Tài liệu đánh giá tính độc lập của ngân hàng trung ương và một số hàm ý chính sách với việt nam #983091

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN ---- CÔNG TRÌNH THAM GIA XÉT GIẢI THƯỞNG “TÀI NĂNG KHOA HỌC TRẺ VIỆT NAM” ĐỀ TÀI: ĐÁNH GIÁ TÍNH ĐỘC LẬP CỦA NGÂN HÀNG TRUNG ƯƠNG VÀ MỘT SỐ HÀM Ý CHÍNH SÁCH ĐỐI VỚI VIỆT NAM. Hà Nội, 2015 LỜI CAM ĐOAN Bài nghiên cứu khoa học của nhóm là một công trình nghiên cứu khoa học hoàn toàn độc lập do nhóm đầu tư công sức nghiên cứu. Bài viết không sao chép từ bất kì nguồn nào và chưa từng được công bố trước đây. Các số liệu và thông tin trong bài viết đều được trích dẫn đầy đủ, có nguồn gốc rõ ràng và hoàn toàn minh bạch. Nhóm nghiên cứu xin cam đoan tất cả những điều trên là đúng sự thật. Trong bài viết của nhóm nghiên cứu không thể tránh khỏi những thiếu sót, vì vậy nhóm rất mong nhận được những ý kiến đóng góp từ bạn đọc để có được một công trình nghiên cứu khoa học hoàn chỉnh nhất. Nhóm nghiên cứu xin chân thành cảm ơn! i TÓM TẮT ĐỀ TÀI Ngay từ khi mới hình thành, Ngân hàng Trung ương (NHTW) đã có vai trò đặc biệt quan trọng đối với sự phát triển kinh tế xã hội của các quốc gia. Một Ngân hàng Trung ương phát triển, thực hiện tốt chức năng của mình sẽ giúp nền kinh tế đi vào quỹ đạo ổn định và phát triển vững mạnh. Trong suốt một thời gian dài, vấn đề tính độc lập của Ngân hàng Trung ương cũng như những tác động của tính độc lập của tổ chức này đã và đang trở thành mối quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu. Có nhiều nghiên cứu đồng tình nhưng cũng không ít ý kiến phủ nhận về tầm quan trọng của một mô hình NHTW độc lập. Bài nghiên cứu chỉ ra vai trò của một NHTW độc lập đối với sự phát triển của quốc gia và sự cần thiết phải xây dựng một NHTW độc lập đối với trường hợp của Việt Nam. Nghiên cứu không đi quá sâu vào phân tích tác động của mô hình NHTW độc lập mà đánh giá mức độ độc lập của Ngân hàng Nhà nước (NHNN) Việt Nam thông qua nghiên cứu tình hình thực tế kết hợp sử dụng thang đo của Florin Dumiter bao gồm 38 chỉ tiêu để đo lường tính độc lập của tổ chức này. Sau khi chấm điểm theo các chỉ tiêu của thang đo, cho ta kết luận NHNN Việt Nam hiện được xếp ở mức độ độc lập thấp. Nghiên cứu cũng chỉ ra ảnh hưởng của tính độc lập thấp này lên một số chỉ tiêu kinh tế - xã hội của Việt Nam như: tác động đến lạm phát, thâm hụt ngân sách, tăng trưởng kinh tế, thất nghiệp và lãi suất thị trường. Mức độ độc lập thấp và sự can thiệp hành chính từ Chính phủ làm giảm hiệu quả hoạt động của NHNN Việt Nam, tạo ra những hệ lụy tiêu cực với sự tăng trưởng và phát triển kinh tế, đặc biệt là trong việc thực hiện mục tiêu kiềm chế lạm phát và ổn định hệ thống tài chính và thị trường tiền tệ. Nâng cao tính độc lập của NHNN Việt Nam là một trong những điều kiện quan trọng, tạo tiền đề căn bản trong hiệu quả hoạt động của NHNN và là nền tảng bảo đảm NHNN thực sự trở thành NHTW đúng nghĩa và xa hơn là tiến tới xây dựng một NHTW minh bạch, hiện đại. Nghiên cứu cũng đưa ra một số giải pháp, đề xuất và hướng phát triển để xây dựng một NHTW có mức độ độc lập cao trong tương lai. ii Mọi kết quả từ bài nghiên cứu hi vọng sẽ là tài liệu hữu ích cho những người quan tâm, các nhà nghiên cứu, nhà kinh tế học hay những nhà hoạch định chính sách… để tham khảo cho nghiên cứu của mình. iii MỤC LỤC DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ...................................................................... vi CHƯƠNG I: GIỚI THIỆU CHUNG VỀ ĐỂ TÀI.....................................................1 1.1. Tính cấp thiết của đề tài. .................................................................................1 1.2. Mục tiêu nghiên cứu. ......................................................................................2 1.3. Câu hỏi nghiên cứu. ........................................................................................3 1.4. Phương pháp nghiên cứu. ...............................................................................3 1.5. Kết cấu bài nghiên cứu. ..................................................................................3 CHƯƠNG II: CƠ SỞ LÝ THUYẾT VỀ TÍNH ĐỘC LẬP CỦA NGÂN HÀNG TRUNG ƯƠNG. ........................................................................................................5 2.1. Tổng quan về NHTW......................................................................................5 2.1.1. Khái niệm, bản chất của NHTW. .............................................................5 2.1.2. Chức năng của NHTW.............................................................................5 2.1.3. Mục tiêu chính sách tiền tệ. ...................................................................10 2.1.4. Các công cụ điều hành chính sách tiền tệ của NHTW. .........................11 2.2 . Cơ sở lý thuyết về tính độc lập của NHTW.................................................15 2.2.1. Các lý luận cơ bản về tính độc lập NHTW. ...........................................15 2.2.2. Các chỉ số đo lường tính độc lập của NHTW. .......................................18 CHƯƠNG III: ĐO LƯỜNG SỰ ĐỘC LẬP CỦA NGÂN HÀNG NHÀ NƯỚC VIỆT NAM. .............................................................................................................25 3.1. Mô hình đo lường. ........................................................................................25 3.2. Đo lường sự độc lập của NHNN Việt Nam. .................................................28 3.2.1. Sự độc lập chính trị và luật pháp của NHTW. .......................................28 3.2.2. Sự quản lý và Điều hành chính sách tiền tệ của NHTW. ......................30 3.2.3. Sự minh bạch và trách nhiệm giải trình của NHTW. ............................37 CHƯƠNG IV: TÁC ĐỘNG SỰ ĐỘC LẬP CỦA NGÂN HÀNG NHÀ NƯỚC VIỆT NAM ĐẾN CÁC BIẾN SỐ KINH TẾ VĨ MÔ. ............................................42 4.1. Tác động đến lạm phát. .................................................................................43 iv 4.2. Tác động đến thâm hụt ngân sách. ................................................................47 4.3. Tác động đến tăng trưởng kinh tế. ................................................................50 4.4. Tác động đến lãi suất thực và thất nghiệp. ...................................................51 CHƯƠNG V: KẾT LUẬN VÀ MỘT SỐ GỢI Ý CHÍNH SÁCH. .........................53 5.1. Trong ngắn hạn. ............................................................................................53 5.2. Trong dài hạn. ...............................................................................................58 KẾT LUẬN ..............................................................................................................59 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................... i PHỤ LỤC A ............................................................................................................. iii v DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT CBI Central Bank Independence, Chỉ số độc lập của Ngân hàng trung ương CPI Consumer Price Index, Chỉ số giá tiêu dùng CSTT Chính sách tiền tệ CSTK Chính sách tài khóa ECB European Central Bank, Ngân hàng Trung ương châu Âu FED Federal Reserve System, Cục dự trữ liên bang Mỹ GDP Gross Domestic Products, Tổng sản phẩm quốc nội GMT Chỉ số độc lập của NHTW theo phương pháp của Grilli, Masciandaro & Tabellini (1991) IMF International Monetary Fund, Quỹ tiền tệ Quốc tế LVAU Chỉ số độc lập của NHTW theo phương pháp của Cukierman (1992) NHNN Ngân hàng Nhà nước NHTM Ngân hàng thương mại NHTW Ngân hàng trung ương OMO Open Market Operation, Nghiệp vụ thị trường mở OECD Organization for Economic Cooperation and Developement, Tổ chức hợp tác và phát triển kinh tế TOR Turnover Rate of Governor, Chỉ số luân chuyển Thống đốc TCTD Tổ chức tín dụng vi CHƯƠNG I: GIỚI THIỆU CHUNG VỀ ĐỂ TÀI. 1.1. Tính cấp thiết của đề tài. Trong nền kinh tế mỗi quốc gia, NHTW chiếm vị trí vô cùng quan trọng. NHTW là một định chế tài chính công thực hiện chức năng quản lý nhà nước về tiền tệ và ngân hàng, góp phần ổn định và thúc đẩy tăng trưởng kinh tế. Ở bất cứ quốc gia nào, NHTW đều giữ vị trí trọng yếu trong bộ máy quản lý và điều hành vĩ mô, bởi NHTW nắm trong tay một loạt những công cụ quản lý vĩ mô, đặc biệt là các công cụ của chính sách tiền tệ. NHTW còn được biết đến như là “ngân hàng của các ngân hàng”, là “người cho vay cuối cùng” đối với các tổ chức thành viên trong hệ thống ngân hàng. Thông qua việc hoạch định và thực thi chính sách tiền tệ quốc gia, NHTW giữ vai trò điều tiết, giám sát thường xuyên hoạt động của các định chế trung gian tài chính, đảm bảo sự ổn định của hệ thống tài chính và bảo vệ lợi ích của các chủ thể trong nền kinh tế. Trong bối cảnh nền kinh tế toàn cầu có nhiều biến động, tầm quan trọng của NHTW càng được nhắc đến nhiều hơn trong việc ổn định giá cả, điều tiết lượng tiền lưu thông, duy trì tính thanh khoản của hệ thống tài chính,... NHTW với thẩm quyền của mình trong việc hoạch định và thực thi chính sách tiền tệ có sức ảnh hưởng lớn đến toàn bộ nền kinh tế quốc dân. Trên thế giới, mô hình NHTW tại các quốc gia được phân loại dựa vào vị trí pháp lý của tổ chức này trong bộ máy quyền lực. Các nước có điều kiện kinh tế xã hội khác nhau có thể có các mô hình NHTW khác nhau. Thực tế, hiện nay trên thế giới tồn tại phổ biến 2 mô hình: NHTW trực thuộc Quốc hội và độc lập với Chính phủ và NHTW trực thuộc Chính phủ. Trong mô hình NHTW độc lập với Chính phủ, NHTW được tổ chức và chịu sự chi phối của Quốc hội, không nằm trong cơ cấu bộ máy của Chính phủ, do đó trong quá trình hoạt động không chịu sự can thiệp và chi phối từ phía Chính phủ. Mô hình này thường được thiết lập ở những nước có nền kinh tế phát triển và chính sách tiền tệ được coi là động lực của mọi sự phát triển như Cục dự trữ liên bang Mỹ (FED), Ngân hàng Trung ương Nga, Ngân hàng Trung ương Đức. Với mô hình NHTW trực thuộc Chính 1 phủ, NHTW là một phần trong cơ cấu bộ máy của Chính phủ, chịu sự điều hành trực tiếp của Chính phủ. Theo mô hình này, Chính phủ có quyền can thiệp rất lớn tới NHTW, không chỉ trên phương diện tổ chức, điều hành mà còn cả trong quá trình hoạch định và thực thi chính sách tiền tệ. Đây là mô hình được áp dụng phần lớn ở các nước Đông Á hoặc các nước theo mô hình xã hội chủ nghĩa trước đây, điển hình là Trung Quốc. NHNN Việt Nam được thành lập theo mô hình NHTW trực thuộc Chính phủ. Với mô hình này, Chính phủ có quyền chỉ đạo và yêu cầu NHNN phối hợp chính sách tiền tệ (CSTT) với các chính sách kinh tế vĩ mô khác để đảm bảo tính đồng bộ và hiệu quả tổng thể phù hợp với các mục tiêu vĩ mô trong từng thời kỳ. Tuy nhiên, mô hình này hiện nay đang bộc lộ nhiều hạn chế như: NHNN mất đi sự chủ động trong việc xây dựng và thực thi CSTT cũng như khả năng kiểm soát lạm phát. Việc xây dựng và thực thi CSTT có sự can thiệp chính trị thường chỉ đạt được những mục tiêu ngắn hạn. Sự phụ thuộc vào Chính phủ có thể làm cho NHNN xa rời mục tiêu dài hạn của mình là ổn định giá trị tiền tệ, đảm bảo tăng trưởng kinh tế. Hơn nữa, mô hình này có thể biến NHNN thành nơi phát hành tiền để bù đắp thâm hụt ngân sách nhà nước khiến cho hoạt động phát hành tiền không tuân thủ nguyên tắc và có thể kéo theo mức lạm phát cao. Với những nhược điểm như vậy, vấn đề đáng quan tâm là cơ chế điều hành CSTT theo mô hình này ở Việt Nam hiện nay có còn hiệu quả và phù hợp hay không trong bối cảnh nền kinh tế thế giới có nhiều diễn biến phức tạp và khó lường. Tính độc lập có ảnh hưởng lớn đến hiệu quả thực thi CSTT của NHTW. Vì vậy nghiên cứu đề tài tính độc lập của Ngân hàng trung ương có vai trò quan trọng đối với sự phát triển của NHTW nói riêng cũng như đối với sự phát triển của mỗi quốc gia. Trên thế giới tính độc lập của NHTW đã được các nước nghiên cứu rộng rãi và đưa ra những kết luận quan trọng, tuy nhiên, ở Việt Nam hiện vẫn chưa có nhiều nghiên cứu chính thống về vấn đề này. Với những lý do trên, nhóm nghiên cứu quyết định lựa chọn đề tài: “Đánh giá tính độc lập của NHTW và một số hàm ý chính sách với Việt Nam”. 1.2. Mục tiêu nghiên cứu. Nhóm nghiên cứu sẽ tập trung vào ba vấn đề chính như sau: (1) Các cơ sở lý thuyết về tính độc lập của NHTW. 2 (2) Dựa trên các nghiên cứu đi trước về tính độc lập của NHTW, xây dựng mô hình phù hợp để tiến hành đo lường tính độc lập của NHNN Việt Nam. (3) Đưa ra các gợi ý chính sách đối với trường hợp của Việt Nam. 1.3. Câu hỏi nghiên cứu. Để làm rõ các nội dung trên, nhóm nghiên cứu sẽ lần lượt trả lời các câu hỏi sau: (1) Tính độc lập của NHTW được biểu hiện ở những khía cạnh nào? (2) Những chỉ tiêu nào được sử dụng để đo lường tính độc lập của NHTW? (3) Mức độ độc lập của NHNN Việt Nam? (4) Những thay đổi chính sách cần thiết để tăng cường tính độc lập của NHNN Việt Nam? 1.4. Phương pháp nghiên cứu. Bài nghiên cứu sử dụng phương pháp định tính dựa trên lý thuyết của các nghiên cứu trước đây trên thế giới. Trên cơ sở các dữ liệu thu thập được, nhóm nghiên cứu tiến hành đánh giá sự độc lập của NHNN Việt Nam, qua đó, đưa ra các gợi ý chính sách để nâng cao mức độ độc lập của NHNN Việt Nam. Bài nghiên cứu sẽ được trình bày theo năm bước: - Bước 1: Xây dựng các chỉ tiêu đo lường tính độc lập của NHTW. - Bước 2: Dựa trên các chỉ tiêu đo lường sự độc lập của NHTW, tiến hành thu thập dữ liệu để đánh giá các tiêu chí với NHNN Việt Nam. - Bước 3: Tổng hợp tất cả các chỉ tiêu đo lường mức độ độc lập của NHNN Việt Nam. - Bước 4: Đánh giá mức độ độc lập của NHNN Việt Nam và tác động của nó đến các biến số kinh tế vĩ mô. - Bước 5: Đưa ra các đề xuất về chính sách cần thực hiện để tăng tính độc lập của NHNN Việt Nam. 1.5. Kết cấu bài nghiên cứu. Chương I: Giới thiệu chung về đề tài. Chương này trình bày ngắn gọn thông tin chung và sự cần thiết của vấn đề nghiên cứu cũng như các mục tiêu, câu hỏi và phương pháp nghiên cứu. 3 Chương II: Cơ sở lý thuyết về tính độc lập của NHTW. Chương này sẽ đề cập tới những vấn đề cơ bản về NHTW và cơ sở lý thuyết về tính độc lập của NHTW, bao gồm các lý luận cơ bản và các chỉ tiêu đo lường tính độc lập của NHTW. Chương III: Xây dựng bộ chỉ tiêu đo lường mức độ độc lập của NHNN Việt Nam . Trong chương này, nhóm nghiên cứu đưa ra phương pháp nghiên cứu, đồng thời trình bày mô hình đo lường tính độc lập và có xem xét điều chỉnh cho phù hợp với tình hình thực tế của NHNN Việt Nam, từ đó, đưa ra các đánh giá về kết quả thu được. Chương IV: Kết quả và một số nhận xét. Chương nàỳ đưa ra một số đánh giá về mức độ độc lập của NHNN Việt Nam và tác động tới các biến số kinh tế vĩ mô. Chương V:Kết luận và một số gợi ý chính sách. Chương này trình bày khả năng và các gợi ý chính sách để nâng cao mức độ độc lập của NHNN Việt Nam. 4 CHƯƠNG II: CƠ SỞ LÝ THUYẾT VỀ TÍNH ĐỘC LẬP CỦA NGÂN HÀNG TRUNG ƯƠNG. 2.1. Tổng quan về NHTW. 2.1.1. Khái niệm, bản chất của NHTW. Khái niệm: Theo giáo trình Nghiệp vụ Ngân hàng Trung ương trường ĐH Kinh tế TP.HCM (2011) NHTW được định nghĩa: “NHTW là ngân hàng phát hành tiền của một quốc gia, là cơ quan quản lý và kiểm soát lĩnh vực tiền tệ ngân hàng trong phạm vi toàn quốc. NHTW là bộ máy tài chính tổng hợp thực hiện chức năng quản lý nhà nước về tiền tệ và hoạt động ngân hàng, đồng thời là ngân hàng của các ngân hàng và tổ chức tín dụng khác trong nền kinh tế.” Bản chất: Bản chất của NHTW được thể hiện qua các nội dung: - NHTW là Ngân hàng phát hành độc quyền của Nhà nước. - NHTW là thể chế bậc cao của NHTM và là nơi cho vay cuối cùng của các NHTM. - NHTW là một bộ máy của Nhà nước thực hiện việc quản lý Nhà nước trong lĩnh vực tiền tệ - ngân hàng. - NHTW là cơ quan quản lý kinh tế tài chính tổng hợp, là trung tâm tiền tệ, trung tâm tín dụng và trung tâm thanh toán của toàn bộ nền kinh tế. 2.1.2. Chức năng của NHTW. a. Phát hành tiền và điều tiết lượng tiền cung ứng. NHTW được giao trọng trách độc quyền phát hành tiền theo các quy định trong luật hoặc được Chính phủ phê duyệt nhằm đảm bảo thống nhất và an toàn cho hệ thống lưu thông tiền tệ của quốc gia. Đồng thời, NHTW thực hiện kiểm soát lượng tiền cung ứng, thực hiện CSTT, bảo đảm ổn định giá trị đồng tiền. 5 b. Ngân hàng của các ngân hàng. NHTW không tham gia kinh doanh tiền tệ, tín dụng trực tiếp với các chủ thể trong nền kinh tế mà chỉ thực hiện các nghiệp vụ ngân hàng với các ngân hàng trung gian. Bao gồm: - Mở tài khoản và nhận tiền gửi của các ngân hàng trung gian. NHTW nhận tiền gửi từ các ngân hàng trung gian dưới hai dạng sau: * Tiền gửi dự trữ bắt buộc: Là khoản tiền dự trữ mà các ngân hàng trung gian bắt buộc phải gửi tại NHTW để nhằm đảm bảo khả năng chi trả của các ngân hàng này trước nhu cầu rút tiền mặt của khách hàng. Chức năng ban đầu của khoản dự trữ bắt buộc này là nhằm hạn chế khả năng xảy ra rủi ro mất khả năng thanh toán của hệ thống ngân hàng. Nhưng theo thời gian, ý nghĩa của chức năng này giảm dần. Hiện nay, dự trữ bắt buộc được nói đến với tư cách là một công cụ của NHTW trong điều hành CSTT nhiều hơn. * Tiền gửi thanh toán: Ngoài khoản dự trữ bắt buộc, các ngân hàng trung gian còn phải duy trì thường xuyên một lượng tiền gửi trên tài khoản tại NHTW cho các nhu cầu chi trả trong thanh toán với các ngân hàng khác trong cùng hệ thống hoặc đáp ứng các nhu cầu giao dịch với NHTW, chẳng hạn các khoản chi trả liên quan đến các khoản vay từ NHTW. - Cấp tín dụng cho các ngân hàng trung gian. NHTW cấp tín dụng cho các ngân hàng trung gian dưới hình thức chiết khấu lại (tái chiết khấu) các chứng từ có giá ngắn hạn do các ngân hàng trung gian nắm giữ. Thông qua hành vi mua lại này, NHTW đã làm tăng lượng vốn khả dụng cho hoạt động của ngân hàng trung gian, tạo điều kiện cho các ngân hàng này mở rộng các hoạt động tín dụng. Do việc cấp tín dụng của NHTW gắn trực tiếp với việc phát hành ra một lượng tiền giấy mới nên các điều kiện tín dụng thường là chặt chẽ, được giới hạn bởi hạn mức tái chiết khấu, thời hạn và chủng loại chứng từ có giá được chấp nhận chiết khấu. Ngoài ra, NHTW còn góp phần quan trọng trong việc đảm bảo cho sự an toàn của hệ thống ngân hàng thông qua hoạt động cấp tín dụng khi đóng vai trò "Người cho vay cuối cùng" của các ngân hàng. Trong trường hợp một ngân hàng có nguy cơ phá sản, NHTW 6 có thể sẽ cung cấp những khoản tín dụng không hạn chế nhằm giúp cho ngân hàng đó tránh khỏi sự đổ vỡ. Tuy nhiên không phải mọi ngân hàng đều nhận được sự hỗ trợ của NHTW để thoát khỏi nguy cơ phá sản. Chỉ khi sự sụp đổ của ngân hàng đó có ảnh hưởng lớn tới sự tồn tại và an toàn của cả hệ thống ngân hàng thì NHTW mới can thiệp. Mức lãi suất cho vay của NHTW khi đó cũng thường là lãi suất phạt và ngân hàng nhận hỗ trợ phải chịu nhiều quy định ngặt nghèo của NHTW. - Là trung tâm thanh toán bù trừ cho hệ thống ngân hàng trung gian. Vì các ngân hàng trung gian đều mở tài khoản và ký gửi các khoản dự trữ bắt buộc và dự trữ vượt mức tại NHTW nên các ngân hàng này có thể thực hiện thanh toán không dùng tiền mặt qua NHTW thay vì thanh toán trực tiếp với nhau. Khi đó, NHTW đóng vai trò là trung tâm thanh toán bù trừ giữa các ngân hàng trung gian. Thông qua dịch vụ thanh toán bù trừ, NHTW góp phần tiết kiệm được chi phí thanh toán cho các ngân hàng trung gian và toàn xã hội, đảm bảo vốn luân chuyển nhanh chóng trong hệ thống ngân hàng và phản ánh chính xác quan hệ thanh toán giữa các chủ thể kinh tế trong xã hội. Mặt khác, thông qua hoạt động này, NHTW có thể kiểm tra sự biến động vốn khả dụng của từng ngân hàng trung gian, là cơ sở để có những kiến nghị kịp thời. c. Ngân hàng của Chính phủ Là một định chế tài chính công, NHTW đã được xác định ngay từ khi ra đời là ngân hàng của Chính phủ. Với chức năng này, NHTW có nghĩa vụ cung cấp các dịch vụ ngân hàng cho Chính phủ, đồng thời làm đại lý, đại diện và tư vấn chính sách cho Chính phủ. - Làm thủ quỹ cho kho bạc nhà nước thông qua quản lý tài khoản của kho bạc Tuỳ theo đặc điểm tổ chức của từng nước, Chính phủ có thể uỷ quyền cho Bộ tài chính hoặc Kho bạc đứng tên chủ tài khoản tại NHTW. Hàng ngày, các khoản thu của nhà nước dưới dạng thuế, lợi nhuận hoặc khoản thu khác được gửi vào tài khoản này. NHTW có trách nhiệm theo dõi, chi trả, thực hiện thanh toán và cấp vốn theo yêu cầu của kho bạc và sử dụng số dư đó khi nhàn rỗi tương tự như tài khoản của khách hàng tại một ngân hàng trung gian. 7 Các khoản tiền gửi của Chính phủ có thể dưới dạng vàng, ngoại tệ, các chứng khoán của các tổ chức phát hành khác cả trong nước và nước ngoài. Nó chiếm tỷ trọng đáng kể trong tổng tài sản nợ của NHTW và thông thường là các khoản nợ không kỳ hạn. Vì thế khoản ký gửi của Chính phủ trở thành một nguồn vốn cho các hoạt động cho vay và đầu tư của NHTW. NHTW còn thực hiện chức năng đại lý và cấp tín dụng cho Chính phủ khi cần thiết. Hơn nữa để đảm bảo nguyên tắc quản lý nguồn dự trữ quốc gia, kho bạc buộc phải gửi vàng, ngoại tệ và chứng chỉ có giá bằng ngoại tệ tại NHTW. - Quản lý dự trữ quốc gia. Dự trữ quốc gia bao gồm các loại tài sản chiến lược mà bất kỳ quốc gia nào cũng phải dự trữ cho nhu cầu chi tiêu trong những trường hợp khẩn cấp: vàng, ngoại tệ, chứng từ có giá của nước ngoài. NHTW là tổ chức được giao nhiệm vụ quản lý khoản dự trữ này. Dự trữ quốc gia không phải là loại tài sản tĩnh. Về nguyên tắc, NHTW chỉ cần giữ cho dự trữ không rơi xuống dưới mức tối thiểu mà luật quy định. Còn trong quá trình hoạt động của mình, NHTW hoàn toàn có thể sử dụng dự trữ quốc gia để phục vụ cho thao tác trong CSTT. - Cấp tín dụng cho Chính phủ. NHTW có thể cấp cho Chính phủ các khoản tín dụng nhằm bù đắp thiếu hụt tạm thời trong năm tài chính hoặc bội chi ngân sách vào cuối năm tài chính. Tuy nhiên do việc cho ngân sách vay trực tiếp sẽ làm tăng lượng tiền cung ứng, có thể dẫn đến nguy cơ lạm phát nên ngày nay các NHTW rất hạn chế các khoản tín dụng trực tiếp cho Chính phủ. Phần lớn các khoản tín dụng được cấp gián tiếp thông qua việc tái chiết khấu các trái phiếu kho bạc do các ngân hàng trung gian nắm giữ. - Làm đại lý, đại diện và tư vấn cho Chính phủ. Dịch vụ đại lý mà NHTW cung cấp thường xuyên và có hiệu quả cho Chính phủ là đại lý trong việc phát hành chứng khoán Chính phủ khi Chính phủ có nhu cầu bù đắp thiếu hụt ngân sách Ngoài ra, NHTW còn đại diện cho Chính phủ tại các tổ chức tài chính tiền tệ quốc tế, ký kết các điều ước quốc tế về tiền tệ và hoạt động ngân hàng theo sự uỷ quyền của 8 Chính phủ. NHTW hoạt động với tư cách là ngân hàng của Chính phủ không chỉ bởi nó có lợi thế kinh tế để hoàn thành tốt chức năng này mà còn bởi mối liên hệ giữa các vấn đề về tài chính công cộng với các vấn đề tiền tệ. Nhà nước ở bất cứ quốc gia nào cũng là chủ thể có khoản thu nhập lớn nhất và đồng thời cũng là chủ thể có nhu cầu vay lớn nhất. Các khoản chi của nó đóng một vai trò quan trọng trong đời sống kinh tế của đất nước. NHTW thì có trách nhiệm trong việc kiểm soát khối lượng tiền cung ứng và thực hiện CSTT. Trong nhiều trường hợp, các chính sách tài khoá có ảnh hưởng rất mạnh đến khả năng kiểm soát lượng tiền cung ứng của NHTW. Vì thế, việc tập trung các hoạt động ngân hàng cho Chính phủ vào NHTW sẽ tạo cơ hội tốt cho NHTW để điều chỉnh tình trạng tài chính chung và tư vấn cho Chính phủ khi cần thiết. d. Quản lý Nhà nước trong lĩnh vực tiền tệ - ngân hàng. Đây là chức năng quyết định bản chất ngân hàng trung ương của một ngân hàng phát hành. Việc thực hiện chức năng này không thể tách rời khỏi các nghiệp vụ ngân hàng của NHTW. - Xây dựng và thực hiện chính sách tiền tệ quốc gia. Khoản 1 Điều 3 Luật Ngân hàng Nhà nước Việt Nam (2010) khẳng định: “Chính sách tiền tệ quốc gia là các quyết định về tiền tệ ở tầm quốc gia của cơ quan nhà nước có thẩm quyền, bao gồm quyết định mục tiêu ổn định giá trị đồng tiền biểu hiện bằng chỉ tiêu lạm phát, quyết định sử dụng các công cụ và biện pháp để thực hiện mục tiêu đề ra.” Thực hiện CSTT quốc gia là nhiệm vụ của NHTW trong đó NHTW sử dụng các công cụ của mình để điều tiết và kiểm soát khối lượng tiền trong lưu thông nhằm đảm bảo sự ổn định giá trị tiền tệ đồng thời thúc đẩy sự tăng trưởng kinh tế và đảm bảo công ăn việc làm. NHTW với chức năng phát hành tiền và khả năng tác động mạnh tới hoạt động của hệ thống ngân hàng được xem là có khả năng lớn trong việc kiểm soát và điều tiết khối lượng tiền cung ứng vào lưu thông nên đã được giao trọng trách xây dựng và thực thi CSTT của quốc gia. Có thể nói, CSTT là trọng tâm hoạt động của một NHTW. Điều này có nghĩa là mọi hoạt động của NHTW (kể cả phát hành tiền) đều nhằm thực hiện các mục tiêu của CSTT và bị chi phối bởi các mục tiêu đó. 9 - Thanh tra, giám sát hoạt động của hệ thống ngân hàng. Với tư cách là ngân hàng của các ngân hàng, NHTW không chỉ cung ứng các dịch vụ ngân hàng thuần tuý cho các ngân hàng trung gian, mà thông qua các hoạt động đó, NHTW còn thực hiện vai trò điều tiết, giám sát thường xuyên hoạt động của các ngân hàng trung gian nhằm: Đảm bảo sự ổn định trong hoạt động ngân hàng và bảo vệ lợi ích của các chủ thể trong nền kinh tế, đặc biệt là của những người gửi tiền, trong quan hệ với ngân hàng. 2.1.3. Mục tiêu chính sách tiền tệ. CSTT là hoạt động cơ bản và chủ yếu nhất của NHTW. CSTT, một mặt cung cấp đủ phương tiện thanh toán cho nền kinh tế, mặt khác giữ ổn định giá trị đồng bản tệ. Các hoạt động của NHTW đều nhằm đạt được mục tiêu của CSTT, 6 mục tiêu cụ thể như sau: - Ổn định giá cả. Ổn định giá cả là mục tiêu mà mọi nhà kinh tế đều quan tâm vì giá cả tăng lên một cách quá mức hay giảm xuống một cách quá mức gây nên những tình trạng kinh tế không mong muốn đó là lạm phát hay giảm phát ở mức độ cao. Ổn định giá cả hay kiểm soát lạm phát là mục tiêu hàng đầu và là mục tiêu dài hạn của CSTT. Mở rộng cung ứng tiền tệ sẽ khiến giả cả hàng hóa tăng lên làm cho tỷ lệ lạm phát cũng tăng. Ngược lại, thu hẹp cung ứng tiền tệ làm giá cả hàng hóa giảm xuống qua đó tỷ lệ lạm phát cũng giảm. - Tỷ lệ thất nghiệp. NHTW thông qua CSTT để tác động đến tỷ lệ thất nghiệp của nền kinh tế. Tuy nhiên mục tiêu của NHTW không phải là tỷ lệ thất nghiệp bằng không mà là hướng tới tỷ lệ thất nghiệp tự nhiên. Mở rộng cung ứng tiền tệ tạo điều kiện cho mở rộng đầu tư sản xuất, từ đó nền kinh tế cần nhiều lao động hơn, tỷ lệ thất nghiệp giảm. Giảm cung ứng tiền tệ sẽ có tác động ngược lại và khiến tỷ lệ thất nghiệp tăng. - Tăng trưởng kinh tế. NHTW có thể sử dụng CSTT để đặc biệt hướng vào mục tiêu tăng trưởng kinh tế qua việc khuyến khích đầu tư hay tiết kiệm. Mở rộng cung tiền tệ khiến lãi suất tín dụng trong 10 ngắn hạn tăng lên, khuyến khích đầu tư, sản xuất mở rộng, thất nghiệp giảm, kích thích tăng trưởng kinh tế. Ngược lại việc thu hẹp cung tiền tệ khiến lãi suất tăng, hạn chế đầu tư, thất nghiệp tăng, tăng trưởng kinh tế chậm lại. - Ổn định lãi suất. Những biến động mạnh của lãi suất cũng như việc tồn tại rủi ro lãi suất là những hiện tượng không tốt cho nền kinh tế, đặc biệt là những quốc gia đang phát triển. Ngoài ra việc ổn định lãi suất cũng góp phần không nhỏ trong việc ổn định thị trường tài chính cũng như thị trường ngoại hối, 2 mục tiêu khác của CSTT. NHTW sử dụng CSTT để ổn định lãi suất qua việc mở rộng hay thu hẹp cung ứng tiền tệ diễn ra tương tự như phần mục tiêu tăng trưởng kinh tế đã nói ở trên. - Ổn định thị trường tài chính. Thị trường tài chính là một bộ phận quan trọng, chi phối toàn bộ hoạt động của nền kinh tế hàng hóa. Chính vì vậy để phát triển kinh tế xã hội thì nhất định cần có một thị trường tài chính ổn định. Mục tiêu này có liên quan chặt chẽ với mục tiêu ổn định lãi suất. NHTW thông qua việc ổn định lãi suất để ổn định thị trường tài chính. Việc thu hẹp sự biến động lãi suất là việc làm quan trọng để có một thị trường tài chính ổn định, phát triển. Một cách tổng quát, các mục tiêu của CSTT có quan hệ chặt chẽ với nhau, thúc đẩy nhau lẫn nhau cho chiến lược phát triển lâu dài của đất nước. CSTT cần đạt được mục tiêu một cách đồng bộ. Tuy nhiên trong một số trường hợp vẫn tồn tại sự xung đột giữa các mục tiêu. Mục tiêu ổn định giá cả thường mâu thuẫn mục tiêu ổn đinh lãi suất và việc làm. Việc giải quyết các mâu thuẫn này đặt ngân hàng trung ương vào những quyết định khó khăn. Tùy từng nơi, thời điểm, hoàn cảnh của quốc gia mà ngân hàng trung ương có thể sử dụng CSTT để đạt những mục tiêu hợp lý. 2.1.4. Các công cụ điều hành chính sách tiền tệ của NHTW. Để thực hiện chính sách tiền tệ một cách hiệu quả, NHTW sử dụng hàng loạt các công cụ như: lãi suất chiết khấu, nghiệp vụ thị trường mở, dự trữ bắt buộc,... Mỗi loại 11 công cụ có cơ chế vận hành và ưu nhược điểm riêng. Vì vậy trong từng điều kiện cụ thể mà các công cụ được áp dụng. a. Chính sách chiết khấu. Khái niệm: Giáo trình Lý thuyết tài chính tiền tệ trường đại học Kinh tế Quốc dân (2012) đã đưa ra đinh nghĩa về chính sách chiết khấu là: “Chính sách chiết khấu là công cụ của NHTW trong việc thực thi CSTT, bằng cách cho vay tái cấp vốn cho các ngân hàng kinh doanh. Khi NHTW cho vay các ngân hàng kinh doanh làm tăng thêm tiền dự trữ cho hệ thống ngân hàng, từ đó làm tăng thêm lượng tiền cung ứng.” Cơ chế tác động: NHTW thông qua việc thay đổi các qui định về hạn mức tái chiết khấu, lãi suất tái chiết khấu và các điều kiện tái chiết khấu sẽ ảnh hưởng đến các hoạt động đi vay chiết khấu từ NHTW của các ngân hàng trung gian trên hai phương diện: khối lượng và giá. Khi NHTW tăng lãi suất tái chiết khấu sẽ hạn chế việc các NHTM vay tiền tại NHTW làm cho khả năng cho vay của các NHTM giảm, từ đó làm cho mức cung tiền trong nền kinh tế giảm. Ngược lại, khi NHTW giảm lãi suất tái chiết khấu sẽ làm cho mức cung tiền tăng lên. b. Nghiệp vụ thị trường mở. Khái niệm: Theo Khoản 1 Điều 2 Quy chế nghiệp vụ thị trường mở (2007): “Nghiệp vụ thị trường mở là việc NHNN thực hiện việc mua bán ngắn hạn các loại giấy tờ có giá với các tổ chức tín dụng.” Chủ thể tham gia: Chủ thể tham gia nghiệp vụ thị trường mở rất đa dạng và phong phú. Tuỳ thuộc vào quy định riêng của mỗi nước mà các thành viên tham gia vào nghiệp vụ thị trường mở là khác nhau. Thông thường chủ thể tham gia bao gồm: NHTW, các tổ chức tín dụng, các tổ chức phi tín dụng, doanh nghiệp, cá nhân… 12 Cơ chế hoạt động: Việc mua bán giấy tờ có giá của NHTW trên thị trường mở tác động đến cung tiền và lãi suất. Khi NHTW bán chứng khoán trên thị trường, các chủ thể khác trên thị trường tiến hành bỏ tiền ra để mua chứng khoán. Như vậy, NHTW đã hút bớt một lượng tiền trong lưu thông hoặc làm giảm dự trữ của các tổ chức tín dụng, làm thu hẹp nguồn cung của các tổ chức tín dụng, qua đó ảnh hưởng đến cơ số tiền tệ, số nhân tiền tệ làm lượng tiền cung ứng MS giảm và lãi suất trên thị trường tăng. Ngược lại, khi muốn phát hành tiền vào lưu thông qua thị trường mở, NHTW thực hiện nghiệp vụ mua chứng khoán làm lượng tiền mặt lưu thông trong nền kinh tế tăng lên. Đây là cách phát hành tiền ở hầu hết các quốc gia trên thế giới. c. Dự trữ bắt buộc. Khái niệm: Khái niệm dự trữ bắt buộc theo Khoản 1 Điều 14 Luật NHNN 2010: “Dự trữ bắt buộc là số tiền mà các tổ chức tín dụng phải gửi tại NHNN để thực hiện chính sách tiền tệ quốc gia.” Mức dự trữ này do NHTW quy định và bằng một tỷ lệ nhất định so với tổng số tiền gửi của khách hàng tại các tổ chức tín dụng. Cơ chế tác động: NHTW sử dụng dự trữ bắt buốc để tác động đến lượng tiền cung ứng trên hai phương diện: Thứ nhất, tỷ lệ dự trữ bắt buộc ảnh hưởng trực tiếp đến số nhân tiền tệ trong cơ chế tạo tiền của các NHTM. Nếu tăng tỷ lệ dự trữ bắt buộc thì sẽ làm khả năng cho vay của các NHTM giảm, từ đó làm cho lượng cung ứng tiền giảm. Và ngược lại, giảm tỷ lệ dự trữ bắt buộc sẽ làm khả năng cho vay của các NHTM tăng, từ đó làm cho lượng cung ứng tiền tăng. Thứ hai, tỷ lệ dự trữ bắt buộc còn tác động đến lãi suất cho vay của hệ thống NHTM. Tỷ lệ dự trữ bắt buộc tăng đòi hỏi các NHTM phải tăng lãi suất cho vay với nền kinh tế, giá các khoản vay đắt hơn, khả năng cho vay của các NHTM giảm xuống và theo đó, lượng tiền cung ứng cũng giảm xuống. Ngược lại, khi tỷ lệ dự trữ bắt buộc giảm, các 13