu” chỉ mang ý nghĩa chỉ loại, sử dụng kèm theo địa danh và không dùng hình thức viết hoa. Đồng quan điểm với Lê Trung Hoa, Từ Thu Mai nhận định: “Khi đã phân biệt thành bộ phận từ ngữ chung và bộ phận tên riêng, địa danh được hiểu chỉ là bộ phận tên riêng, còn bộ phận từ ngữ chung được đặt trước tên riêng đó chỉ có tính chất đi kèm, chỉ loại hình đối tượng địa lý mà thôi” [33]. 13 Theo nhận định trên thì danh từ chung nằm ngoài khái niệm địa danh. Tuy nhiên, trong thực tế, nếu thiếu đi yếu tố chung chỉ loại này, việc hiểu một danh từ nào đó có phải địa danh không rất khó khăn. Ví dụ: “Đoài” chỉ được coi là địa danh khi nằm trong kết hợp thôn Đoài. Tương tự như vậy, “Thị” chỉ được coi là địa danh khi nằm trong kết hợp Thị thôn... Khác với quan niệm của Lê Trung Hoa và Từ Thu Mai, Nguyễn Văn Loan trong Luận án Tiến sĩ về Địa danh Hà Tĩnh đã nhận định vai trò của danh từ chung trong một địa danh: “Trên thực tế hành chức của các đơn vị định danh, chúng ta nhận thấy rằng, trong nhiều trường hợp, địa danh chỉ tồn tại trong bộ phận tên riêng mà những yếu tố chung đi kèm không nhất thiết tồn tại, như Sài Gòn, Hà Nội, Huế (...). Lại có những trường hợp, yếu tố chung đi kèm có tác dụng khái quát hoá rất cao mà khi sử dụng địa danh, chúng ta gần như không thể bỏ qua. Chẳng hạn những yếu tố chung liên quan đến mảng địa danh về đời sống văn hóa tâm linh như đền, chùa, nhà thờ… Chúng ta không thể chỉ sử dụng yếu tố tên riêng thay cho phức thể địa danh này. Thậm chí, trong nhiều trường hợp, thành tố chung còn có chức năng bao quát cho cả địa danh. Chúng ta có thể nói: đi chùa về, đi đền về, đi lễ nhà thờ về… mà không nhất thiết phải nói rõ địa danh cụ thể là nhà thờ nào, chùa nào, đền nào. (...) Như thế, trong những trường hợp này, khó có thể phủ nhận vai trò của thành tố chung trong một phức thể địa danh.” [29; tr.53] Do có sự không thống nhất giữa các nhà nghiên cứu về vấn đề này, Từ Thu Mai đã đưa ra một khái niệm để giải quyết vấn đề về mối quan hệ giữa thành tố chung và thành tố riêng, đó là khái niệm phức thể địa danh. Theo tác giả, “phức thể địa danh là một cụm từ có chứa địa danh, một thể phức hợp 2 yếu tố: yếu tố chung chỉ loại địa hình của đối tượng được định danh, yếu tố riêng là tên gọi mang giá trị phản ánh, khu biệt. Trong một phức thể địa 14 danh, chỉ yếu tố thứ 2 mới được coi là địa danh và được ghi lại dưới hình thức viết hoa” [33]. Việc xem xét vai trò, vị trí của thành tố chung đối với địa danh phải tuỳ vào mục đích nghiên cứu, hướng tiếp cận để có cách biện giải phù hợp, không nên tán đồng hay bác bỏ cực đoan. Chúng tôi tán thành với cách hiểu của các nhà nghiên cứu kể trên và sẽ sử dụng thuật ngữ phức thể địa danh khi nghiên cứu về mặt cấu tạo địa danh hành chính phủ Thường Tín (Hà Nội) thời Nguyễn trong luận văn của mình. 1.1.2.2. Mô hình cấu tạo phức thể địa danh Một mô hình phức thể địa danh sẽ có những đặc điểm sau: - Về cấu tạo, mô hình phức thể địa danh gồm 2 bộ phận: bộ phận thứ nhất được gọi là yếu tố chỉ loại, tên chung, thành tố chung, thành tố thứ nhất, thành tố A…; bộ phận thứ hai gọi là phần định danh hay tên riêng, thành tố riêng, thành tố B... Trong luận văn này, chúng tôi sẽ gọi hai bộ phận trên lần lượt là thành tố chung/ yếu tố chỉ loại và thành tố riêng/ phần định danh. Yếu tố chỉ loại Yếu tố định danh huyện Thượng Phúc tổng Mỹ Lâm xã Định Công Thượng thôn Hạ - Về chức năng, thành tố chung có tính chất tổng loại để chỉ loại hình địa lí hình thành một lớp, thành tố riêng có tính chất riêng, tính chất biệt loại để gọi tên và khu biệt đối tượng này với đối tượng khác. Đối với các địa danh hành chính, thành tố chỉ loại có giá trị biểu đạt cơ cấu, tổ chức hành chính từng giai đoạn. - Về hình thức, thành tố chung thường đứng trước theo quy tắc ngữ pháp tiếng Việt (ví dụ: tổng La Phù, xã Nhân Hiền, thôn Hạ...) trừ một số 15