Tài liệu đặc trưng ngữ nghĩa - ngữ pháp của phát ngôn hỏi - cầu khiến trong tiếng việt

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN NGUYỄN THỊ THANH HƯƠNG ĐẶC TRƯNG NGỮ NGHĨA-NGỮ PHÁP CỦA PHÁT NGÔN HỎI-CẦU KHIẾN TRONG TIẾNG VIỆT LUẬN VĂN THẠC SĨ Người hướng dẫn: PGS.TS. Đào Thanh Lan HÀ NỘI - 2005 MỤC LỤC MỞ ĐẦU .......................................................................................................................................... 8 Chương 1: NHỮNG CƠ SỞ LÝ LUẬN LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI ............................................12 I. LÝ THUYẾT HÀNH VI NGÔN NGỮ (SPEECH ACTS) ..................................................12 II. HÀNH VI NGÔN NGỮ TRỰC TIẾP - PHÁT NGÔN HỎI VÀ PHÁT NGÔN CẦU KHIẾN ........................................................................................................................................14 1. Phát ngôn hỏi .......................................................................................................................14 1.1. Nội dung ngữ nghĩa - mục đích phát ngôn ..........................................................................14 1.2. Mô hình cấu trúc ................................................................................................................15 2. Phát ngôn cầu khiến .............................................................................................................16 2.1. Nội dung ngữ nghĩa - mục đích phát ngôn ......................................................................16 2.2. Mô hình cấu trúc ............................................................................................................16 2.3. Các phương tiện biểu hiện câu cầu khiến trực tiếp..........................................................17 III. HÀNH VI NGÔN NGỮ GIÁN TIẾP: PHÁT NGÔN HỎI - CẦU KHIẾN ..................18 1. Khái niệm hành vi ngôn ngữ gián tiếp (Indirect speech acts) .................................................18 2. Hành vi cầu khiến gián tiếp ...................................................................................................19 3. Phát ngôn hỏi - cầu khiến ......................................................................................................21 3.1. Đặc điểm của phát ngôn hỏi - cầu khiến .........................................................................21 3.2. Tiêu chí nhận diện phát ngôn hỏi - cầu khiến ..................................................................22 3.3. Về nội hàm của phát ngôn hỏi - cầu khiến ......................................................................33 IV. HÀM NGÔN VÀ Ý NGHĨA CẦU KHIẾN ........................................................................37 V. PHÁT NGÔN HỎI - CẦU KHIẾN VÀ TÍNH LỊCH SỰ ..................................................39 1. Lịch sự là gì? .........................................................................................................................39 2. Phát ngôn hỏi - cầu khiến và tính lịch sự ...............................................................................40 Chương 2 .........................................................................................................................................42 MÔ TẢ CÁC DẠNG PHÁT NGÔN HỎI .......................................................................................42 MANG Ý NGHĨA CẦU KHIẾN TRONG TIẾNG VIỆT .................................................................42 A. NHÓM 1: PHÁT NGÔN HỎI - CẦU KHIẾN CÓ ĐỊNH HƯỚNG TRẢ LỜI ..............................................43 A1. P + hay không/Hay + P? ..........................................................................................................43 1. Nội dung ngữ nghĩa của từ “hay” ..........................................................................................43 2. Phát ngôn hỏi - cầu khiến kiểu “P + hay không?” hoặc “Hay + P?” có thể tham gia biểu đạt các hành vi: ra lệnh, yêu cầu, đề nghị, rủ rê. ...................................................................................45 3. Khả năng kết hợp của cấu trúc “P + hay không/Hay + P?” với tiểu từ cầu khiến “đi”, “nào” ...46 3 4. Mô hình ................................................................................................................................47 4.1. Kiểu 1: P + hay không? ...................................................................................................47 4.2. Kiểu 2: Hay + P? .............................................................................................................47 A2. P + chứ? .................................................................................................................................48 1. Nhận xét chung .....................................................................................................................48 2. Nội dung ngữ nghĩa (chia theo hành vi) .................................................................................50 2.1. Hành vi rủ rê ..................................................................................................................50 2.2. Hành vi mời mọc ............................................................................................................51 2.3. Hành vi thúc giục............................................................................................................52 2.4. Hành vi xin phép.............................................................................................................53 2.5. Hành vi đề nghị ..............................................................................................................54 2.6. Hành vi yêu cầu ..............................................................................................................55 3. Đặc điểm cấu trúc .................................................................................................................55 3.1. Khả năng kết hợp của vị từ, bổ ngữ với D2 (người nghe) .................................................55 3.2. Khả năng kết hợp của vị từ, bổ ngữ với D1 (người nói) ....................................................56 3.3. Khả năng kết hợp của chủ ngữ ngữ pháp, bổ ngữ với vị từ .............................................57 3.4. Nhận xét về các phát ngôn cầu khiến có tiểu từ “thôi, đi, với, đã” trong kết hợp với “chứ” .............................................................................................................................................57 4. Mô hình cấu trúc ..................................................................................................................62 5. Nhận xét ...............................................................................................................................63 B. NHÓM 2: PHÁT NGÔN HỎI - CẦU KHIẾN KHUYÊN KHÔNG NÊN HÀNH ĐỘNG ................................63 1. Nhận xét chung .....................................................................................................................63 1.1. Xét các ví dụ sau:............................................................................................................63 1.2. Mô hình cấu trúc của các tác tử lôgic - tình thái “làm gì” và “gì”.....................................67 1.3. Các phát ngôn hỏi - cầu khiến có thể tham gia biểu đạt các hành vi: khuyên nhủ, ra lệnh, đề nghị .................................................................................................................................68 3. Nhận xét ...............................................................................................................................71 C. NHÓM 3: PHÁT NGÔN HỎI - CẦU KHIẾN DẠNG THỨC CÓ TỪ HỎI “CÓ… KHÔNG?” ........................71 1. Xét các trích đoạn sau: ..........................................................................................................71 2. Trong một số trường hợp, nhóm 3 còn biểu thị ý nghĩa cầu khiến trong kết hợp với các vị từ mang ý nghĩa cầu khiến. ...........................................................................................................73 3. Nội dung ngữ nghĩa của phát ngôn........................................................................................76 3.1. Hành vi ra lệnh ...............................................................................................................76 3.2. Hành vi yêu cầu ..............................................................................................................76 3.3. Hành vi đề nghị ..............................................................................................................77 4 3.4. Hành vi thỉnh cầu ...........................................................................................................78 3.5. Hành vi xin phép.............................................................................................................78 3.6. Hành vi khuyên nhủ........................................................................................................79 3.7. Hành vi rủ rê ..................................................................................................................79 3.8. Hành vi mời mọc ............................................................................................................79 4. Đặc điểm cấu trúc .................................................................................................................80 4.1. Khả năng kết hợp của vị từ, bổ ngữ với D2 ......................................................................80 4.2. Khả năng kết hợp của chủ ngữ, bổ ngữ với vị từ .............................................................81 4.3. Khả năng kết hợp của cấu trúc phát ngôn với tiểu từ cầu khiến “đi” ...............................81 4.4. Khả năng kết hợp của cấu trúc phát ngôn với tiểu từ cầu khiến “nào” ............................82 5. Nhận xét ...............................................................................................................................82 D. NHÓM 4: PHÁT NGÔN LIÊN QUAN ĐẾN KHẢ NĂNG KÊU GỌI NGƯỜI TIẾP NHẬN CÓ THỂ CÓ MỘT HÀNH ĐỘNG CỤ THỂ ........................................................................................................................83 1. Nhận xét chung .....................................................................................................................83 2. Nội dung ngữ nghĩa...............................................................................................................86 2.1. Hành vi đề nghị ..............................................................................................................86 2.2. Hành vi thỉnh cầu ...........................................................................................................86 2.3. Hành vi rủ rê ..................................................................................................................87 2.4. Hành vi mời mọc ............................................................................................................87 3. Các sắc thái nghĩa phụ ..........................................................................................................87 3.1. Hướng ngoại: người nói ra lệnh cho người nghe phải làm gì. Đó là các hành vi đề nghị, mời, rủ rê..............................................................................................................................87 3.2. Hướng nội: người nói xin phép người nghe làm gì. Đó là hành vi thỉnh cầu. ....................88 4. Đặc điểm cấu trúc .................................................................................................................88 4.1. Vị trí của vị từ ................................................................................................................88 4.2. Khả năng kết hợp của tổ hợp “có thể … không/được không?” với vị từ ...........................89 5. Nhận xét ...............................................................................................................................91 E. NHÓM 5: PHÁT NGÔN HỎI - CẦU KHIẾN MANG Ý NGHĨA PHỦ ĐỊNH .............................................91 1. Nội dung ngữ nghĩa của các từ “sao” và “ai” .........................................................................91 2. Các sắc thái nghĩa phụ của các phát ngôn chứa “sao” và “ai” ................................................94 2.1. Các phát ngôn chứa “sao” ..............................................................................................94 3. Cấu trúc “sao + P?” có thể tham gia biểu đạt một số hành vi .................................................95 3.1. Hành vi khuyên nhủ........................................................................................................95 3.2. Hành vi yêu cầu ..............................................................................................................95 3.3. Hành vi ra lệnh ...............................................................................................................95 5 3.4. Hành vi đề nghị ..............................................................................................................96 4. Cấu trúc “ai + P?” có thể tham gia biểu đạt các hành vi: ........................................................96 4.1. Hành vi ra lệnh ...............................................................................................................96 4.2. Hành vi đề nghị ..............................................................................................................97 5. Mô hình ................................................................................................................................97 5.1. Mô hình đầy đủ D2 của phát ngôn chứa "sao".................................................................97 5.2. Mô hình rút gọn D2 của phát ngôn chứa "sao" ................................................................97 5.3. Mô hình của phát ngôn chứa "ai" ...................................................................................97 6. Nhận xét ...............................................................................................................................98 F. NHÓM 6: PHÁT NGÔN HỎI - CẦU KHIẾN CHỨA TIỂU TỪ CẦU KHIẾN..............................................99 F1. Nhóm 1: Hỏi hàm ý cầu khiến .................................................................................................99 1. Đặc điểm cấu trúc ...............................................................................................................100 2. Sắc thái nghĩa của phát ngôn ..............................................................................................100 3. Mô hình cấu trúc.................................................................................................................101 F2. Nhóm 2: Vừa hỏi vừa cầu khiến ............................................................................................102 F2a. Nhóm phát ngôn có cấu trúc: đại từ để hỏi hay kết từ ở đầu phát ngôn, tiểu từ cầu khiến “đi” ở cuối phát ngôn..............................................................................................................102 F2b. Nhóm phát ngôn có tiểu từ cầu khiến “nào” đứng cuối cấu trúc ......................................104 F3. Nhận xét chung .................................................................................................................107 G. NHÓM 7: PHÁT NGÔN HỎI - CẦU KHIẾN PHÁT BIỂU NGUYỆN VỌNG CỦA NGƯỜI NÓI ...............108 1. Các sắc thái nghĩa ...............................................................................................................109 2. Mô hình ..............................................................................................................................111 TIỂU KẾT ....................................................................................................................................111 Chương 3 .......................................................................................................................................114 SO SÁNH PHÁT NGÔN HỎI - CẦU KHIẾN .............................................................................114 VỚI CÁC PHÁT NGÔN HỎI VÀ CẦU KHIẾN..........................................................................114 I. ĐẶC ĐIỂM CẤU TRÚC CỦA PHÁT NGÔN HỎI - CẦU KHIẾN ................................114 1. Đặc điểm hình thức cấu tạo ................................................................................................114 2. Đặc điểm ngữ nghĩa ............................................................................................................118 II. NGỮ CẢNH VÀ NGÔN CẢNH CỦA PHÁT NGÔN HỎI - CẦU KHIẾN ...................120 1. Ngữ cảnh của phát ngôn hỏi - cầu khiến .............................................................................120 2. Ngôn cảnh của phát ngôn hỏi - cầu khiến ............................................................................123 III. PHÁT NGÔN HỎI - CẦU KHIẾN NHÌN TỪ HÀNH VI NGÔN NGỮ .....................124 1. Lượng hành vi trong một phát ngôn hỏi - cầu khiến ............................................................124 6 2. Lực tại lời cầu và khiến ở phát ngôn hỏi - cầu khiến ............................................................126 3. Phát ngôn hỏi - cầu khiến và lịch sự ....................................................................................127 KẾT LUẬN....................................................................................................................................128 TÀI LIỆU THAM KHẢO ...............................................................................................................132 7 MỞ ĐẦU I. MỤC ĐÍCH, Ý NGHĨA CỦA LUẬN ÁN Suốt nửa đầu của thế kỉ XX, ngôn ngữ học truyền thống với quan điểm đề cao vai trò của các yếu tố hình thức, hầu như đã quá coi nhẹ bản chất phương tiện giao tiếp của đối tượng là ngôn ngữ. Nhưng đến những năm 60 của thế kỉ trước, Ngữ dụng học đã ra đời. Hướng nghiên cứu này đã thổi một “luồng sinh khí mới” cho ngôn ngữ học: Nó góp tiếng nói quyết định cho việc phải bằng mọi cách trả lại cho ngôn ngữ cái chức năng cơ bản nhất, vốn có của nó: phương tiện giao tiếp vạn năng của xã hội loài người. Cái mà ngôn ngữ học giờ đây quan tâm phải là: Thực tế thì ngôn ngữ đã được các thành viên trong một cộng đồng nói năng sử dụng như thế nào trong mọi cảnh huống giao tiếp khác nhau? Và, cái quan trọng, suy cho cùng, phải là nằm ở hiệu năng của các phương tiện chứ không phải là chỉ ở cái đặc trưng hình thức mà các biểu hiện ngôn từ mang tới. Thực tế là khi giao tiếp, chúng ta thường tạo ra và bắt gặp hơn một hình thức để bộc lộ cho một ý tưởng. Cùng là một hành vi cầu khiến, ngoài cách dùng lối trực tiếp, còn nhiều cách bộc lộ khác. Những hình thức này đều mang lại các hiệu lực lời tương tự như lối nói trực tiếp, nhưng lại không kèm theo các đặc trưng hình thức dễ nhận diện của dạng cầu khiến chính tắc. Chúng nấp sau các dạng thức mà ngôn ngữ học cổ điển thường xếp chung vào các đặc trưng của câu hỏi, câu trần thuật hay câu cảm thán. Ngôn ngữ học truyền thống do chỉ chú ý đến tính hình thức nên đã không thể cắt nghĩa thấu đáo được các hiện tượng kiểu này. Luận văn này có nhiệm vụ khái quát là nghiên cứu các phát ngôn không có hình thức câu cầu khiến đặc hữu nhưng lại hàm ý cầu khiến do điều kiện riêng của các ngữ cảnh cụ thể. Cụ thể là các phát ngôn có đặc trưng hình thức 3 câu hỏi theo phép phân loại truyền thống nhưng lại mang ý nghĩa ra lệnh hoặc sai khiến. Một cách giản dị hơn, có thể gọi đó là các phát ngôn cầu khiến gián tiếp. Những mô hình dạng này khi đã được khái quát hóa sẽ được chứng tỏ thông qua các nét nghĩa cú pháp cụ thể mà chúng bao hàm. Đó chính là cách nhìn nhận một cách đa chiều cho loại phát ngôn hỏi - cầu khiến. Do cách tiếp cận mới, luận văn chắc sẽ có những đóng góp cụ thể hơn đối với khảo sát bản chất hình thức cũng như chức năng của loại phát ngôn hỏi - cầu khiến. Qua đó người viết muốn góp thêm những cứ liệu thực tế cho việc biên soạn những cuốn ngữ pháp mới từ cách nhìn nhận theo chức năng luận. Những mô hình đã được khái quát này, do vậy, cũng sẽ làm phong phú thêm danh sách các biểu hiện lời của người Việt trong các tài liệu và sách giáo khoa dạy tiếng Việt với tư cách ngôn ngữ mẹ đẻ hoặc với tư cách là ngôn ngữ thứ hai. II. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU Phương pháp nghiên cứu dựa trên quan điểm ngữ pháp chức năng, tức là nghiên cứu phát ngôn trong hoạt động hành chức, gắn trong mối quan hệ với người nói, người nghe, thời gian, không gian, hay nói một cách khác là nghiên cứu phát ngôn trong một ngữ cảnh (context) cụ thể; đồng thời nghiên cứu chúng trong mối quan hệ với các hình thức ngôn ngữ cùng xuất hiện trên văn bản có hiện tượng ngôn ngữ được khảo sát, gọi là ngôn cảnh (co-text)1. Từ đó, chúng Chúng tôi sử dụng hai khái niệm “ngữ cảnh” và “ngôn cảnh” theo như bản dịch của Trần Thuần trong cuốn “Phân tích diễn ngôn” của G. Brown và G. Yule, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, 2002. Context theo như tinh thần của G. Jule trong Pragmatics. Oxford, 1997 như sau: context: the physical environement in which a word is used (ngữ cảnh: môi trường thực hữu trong đó từ ngữ xuất hiện); co-text: the linguistic environment in which a word is used (ngôn cảnh: môi trường ngôn ngữ trong đó từ ngữ xuất hiện), sự đối lập này trong thuật ngữ tiếng Việt chỉ tương đối. (Theo trích dẫn của Trần Thuần) Lấy trích đoạn sau để giải thích cho hai thuật ngữ “ngữ cảnh” và “ngôn cảnh”:  … Tất nhiên, Bel có nhỉnh hơn cô vì cô ấy tốt bụng và đôn hậu hơn. - Anh có ra khỏi đây không? Chàng đủng đỉnh đi ra cửa, một bên lông mày nhướn lên giễu cợt. (Cuốn theo chiều gió, M. Mitcheln) Ngữ cảnh của phát ngôn “Anh có ra khỏi đây không?” trên bao gồm: người nói (Xcáclét), người nghe (Rét), thời gian (hiện tại), không gian (trực tiếp). Ngôn cảnh của phát ngôn “Anh có ra khỏi đây không” là môi trường ngôn ngữ xung quanh phát ngôn này, giúp cho người nghe hiểu đó là phát ngôn hỏi mang ý nghĩa cầu khiến, chứ không phải 1 4 tôi có thể khai thác được tất cả những hình thức biểu hiện phong phú của các phát ngôn có hình thức hỏi nhưng hành vi gián tiếp là cầu khiến và đưa ra nhận xét có tính khái quát, tính quy tắc của phát ngôn hỏi - cầu khiến. Trong quá trình nghiên cứu luận văn, chúng tôi có sử dụng các phương pháp sau: - Phương pháp so sánh, đối chiếu. - Phương pháp phân loại. - Phương pháp thay thế. - Phương pháp biến đổi. - Phương pháp thống kê. III. BỐ CỤC LUẬN VĂN Luận văn ngoài Mở đầu và Kết luận, gồm ba chương chính: Chương I: Những cơ sở lý luận liên quan đến đề tài I. Lý thuyết hành vi ngôn ngữ (speech acts) II. Hành vi ngôn ngữ trực tiếp - Phát ngôn hỏi và phát ngôn cầu khiến 1. Phát ngôn hỏi. 2. Phát ngôn cầu khiến. III. Hành vi ngôn ngữ gián tiếp: Phát ngôn hỏi - cầu khiến 1. Khái niệm hành vi ngôn ngữ gián tiếp. 2. Hành vi cầu khiến gián tiếp. 3. Phát ngôn hỏi - cầu khiến. IV. Hàm ngôn và ý nghĩa cầu khiến V. Phát ngôn hỏi - cầu khiến và tính lịch sự Chương II: Mô tả các dạng phát ngôn hỏi mang ý nghĩa cầu khiến trong tiếng Việt. là phát ngôn hỏi. Môi trường ngôn ngữ ở đây là “Tất nhiên, Bel có nhỉnh hơn cô vì cô ấy tốt bụng và đôn hậu hơn” và “Chàng đủng đỉnh đi ra cửa, một bên lông mày nhướn lên giễu cợt”. 5 A. Nhóm 1: Phát ngôn hỏi - cầu khiến có định hướng trả lời. B. Nhóm 2: Phát ngôn hỏi - cầu khiến khuyên không nên hành động. C. Nhóm 3: Phát ngôn hỏi - cầu khiến dạng thức có từ hỏi “có … không?”. D. Nhóm 4: Phát ngôn liên quan đến khả năng kêu gọi người tiếp nhận có thể có một hành động cụ thể. E. Nhóm 5: Phát ngôn hỏi - cầu khiến mang ý nghĩa phủ định. F. Nhóm 6: Phát ngôn hỏi - cầu khiến chứa tiểu từ cầu khiến. G. Nhóm 7: Phát ngôn hỏi - cầu khiến phát biểu nguyện vọng của người nói. Chương III: So sánh phát ngôn hỏi - cầu khiến với các phát ngôn hỏi và cầu khiến. I. Đặc điểm cấu trúc của phát ngôn hỏi - cầu khiến II. Ngữ cảnh và ngôn cảnh của phát ngôn hỏi - cầu khiến III. Phát ngôn hỏi - cầu khiến nhìn từ hành vi ngôn ngữ 6 Chương 1 NHỮNG CƠ SỞ LÝ LUẬN LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI I. LÝ THUYẾT HÀNH VI NGÔN NGỮ (SPEECH ACTS) Theo ngôn ngữ học truyền thống, một phát ngôn nói ra được đánh giá đúng - sai theo tiêu chuẩn của lôgíc học. Austin, một nhà triết học người Anh, là người đầu tiên đã đưa ra lý thuyết hành vi ngôn ngữ. Theo ông, một phát ngôn không chỉ nhằm miêu tả về các sự vật hiện tượng, không chỉ được đánh giá theo tiêu chuẩn đúng - sai của lôgíc. Ngược lại, có những phát ngôn mà khi nói ra thì đồng thời cũng là thực hiện ngay cái hành động đó trong phát ngôn. Đó chính là các phát ngôn ngôn hành (phát ngôn ngữ vi). “Phát ngôn ngữ vi là những phát ngôn mà khi người ta nói chúng ra thì đồng thời người ta thực hiện ngay cái việc được biểu thị trong phát ngôn”. Ví dụ: a. Tôi mời ông đến nhà tôi chơi. (Biệt thự xanh, Hoàng Dân) b. Chúng tôi hứa sẽ đảm bảo an toàn cho mẹ con chị. (Biệt thự xanh, Hoàng Dân) Khi nói “tôi mời”, “chúng tôi hứa” tức là người ta đã thực hiện ngay hành động “mời”, “hứa” thông qua các động từ ngữ vi “mời”, “hứa”. Nội dung những phát ngôn trên không thể nói rằng nó đúng sự thật hay sai sự thật, như khi nói về một câu trần thuật bình thường. Những phát ngôn ngữ vi không thể sai được mà chỉ có thể bất ổn do vị thế người nói theo quy ước xã hội là không có quyền nói 7 như vậy. Con không thể nói với mẹ: Tôi cấm bà đi ra ngoài đường, mà chỉ người mẹ mới có quyền nói với người con như phát ngôn trên. Tuy nhiên, một phát ngôn sẽ không thể là phát ngôn ngữ vi nếu chủ thể không phải là ngôi thứ nhất, thời không phải là hiện tại và thức không phải là thức thực hiện. c. Nó tuyên bố ngày mai sẽ lấy vợ. d. Tôi đã hứa là sẽ đến nhà nó chơi. Hai phát ngôn trên sử dụng các yếu tố: chủ thể là ngôi thứ 3 (nó), thời là quá khứ (đã) nên chúng không phải là các phát ngôn ngữ vi. Theo Austin, có 3 loại hành vi ngôn ngữ trong một phát ngôn: tạo lời, tại lời và mượn lời. Hành vi tạo lời là hành vi sử dụng các yếu tố ngôn ngữ (ngữ âm, từ vựng,...) để tạo ra một phát ngôn về hình thức và nội dung. Hành vi mượn lời là hành vi mượn các phương tiện ngôn ngữ để tác động đến tâm lý và hành vi của người nghe, làm cho người nghe vui mừng, xúc động, yên tâm,... Hành vi tại lời là hành vi người nói thực hiện ngay khi nói năng. Trong giao tiếp có nhiều hành vi tại lời khác nhau. Có những hành vi: mời, ra lệnh, tuyên bố, hứa hẹn, khuyên nhủ, răn đe, dọa nạt, phán xét, phê bình, kết tội, thông báo, bác bỏ, xin lỗi, cảm ơn, chúc tụng, ca ngợi, khuyến lệnh,... e. Anh có làm việc hôm nay không? (Khẩu ngữ) Trong phát ngôn (e), hành vi hỏi được thể hiện qua cấu trúc hỏi “có...không”. f. Anh ăn cơm đi. (Khẩu ngữ) Còn trong phát ngôn (f), hành vi cầu khiến được thể hiện qua cấu trúc cầu khiến với tiểu từ cầu khiến “đi”. g. Người vú già sù sù cái áo bông rách, xách siêu nước từ dưới nhà lên, vừa xuýt xoa vừa nói: 8 - Rét quá. Múc nước cóng cả tay. (Gió lạnh đầu mùa, Thạch Lam) Ở phát ngôn (g), hành vi cảm thán được thể hiện qua phụ từ “quá”. h. Chị tôi như định nói cái gì mà không nói được. (Tiếng chim kêu, Thạch Lam) Đối với phát ngôn (h), hành vi trần thuật được thể hiện qua cấu trúc C-V với chủ ngữ là danh từ ở ngôi thứ 3 (thuật về sự kiện vốn có của hiện thực khách quan). Như vậy, để thực hiện một hành vi hỏi, cầu khiến, cảm thán, trần thuật, có thể dùng những cấu trúc điển hình của từng loại hành vi. Đó gọi là hành vi trực tiếp. Hành vi trực tiếp là hành vi tại lời được thực hiện một cách trực tiếp bằng hình thức ngôn từ đặc trưng tương ứng, không cần thực hiện gián tiếp thông qua một hành vi tại lời khác. Trong bản luận văn này, mục đích mà chúng tôi muốn hướng tới là nghiên cứu các phát ngôn hỏi - cầu khiến nên hành vi ngôn ngữ trực tiếp hỏi và cầu khiến sẽ được xem xét trong phần II dưới đây. II. HÀNH VI NGÔN NGỮ TRỰC TIẾP - PHÁT NGÔN HỎI VÀ PHÁT NGÔN CẦU KHIẾN 1. Phát ngôn hỏi 1.1. Nội dung ngữ nghĩa - mục đích phát ngôn Câu hỏi yêu cầu một câu trả lời thông báo về một sự tình hay về một tham tố nào đó của một sự tình được tiền giả định là hiện thực 2. Hoàng Trọng Phiến thì nói câu hỏi hỏi về “cái không rõ” mà câu trả lời cần có nhiệm vụ trả lời “cái không rõ” đó. Vì vậy, nội dung ngữ nghĩa của câu hỏi được tạo thành nhờ hai nhân tố sau đây: Tác giả Hoàng Trọng Phiến dùng khái niệm “câu hỏi” nhưng thực ra khái niệm này vẫn tương đương với cách quan niệm của chúng tôi là “phát ngôn hỏi”. Trong bản luận văn này, hai khái niệm này không khác nhau. 2 9 a. Sự có mặt của “cái không rõ”. b. Sự có mặt nhu cầu ý chí, đó chính là nguyện vọng, ý định của người hỏi. Người hỏi tác động đến người trả lời để trả lời về “cái không rõ”. 1.2. Mô hình cấu trúc X + Y? X: “Cái không rõ”. X có chức năng khu biệt câu hỏi với các kiểu loại câu trần thuật, cầu khiến, cảm thán. Y: Nhu cầu ý chí của người hỏi để người nghe trả lời về “cái không rõ”. 1.3. Các phương tiện biểu hiện câu hỏi trực tiếp Câu hỏi trực tiếp có thể sử dụng rất nhiều phương tiện để biểu hiện. Cụ thể là: a. Các đại từ nghi vấn: ai, gì, nào, sao, bao nhiêu, mấy, bao giờ, bao lâu, đâu. Ví dụ:  Thảo vừa thở hổn hển vừa nói: - Chị làm tôi hết hồn. Cháu đâu? (Đoạn tuyệt, Nhất Linh)  Quỳnh thở phào: - Bây giờ anh làm gì? Hiếu nhún vai: - Thất nghiệp. (Những khoảng cách còn lại, Nguyễn Mạnh Tuấn) b. Kết từ hay (với ý nghĩa chọn lựa). Ví dụ:  Con thích nhung hay gấm? (Đoạn tuyệt, Nhất Linh) c. Các phụ từ nghi vấn: có…không, đã… chưa. Ví dụ:  Con có việc gì không? (Đoạn tuyệt, Nhất Linh)  Bà Phán hỏi to: 10 - Mợ đã xơi cơm chưa để bảo nó dọn lên? Rồi bà lên tiếng gọi con gái: - Bích ơi, con dọn cơm lên để chị xơi. (Đoạn tuyệt, Nhất Linh) d. Các tiểu từ chuyên dụng: à, ư, nhỉ, nhé, hả, hở, chứ, chớ. Ví dụ:  Anh chưa xứng đáng được biết đời em à? (Đống rác cũ, Nguyễn Công Hoan)  Ông Quán! Thế nào? Ông biết chứ? (Đám cưới không có giấy giá thú, Ma Văn Kháng) e. Chỉ dùng ngữ điệu đơn thuần (không có các phương tiện đã nói ở trên đi kèm). Ví dụ:  Cẩm đã vậy, còn Dương? (Đám cưới không có giấy giá thú, Ma Văn Kháng) 2. Phát ngôn cầu khiến 2.1. Nội dung ngữ nghĩa - mục đích phát ngôn Theo Hoàng Trọng Phiến, “Câu cầu khiến có nhu cầu của ý chí làm thành yếu tố thường trực của câu. Nó nêu lên ý muốn của chủ thể phát ngôn và yêu cầu người nghe đáp lại bằng hành động. Do đó, câu cầu khiến gắn liền với ý nghĩa hành động”. Như vậy, nội dung ngữ nghĩa của câu cầu khiến được tạo thành nhờ hai nhân tố sau: a. Sự có mặt ý muốn của chủ thể phát ngôn để hiện thực hóa cái biểu vật của câu. b. Sự có mặt của nhu cầu ý chí, đó chính là nguyện vọng, ý định của chủ thể phát ngôn. Chủ thể phát ngôn tác động đến người nghe để họ thực hiện một hành động phản hồi lại ý chí, nguyện vọng của mình. 2.2. Mô hình cấu trúc K + Y’ ! 11 K: Ý muốn của chủ thể phát ngôn Y’: Nhu cầu, ý chí của người nói để người nghe đáp lại bằng hành động. 2.3. Các phương tiện biểu hiện câu cầu khiến trực tiếp Câu cầu khiến trực tiếp có thể sử dụng rất nhiều phương tiện để biểu hiện. Cụ thể là: 2.3.1. Phương tiện ngữ pháp a. Hư từ - Hãy, đừng, chớ đứng trước động từ trong câu. Ví dụ:  Chú đừng khóc nữa, chú Tự. (Đám cưới không có giấy giá thú, Ma Văn Kháng) - Đi, với, xem, đã, thôi, nào, nhé đứng ở cuối câu. Ví dụ:  Chú ăn cam nhé, chú ơi! (Đám cưới không có giấy giá thú, Ma Văn Kháng)  Các đồng chí ơi! Khe khẽ cái miệng một tý nào! (Đám cưới không có giấy giá thú, Ma Văn Kháng) b. Ngữ điệu Dấu hiệu ngữ điệu thường kết hợp với ngữ cảnh. Ví dụ:  - Mợ tắt đèn. - Để tôi đọc nốt đoạn này đã. Cậu cứ quen ở ấp. Bây giờ mới hơn tám giờ, ở Hà Nội ai lại ngủ sớm. (Đoạn tuyệt, Nhất Linh)  - Mợ để đèn tôi không ngủ được. - Cậu xoay mặt vào tường mà ngủ. (Đoạn tuyệt, Nhất Linh) 2.3.2. Phương tiện từ vựng a. Động từ tình thái cầu khiến: cần, nên, phải 12  Thừa chỉ dẽ dàng bảo con: - Bận sau, con nên cẩn thận. Bán vé dễ lầm lẫn lắm. (Đống rác cũ, Nguyễn Công Hoan)  Anh phải dừng lại. (Truyện ngắn, Ma Văn Kháng) b. Động từ ngôn hành cầu khiến: yêu cầu, ra lệnh, đề nghị…  Đề nghị đồng chí giao việc. (Mẫn và tôi, Phan Tứ) c. Các động từ cầu khiến khác: hộ, giúp, để,..  Anh cứ để tôi nói. (Truyện ngắn, Ma Văn Kháng) III. HÀNH VI NGÔN NGỮ GIÁN TIẾP: PHÁT NGÔN HỎI - CẦU KHIẾN Như trên chúng tôi đã đề cập đến hành vi ngôn ngữ trực tiếp, bao gồm hỏi và cầu khiến. Tuy nhiên trong thực tế, ngoài các phát ngôn đơn thuần là hỏi hay cầu khiến, còn có những loại nằm trung gian giữa hai loại này. Đó là các phát ngôn có hình thức hỏi nhưng mang hành vi gián tiếp cầu khiến bao gồm những đặc điểm về mặt hình thức là của câu hỏi, nhưng về nội dung là cầu khiến. Hay nói cách khác, đó là các phát ngôn có hành vi tại lời là hỏi nhưng hướng tới hành vi tại lời khác là cầu khiến. Dùng một hành vi tại lời này cho một hành vi tại lời khác, gọi là hành vi ngôn ngữ gián tiếp. 1. Khái niệm hành vi ngôn ngữ gián tiếp (Indirect speech acts) Khái niệm này lần đầu tiên được Searle đưa ra vào năm 1969 và được phát triển trong công trình “Các hành vi ngôn ngữ gián tiếp” (Searle, 1975). Searle đã nhận thấy một hành vi tại lời được nói ra nhưng lại nhằm hướng tới một hành vi tại lời khác theo ý đồ của người nói. Chẳng hạn:  Bà Thuận Thành hậm hực, giận cá chém thớt, quay sang chị Mười: 13 - Chị đứng đó làm gì? Việc của chị ở đây hả? Chị Mười định lủi thủi bước vào, bà Thuận Thành lại trừng mắt: - Ra mở cổng. (Những khoảng cách còn lại, Phạm Minh Tuấn) Phát ngôn “Chị đứng đó làm gì?” có hình thức hỏi, tức là có hành vi hỏi hiển ngôn, nhưng chủ ngôn hướng tới một hành vi gián tiếp khác, hành vi ra lệnh, buộc đối ngôn phải đi vào trong nhà. Vậy hành vi ra lệnh được thực hiện gián tiếp qua hành vi hỏi. Người ta gọi hành vi tại lời ra lệnh trên là một hành vi ngôn ngữ gián tiếp. Searle định nghĩa “Một hành vi tại lời được thực hiện gián tiếp qua một hành vi tại lời khác sẽ được gọi là một hành vi gián tiếp”. Dùng một hành vi tại lời này nhằm mục đích tới một hành vi tại lời khác là hình thức được nhiều ngôn ngữ sử dụng mang tính phổ quát. Ví dụ:  Can you pass the salt?  Peux - tu me donner le sel? Hai phát ngôn trên cũng nhằm hướng tới hành vi gián tiếp đề nghị thông qua hình thức hỏi. Với lý thuyết mới của Searle, từ đây, ngôn ngữ học đã có cách nhìn mới gắn ngôn ngữ với hoạt động nói năng, mục đích nói năng của con người, đưa ngôn ngữ trở về đúng với bản chất của nó. Một phát ngôn có hình thức trần thuật, cảm thán, hỏi cũng có thể có hiệu lực ở lời là cầu khiến. 2. Hành vi cầu khiến gián tiếp Hành vi cầu khiến gián tiếp đã được Searle nghiên cứu rất kỹ. Sau đó đã có nhiều tác giả đi theo hướng nghiên cứu của Searle và phát triển vấn đề này như K. Oecchione, D. Gordon, G. Lakoff, G. Green, J. Morgan, … Bản chất của hành vi cầu khiến có sự đe dọa thể diện của người đối thoại nên trong một số trường hợp, nhằm đạt được mục đích giao tiếp, người nói phải sử dụng các hình thức gián tiếp mang tính lịch sự. Hành vi cầu khiến có thể được thể hiện dưới nhiều dạng cấu trúc khác nhau: 14 1. Cấu trúc mệnh lệnh (Imperatives) 2. Cấu trúc nghi vấn (Interrogatives) 3. Cấu trúc trình bày (Declaratives) 4. Cấu trúc khuyết thiếu (Elliptical constructions) (Dẫn theo Nguyễn Văn Độ) Sự phân biệt giữa hành vi cầu khiến trực tiếp và hành vi cầu khiến gián tiếp chủ yếu dựa trên khái niệm “hàm ý hội thoại” của Grice (1975). Một phát ngôn được nói ra nếu đối ngôn hiểu được ngay ý định cầu khiến của chủ ngôn và không trải qua một quá trình suy ý nào thì đó là hành vi cầu khiến trực tiếp. Ngược lại, một hành vi cầu khiến được coi là gián tiếp nếu người nói che giấu ý định cầu khiến dưới hình thức một hành vi tại lời khác và đối ngôn phải trải qua một quá trình suy ý. Trong tiếng Việt, ý nghĩa cầu khiến có thể được thể hiện dưới hình thức trần thuật, hỏi, cảm thán. Trên thực tế có phát ngôn nếu đặt ra ngoài ngữ cảnh cụ thể thì chúng không nhằm một thông báo nào cả. Cái đích ngôn ngữ cuối cùng mà người nói muốn biểu đạt chỉ có thể xác định được trong một ngữ cảnh. Một kết cấu trần thuật, hỏi hay cảm thán đều có thể chứa hành vi cầu khiến. a. Hình thức trần thuật  Kinh chợt nhận ra có tiếng réo của những trái bom đang xé không khí trên khoảng trời xám mù mịt … - Tất cả nằm xuống! Trên đầu hàng quân, tiểu đoàn trưởng Xướng đã hạ lệnh. Kinh nhắc lại mệnh lệnh của Xướng. (Dấu chân người lính, Nguyễn Minh Châu) Trong trích đoạn trên, “Tất cả nằm xuống” có hình thức trần thuật, kể lại một sự tình. Nhưng người nghe, tuy nhiên hiểu ngay hàm ý đề nghị của người nói trong ngữ cảnh trên. 15 b. Hình thức hỏi  Quất lăn ngay ra đống rơm góc bếp, vừa khóc vừa gào. - Có câm mồm không? Muốn khóc ông cho khóc một thể! (Đất làng, Nguyễn Thị Ngọc Tú) Với trích đoạn này, chủ ngôn đưa ra hình thức hỏi. Không đặt trích đoạn vào trong ngữ cảnh này thì có thể hiểu là một phát ngôn hỏi. Tuy nhiên, không ai khờ khạo đến mức trả lời: có, hoặc không, mà bất cứ ai cũng nhận ngay rằng đó là một mệnh lệnh cần thực hiện ngay, nếu không thì sẽ nhận được hậu quả xấu. c. Hình thức cảm thán  Rồi nàng rùng mình: - Lạnh quá! Liên chạy đóng cửa phòng, quay trở vào. (Gió lạnh đầu mùa, Thạch Lam) Cũng vậy, đối ngôn nghe thấy chủ thể nói “lạnh quá” thì hiểu ngay ý đồ của chủ ngôn trong hoàn cảnh cụ thể. Trong phạm vi của chương II, chúng tôi sẽ tập trung đi sâu tìm hiểu cấu trúc, cơ chế hoạt động của các phát ngôn có hình thức hỏi - hành vi gián tiếp cầu khiến. 3. Phát ngôn hỏi - cầu khiến 3.1. Đặc điểm của phát ngôn hỏi - cầu khiến Phát ngôn hỏi - cầu khiến có hình thức hỏi nhưng mang hành vi gián tiếp cầu khiến. Do vậy, nó sẽ có cả những đặc điểm của phát ngôn hỏi và phát ngôn cầu khiến. Một cách cụ thể, nghĩa là phát ngôn hỏi - cầu khiến có hành vi tại lời hỏi được nhận diện qua cấu trúc hỏi, nhưng nó lại nhằm tới hành vi gián tiếp cầu khiến được biểu hiện qua sự thực hiện hành động của người nghe. LOẠI PHÁT NGÔN HỎI CẦU KHIẾN HỎI - CẦU KHIẾN MÔ HÌNH X+Y? K + Y' ! X + Y  K + Y' ? 16