Tài liệu Chuyên đề văn xuôi giai đoạn 1954 - 1975 luyện thi đại học

vaên xuoâi 1954- 1975 – TTLT Vónh Vieãn 127 VAÊN XUOÂI 1954 – 1975 Nguyeãn Tuaân vaø Ngöôøi Laùi Ñoø Soâng Ñaø “Chuùng thuûy giai ñoâng taåu Ñaø giang ñoäc baéc löu” Nguyeãn Tuaân NGUYEÃN TUAÂN (1910-1987) CUOÄC ÑÔØI VAØ SÖÏ NGHIEÄP SAÙNG TAÙC A. KIEÁN THÖÙC CÔ BAÛN I. Cuoäc ñôøi vaø söï nghieäp saùng taùc 1/ Cuoäc ñôøi: - Nguyeãn Tuaân sinh ngaøy 10 thaùng 7 naêm 1910 taïi phoá Haøng Baïc (Haø Noäi) trong moät gia ñình nhaø nho taøi hoa. - Thaân sinh: Cuï Nguyeãn An Lan (coøn goïi laø oâng Tuù Haûi Vaên) ñoã khoa thi Haùn hoïc cuoái cuøng roài ñi laøm vieân chöùc nhoû ôû toaø söù caùc tænh döôùi cheá ñoä thuoäc ñòa baát ñaéc dó. Cuï cuøng gia ñình ñaõ soáng nhieàu ôû caùc tænh mieàn Trung: Khaùnh Hoøa, Phuù Yeân, Hoäi An, Ñaø Naüng, Hueá, Haø Tónh, nhaát laø Thanh Hoùa. - Thuôû nhoû, baét ñaàu ñi hoïc Nguyeãn Tuaân hoïc chöõ Phaùp. Khi hoïc ñeán baäc trung hoïc ôû Nam Ñònh, oâng tham gia baõi khoùa vaø bò ñuoåi hoïc naêm 1929. - Vaøo laøng vaên khaù sôùm vaø oâng soáng haún vôùi ngoøi buùt töø naêm 1937 (thôøi kyø Maët traän daân chuû Ñoâng Döông vaø phong traøo ñaáu tranh coâng noâng do Ñaûng laõnh ñaïo) cho ñeán khi oâng maát ngaøy 28 thaùng 7 naêm 1987 taïi Haø Noäi, sau moät côn ñau tim ñoät ngoät. 2/ Söï nghieäp saùng taùc: a) Tröôùc caùch maïng thaùng Taùm: - Laø caây buùt tieâu bieåu cho laøng vaên xuoâi laõng maïn thôøi kyø phaùt trieån cuoái cuøng. - Taùc phaåm tieâu bieåu: Vang boùng moät thôøi (1940); Tuyø buùt I (1941); Chieác lö ñoàng maét cua (1941), Moät chuyeán ñi (1941); Toùc chò Hoaøi (1943); Tuyø buùt II (1943)… b) Sau caùch maïng thaùng Taùm: - Nguyeãn Tuaân ñaõ soáng nhöõng ngaøy ñoåi ñôøi cuûa daân toäc neân cuõng nhö nhieàu nhaø vaên khaùc, oâng ñaõ quyeát taâm “loät xaùc” hoøa mình vaøo cuoäc soáng roäng lôùn cuûa nhaân daân. - Naêm 1946, chuyeán ñi ñaàu tieân cuûa oâng trong cuoäc ñôøi môùi laø tham gia ñoaøn saùng taùc vaên ngheä ñi vaøo maët traän Nam Trung boä ñaùnh Phaùp. - Naêm 1948 leân ñöôøng ra Vieät Baéc döï Ñaïi hoäi vaên hoùa vaø Hoäi nghò vaên ngheä toaøn quoác. OÂng ñöôïc baàu laøm Toång thö kyù ñaàu tieân cuûa Hoäi Vaên Ngheä Vieät Nam. - Trong khaùng chieán choáng Phaùp, oâng ñaõ döï nhieàu chieán dòch vôùi boä ñoäi ôû Taây Baéc, Ñoâng Baéc, vaøo vuøng saâu ñòch haäu Baéc Ninh ñeå vieát veà du kích choáng caøn. - Taùc phaåm tieâu bieåu: Ñöôøng vui (1949), Tình chieán dòch (1950); Tuøy buùt khaùng chieán (1955)… - Trong khaùng chieán choáng Mó, oâng ñaõ ñaët chaân ñeán nhieàu nôi tuyeán löûa: Vónh Linh, caàu Hieàn Löông, Quaûng Bình… ngöôïc soâng Ñaø hieåm trôû vaø ngang doïc khaép caùc mieàn Than Uyeân, Quyønh Nhai, Sôn La… ñeå lieân tieáp cho ra ñôøi nhöõng baøi tuøy buùt, buùt kyù noùng hoåi tính thôøi söï vaø mang daáu aán ngheä thuaät ñoäc ñaùo. - Taùc phaåm chính: Soâng Ñaø (1960); Haø Noäi ta ñaùnh Mó gioûi (1972); Kí (1976)… vaên xuoâi 1954- 1975 – TTLT Vónh Vieãn 128 II. Phong caùch ngheä thuaät Nguyeãn Tuaân: Laø moät trong nhöõng caây buùt tieâu bieåu cuûa vaên xuoâi Vieät Nam hieän ñaïi, Nguyeãn Tuaân ñöôïc chuù yù ñaëc bieät veà phong caùch ngheä thuaät. Tính ñoäc ñaùo cuûa phong caùch ñoù ñöôïc theå hieän qua nhieàu phöông dieän: 1/ Khi saùng taùc, Nguyeãn Tuaân heát söùc nghieâm khaéc vôùi chính mình ñeå coù nhöõng trang vaên thöïc söï coù tính ngheä thuaät môùi meû, mang daáu aán saùng taïo rieâng. OÂng luoân kieân trì quan ñieåm: ñaõ goïi laø vaên thì tröôùc heát phaûi laø vaên. Vì theá caùch ñaët caâu, döïng ñoaïn cuûa oâng thöôøng raát coâng phu, cuõng nhö kho töø vöïng cuûa oâng raát phong phuù. 2/ Neùt noåi baät khaùc trong phong caùch Nguyeãn Tuaân laø chaát taøi hoa, taøi töû. Tröôùc caùch maïng, nhieàu laàn oâng tuyeân boá beânh vöïc quan ñieåm ngheä thuaät vò ngheä thuaät, nhöng trong nhöõng taùc phaåm tieâu bieåu nhaát cuûa mình, oâng luoân theå hieän nieàm töï haøo daân toäc saâu saéc, söï toân troïng, khaâm phuc nhöõng giaù trò vaên hoaù coå truyeàn cuûa queâ höông. Tuy vaäy, ñoâi luùc quaù ñaø, chaát taøi hoa taøi töû ñoù laïi mang tính khoa tröông, cöôøng ñieäu.( Chieác lö ñoàng maét cua ) 3/ Vaên NguyeãnTuaân coøn khaùc ngöôøi ôû tính uyeân baùc, ôû beà roäng vaø chieàu saâu vaên hoaù. Ñoù laø keát quaû cuûa vieäc oâng tích luyõ tieàm löïc tri thöùc trong suoát nöõa theá kyû saùng taïo ngheä thuaät. Ñoâi khi oâng quaù meâ maûi, sa ñaø vaøo khoái löôïng tri thöùc ñoù neân moät soá ñoaïn vaên coù phaàn naëng neà, khoâ khan, taïo cho ngöôøi ñoïc caûm giaùc meät moû i. ( Tuyø buùt “Soâng Ñaø”). III. Taäp tuyø buùt “Soâng Ñaø” Ñaây laø taùc phaåm tieâu bieåu cho giai ñoaïn saùng taùc sau Caùch maïng thaùng Taùm cuûa Nguyeãn Tuaân. “ Noù noùi raèng ngoøi buùt aáy ñaõ ñaït tôùi ñoä chín môùi veà tö töôûng vaø ngheä thuaä t”. (Nguyeãn Ñaêng Maïnh) “…Ñoïc “Soâng Ñaø” thaáy Toå quoác ta thaät laø giaøu ñeïp. Chæ noùi rieâng Than Uyeân coù naøo moû xi maêng thieân taïo, moû thaïch anh laøm thuyû tinh nguõ saéc vaø ñoà söù, moû than môû, moû laân tinh, moû ñoàng, moû chì…Caûnh Taây Baéc thì tuyeät ñeïp, ôû ñaâu taùc giaû cuõng noåi höùng ngheä só muoán caém ngay giaù veõ maø veõ. Nuùi lôùp lôùp meânh moâng nhö bieå n, soâng traéng xoaù nhö töøng khuùc luïa tung traûi ra, nhöõng thung luõng luùa chín vaøng choeù leân, treân ñoù maây traéng ñieåm lô löûng nhö theâu noåi v.v….. Nhöng “Soâng Ñaø” khoâng chæ noùi veû ñeïp thieân nhieân maø coøn ñi tìm veû ñeïp cuûa loøng ngöôøi. OÂng goïi ñoù laø chaát vaøng möôøi cuûa taâm hoàn con ngöôøi Taây Baéc. OÂng ngöôïc doøng lòch söû tìm chaát vaøng ñoù ôû nhöõng chieán só caùch maïng kieân cöôøng ñaõ theo göông baát khuaát ôû nhaø tuø Sôn La, ôû nhöõng caùn boä hoaït ñoäng bí maät hoài Taây Baéc bò giaëc chieám ñoùng, ñaõ vöôït qua nhöõng thöû thaùch khuûng khieáp ñeå gaây cô sôû caùch maïng, ôû nhöõng chieán só quaân ñoäi, nhöõng anh chò em daân coâng hoài tieán quaân vaøo Ñieän Bieân…” (Nguyeãn Ñaêng Maïnh – “Soâng Ñaø” Trích “Nhaø vaên Tö töôûng vaø phong caùch” NXB Vaên hoïc – 1983) ______ NGÖÔØI LAÙI ÑOØ SOÂNG ÑAØ _______ Nguyeãn Tuaân A. KIEÁN THÖÙC CÔ BAÛN Vieát veà soâng Ñaø, Nguyeãn Tuaân khoâng mieâu taû moät con soâng theo loái vaên taû caûnh thuaàn tuyù maø ñoù laø moät nhaân vaät hoaït ñoäng, coù tính caùch taâm traïng raát phöùc taïp nhö con vaên xuoâi 1954- 1975 – TTLT Vónh Vieãn 129 ngöôøi. Nhaø vaên ñaõ cho ta thaáy hai tính caùch cô baûn ñoù laø “Con soâng Taây Baéc hung baïo vaø tröõ tình”. Tuy nhieân ñeå döïng neân ,ñeå hieåu ñöôïc tính neát cuûa nhaân “vaät” thieân nhieân naøy ,Nguyeãn Tuaân ñaõ vaän duïng raát nhieàu caùc loaïi tri thöùc khaùc nhau nhö lòch söû ,ñòa lí , quaân söï ,voõ thuaät, hoäi hoaï ,ñieâu khaéc ,ñieän aûnh ,thô Ñöôøng , thô Taûn Ñaø ,…ñeå quan saùt ,moâ taû hieän thöïc baèng neùt buùt taøi hoa cuûa mình . 1/ a)Soâng Ñaø laø moät “Nhaân vaät coù tính caùch hung baïo” . - Doøng soâng raát döõ doäi (bôø ñaù döïng vaùch thaønh, cheït loøng soâng Ñaø khieán noù heïp laïi, doøng soâng nhö moät caùi hang, toái, saâu vaø laïnh). Tri thöùc ñieän aûnh trong vieäc moâ taû hình aûnh coù quan taâm tôùi maûng saùng toái töø maët ñaát nhìn leân, töø moät goùc ñoä cheách ôû cao nhìn xuoáng. Noù gaây caûm giaùc maïnh: hôi laïnh, boùng toái, ñoä cao hun huùt ñeán choùng maët… - Con soâng luoân hung haêng, öa gaây söï. Noù luoân chôø ñôïi ngöôøi laùi ñoø soâng Ñaø ñeå giaùng tai hoïa cho hoï. (“Nöôùc xoâ ñaù, ñaù xoâ soùng, soùng xoâ gioù, cuoàn cuoän luoàng gioù…”) Nhöõng ñoäng töø maïnh, laëp laïi vaø ken ñaëc noùi ñeán söï tieáp dieãn cuûa haønh ñoäng “xoâ” ñöôïc dieãn ra treân moät khoâng gian daøi nhö con soâng vaø haønh ñoäng ñoù döõ doäi khoâng chæ ôû trong loøng maø caû treân maët soâng (“Cuoàn cuoän luoàng gioù guøn ghe…). - Tính caùch hung baïo cuûa soâng Ñaø ñöôïc bieåu dieãn döõ doäi ôû nhöõng doøng thaùc “lao doøng” chaën ñaùnh ngöôøi laùi ñoø. Cong soâng Ñaø “thaønh ra dieän maïo vaø taâm ñòa cuûa moät thöù keû thuø soá moät”. Noù hieän leân nhö moät loaøi thuûy quaùi khoång loà vöøa nham hieåm vaø hung döõ, vöøa khoân ngoan vaø möu trí. Luùc thì aån naáp mai phuïc, löøa ñaùnh ñoøn du kích, khi thì voøng laïi ñaùnh kieåu vu hoài, khi thì xoâng xaùo lieàu maïng, toång taán coâng tôùi taáp oà aït khaép boán maët. Vaø thaät nham hieåm khi noù bieát keát hôïp ñaùnh ngöôøi laùi ñoø caû treân maët traän ngoaïi giao; khi thì oaùn traùch van xin, khi thì “khieâu khích, gioïng gaèn vaø cheá nhaïo”, khi thì “roáng leân trong taát caû baáy nhieâu caùi luoàng giaän döõ”, “reo nhö ñun soâi”, “muoán haát tung ñi moät caùi thuyeàn”. Khi thì hoø la, gaàm theùt vang ñoäng nuùi röøng “Maët nöôùc hoø reo la vang daäy “uøa vaøo” nhö theå “quaân lieàu maïn g”, “ñaùnh nhöõng ñoøn hieåm ñoäc nhaát”. Quaû thaät con soâng nhö moät sinh theå thaät söï. Trí töôûng töôïng taïo hình cuûa taùc giaû quan saùt raát kyõ löôõng vaø chính xaùc, taùc giaû cung caáp nhöõng kieán thöùc raát phong phuù vaø khoâng tuøy tieän, ñoàng thôøi söû duïng ngoân ngöõ ñieâu luyeän, sinh ñoäng. b) Soâng Ñaø laø moät “nhaân vaät” coù tính caùch tröõ tình: - Taùc giaû hình dung noù nhö moät ngöôøi ñaøn baø kieàu dieãm. + “Soâng Ñaø nhö moät aùng toùc mun daøi ngaøn ngaøn vaïn vaïn saû i”. + “Soâng Ñaø luoân daøi nhö moät aùng toùc tröõ tình, ñaàu toùc chaân toùc aån hieän trong maây trôøi Taây Baéc bung nôû hoa ban hoa gaïo”… + Soâng Ñaø coù “luoàng em” “ñaèm dòu” muoân ñôøi eâm “soâng nöôùc thanh bình”. - Soâng Ñaø ñöôïc nhìn qua laøn maây muøa xuaân, aùnh naéng muøa thu. Taùc giaû theo doõi nhöõng bieán cuûa maøu saéc. Khi “löø löø chín ñoû” khi “doøng xanh ngoïc bích”. - Soâng Ñaø thaät mó leä, coù theå gôïi caûm höùng cho ngheä thuaät, gôïi caûm xuùc rieâng bieät cho moãi ngöôøi khi tieáp xuùc vôùi tính caùch tröõ tình cuûa noù: Noù coù chaát Ñöôøng thi coå ñieån, caùi laëng lôø cuûa noù gôïi nhôù moät quaù khöù xa xaêm töø thôøi Lí, Traàn, Leâ, noù “löûng lôø nhôù thöông” vaø “ñang laéng tai nghe” vôùi daùng veû raát dòu daøng, uûy mò vaø thaàm kín. vaên xuoâi 1954- 1975 – TTLT Vónh Vieãn 130 Con soâng aáy gôïi nhôù coá nhaân, gôïi nhôù caùi “hoang daïi”, “hoàn nhieân nhö moät nieàm coå tích tuoåi xöa”. Ñaëc bieät hình aûnh con nai ngô ngaùc nhö nghe thaáy moät tieáng coøi söông… ñoù laø moät aâm thanh vaúng ñöa trong töôûng töôïng ñaõ gôïi caùi tónh laëng hoang daõ cuûa soâng Ñaø. Thaät laø moät lieân töôûng taït ngang raát ñoäc ñaùo vaø thuù vò. 2/ Nhaân vaät ngöôøi laùi ñoø Soâng Ñaø: - Nhaân vaät ngöôøi laùi ñoø ñöôïc Nguyeãn Tuaân nhìn nhö laø ñoái töôïng cuûa caùi Ñeïp. Noù laáp laùnh aùnh saùng cuûa ngöôøi taøi hoa ngheä só. Theo Nguyeãn Tuaân, khoâng cöù gì cöù laø ngöôøi hoaït ñoäng ôû caùc ngaønh ngheä thuaät hoï môùi laø keû taøi hoa ngheä só. Maø nhöõng con ngöôøi xung quanh chuùng ta bieát toân troïng caùi Ñeïp ñeàu coù theå öùng xöû Ñeïp vaø töï giaùc saùng taïo ra caùi Ñeïp. Nhöõng ngöôøi uoáng traø trong söông sôùm, nhöõng keû bieát thöôûng thöùc thöùc “höông cuoäi”… ñeàu laø nhöõng ngheä só taøi hoa. Vaø do vaäy “Ngöôøi laùi ñoø soâng Ñaø “ laø ngöôøi laùi ñoø – ngheä só. Chôø ñoø, laùi ñoø laø caû moät ngheä thuaät cao cöôøng vaø ñaày taøi hoa. Ngheä thuaät ôû ñaây chính laø noù ñaõ nhaäp thaân vaøo ngöôøi laùi ñoø caû phöông dieän hình thöùc laãn tính caùch. “Treân thaùc hieân ngang moät ngöôøi laùi ñoø soâng Ñaø coù töï do, vì ngöôøi laùi ñoø aáy naém ñöôïc qui luaät taát yeáu cuûa doøng soâng Ñaø (tr. 154). Hình aûnh ngöôøi laùi ñoø soâng Ñaø ñöôïc Nguyeãn Tuaân döïng töôïng khieán cho ta nhö sôø moù ñöôïc. Böùc töôïng aáy khoâng phaûi laø con ngöôøi chung chung maø noù taïo daùng heát söùc rieâng bieät khoâng theå ñaët teân gì khaùc hôn laø “ngöôøi laùi ñoø soâng Ñaø”. Böùc töôïng haét chieáu ra tính caùch beân trong cuûa con ngöôøi naøy. “Tay oâng daøi leâu ngheâu nhö caùi saøo, chaân oâng luùc naøo… nhôõn giôùi oâng vôøi vôïi nhö luùc naøo cuõng mong moät caùi beán xa naøo ñoù trong söông muø” (tr. 146) - Ñeå laøm noåi baät taøi ngheä cuûa oâng laùi ñoø, Nguyeãn Tuaân ñaõ saùng taïo ra moät cuoäc vöôït thaùc cuûa oâng nhö laø moät vieân töôùng ngaøy xöa lao vaøo moät traän ñoà baùt quaùi cuûa Khoång Minh vôùi bieát bao nhieâu caïm baãy, heát voøng naøy ñeán voøng khaùc, vaø moãi voøng, ñaù treân thaùc soâng Ñaø ñeàu coù nhöõng vieân töôùng möu trí vaø gian thaâm chæ huy. Ñeå aùp ñaûo “keû ñòch” daùm “quaân thaùc ñaù” coøn noåi troáng chieâng la hoø döõ doäi “Roáng leân nhö ngaøn con traâu moäng ñang loàng loän… röøng löûa cuøng gaàm theùt vôùi ñaøn traâu chaùy buøng buøng” (tr. 151) Thaät laø moät lieân töôûng heát söùc baát ngôø. Ñaây laø loái lieân töôûng taït ngang, noái keát hai söï kieän rôøi nhau döôøng nhö chuùng khoâng coù söï töông ñoàng. Caâu chuyeän noùi veà “nöôùc” laïi ñöôïc lieân töôûng vôùi “löûa”. Caâu chuyeän noùi veà “ñaù thaùc” ôû ñaây laø lieân töôûng tôùi “ñaøn traâu” vaø “röøng bò chaùy”. Neáu khoâng coù phong caùch taøi hoa taùo baïo cuûa Nguyeãn Tuaân khi xöû lyù nhöõng hieän töôïng treân seõ gaây ra khaäp khieãng, phi loâgich. Ñoaïn vaên döïng caûnh ñaày giaù trò taïo hình, noù nhö moät cuoán phim quay caän caûnh vaø döïng laïi ñaëc taû caùc chi tieát (chính Nguyeãn Tuaân ñaõ coù yù ñònh söû duïng voán vaên hoùa veà moân ngheä thuaät thöù baûy naøy ñeå döïng caûnh, döïng truyeän: “Toâi sôï haõi maø nghó ñeán moät anh baïn quay phim… nhöõng thöôùc phim maøu cuõng quay tít… caùi phim aûnh thu ñöôïc…” (tr. 151) Ta cuõng löu yù thuaät keå ñaày hoài hoäp, ñaày kòch tính caêng thaúng, voán tri thöùc veà quaân söï vaø voõ thuaät ñöôïc ñöa ra öùng duïng. Quaû laø “oâng laùi ñaõ naém chaéc ñöôïc binh phaùp cuûa thaàn soâng, thaàn ñaù. OÂng ñaõ thuoäc qui luaät phuïc kích cuûa luõ ñaù…, OÂng ñaõ “cöôõi”leân thaùc soâng Ñaø: “Naém chaët laáy caùi bôøm soùng”, “baùm chaéc laáy luoàng nöôùc” luùc “phoùng nhanh” luùc “laùi mieát”, nhôù maët boïn ñaù “ñöùa thì oâng traùnh” “ñöùa thì oâng ñeø xaán leân”… vaên xuoâi 1954- 1975 – TTLT Vónh Vieãn 131 OÂng laùi ñoø quaû laø vò töôùng ñaày thao löôïc taøi ba. OÂng ñang trình dieãn ngheä thuaät cuûa mình vôùi qui luaät thieân nhieân khaéc nghieät. Neáu thieáu moät chuùt bình tónh, thieáu moät chuùt chính xaùc, oâng phaûi traû giaù baèng maïng soáng cuûa mình. Nguyeãn Tuaân quaû laø öa khai thaùc nhöõng caûm giaùc maïnh ñeå taùc ñoäng nhöõng aán töôïng khoâng phai môø trong taâm naõo cuûa ñoäc giaû! Qua nhaân vaät ngöôøi laùi ñoø, Nguyeãn Tuaân cho raèng chuû nghóa anh huøng ñaâu phaûi tìm kieám ñaâu xa laï. Noù coù trong cuoäc soáng tìm mieáng côm manh aùo cuûa nhaân daân lao ñoäng ñaáy thoâi. Nhöõng ngöôøi bình dò coù trí duõng taøi ba hoï coù theå vieát neân nhöõng thieân anh huøng ca, coù theå taïo hình taïc maãu cho ngheä thuaät. Hoï laø ñoái töôïng cuûa caùi ñeïp, cuûa aùnh saùng thaåm myõ môùi. 3/ Phong caùch Nguyeãn Tuaân noåi raát roõ trong baøi tuøy buùt ñoù laø: a) Caûm höùng ñaëc bieät ñoái vôùi nhöõng gì gaây caûm giaùc maïnh. b) Nhìn caûnh vaät con ngöôøi ôû phöông dieän caùi Ñeïp. c) Ñaày aép nhöõng tri thöùc uyeân baùc cuûa caùc ngaønh. d) Vieát phoùng tuùng vôùi ngoân ngöõ giaøu coù vaø ñieâu luyeän. - Chuùng ta coù theå thaáy nhöõng töø duøng: * “Nhôõn giôùi oâng voøi voïi” (tr. 146) * “OÂng ñoø… maët meùo beäch ñi”… (tr. 152) * “Thaùc… hoàng hoäc teá …” (tr. 153) - Ñaëc bieät laø nhöõng lieân töôûng ñoäc ñaùo thoâng qua so saùnh. * “Vui nhö noái laïi chieâm bao ñöùt quaõng” (Tr. 155) * “Ñaèm thaém, ñaàm aám nhö gaëp ñöôïc coá nhaân” (Tr. 156) - Vieäc söû duïng töø ngöõ chính xaùc ñieâu luyeän. Khai thaùc nöôùc thò uy ñeå ñe doïa ngöôøi laùi ñoø thì Nguyeãn Tuaân duøng töø “hoø la”, “Maët nöôùc hoø la vang daäy” (Tr. 152) Khi “Nhöõng luoàng töû ñaõ boû heát laïi sau thuyeàn” thì “chæ coøn vẳng tieáng reo hoø cuûa soùng thaùc nguoàn sinh” (tr. 153) chæ thay coù moät thaønh toá “la” vaø “reo” maø dieãn ñaït ñöôïc chính xaùc ñieàu caàn noùi! B. LUYEÄN TAÄP: Ñeà 1: Phaân tích hình aûnh thieân nhieân vaø con ngöôøi qua “Ngöôøi laùi ñoø soâng Ñaø” cuûa Nguyeãn Tuaân ñeå qua ñoù thaáy ñöôïc phong caùch ngheä thuaät cuûa taùc giaû. * Baøi laøm Hieám ai coù ñöôïc moät ngheä thuaät mieâu taû thieân nhieân vaø con ngöôøi nhö Nguyeãn Tuaân, moät caây buùt tieâu bieåu cuûa vaên xuoâi Vieät Nam hieän ñaïi. Ñoù laø moät ngheä thuaät mieâu taû raát tinh vi, saéc saûo, vaø ñaày taøi hoa. Ñieàu ñoù ñöôïc theå hieän raát roõ trong caùc taùc phaåm cuûa oâng, tieâu bieåu laø ñoaïn “Ngöôøi laùi ñoø Soâng Ñaø” trích töø taäp tuøy buùt “Soâng Ñaø” vieát naêm 1960. Ñi saâu tìm hieåu ngheä thuaät mieâu taû ñoäc ñaùo cuûa Nguyeãn Tuaân trong “Ngöôøi laùi ñoø Soâng Ñaø”, ta khoâng nhöõng thaáy heát nhöõng neùt ñeïp ñoäc ñaùo cuûa thieân nhieân vaø con ngöôøi Soâng Ñaø qua ngoøi buùt “traêm maøu cuûa oâng, maø coøn caûm nhaän ñöôïc beà saâu tình caûm vaø con ngöôøi nôi “mieàn soâng” ñoù. vaên xuoâi 1954- 1975 – TTLT Vónh Vieãn 132 * Tröôùc heát nhaân vaät “thieân nhieân” Soâng Ñaø. Ta goïi laø “nhaân vaät” vì qua neùt buùt Nguyeãn Tuaân, Soâng Ñaø hieän leân nhö moät con ngöôøi thöïc thuï, vôùi taát caû nhöõng caûm xuùc, tính khí phöùc taïp. (Nhaø vaên luoân vieát hoa hai chöõ Soâng Ñaø) Soâng Ñaø cuûa Nguyeãn Tuaân khoâng chæ ñöôïc mieâu taû nhö nhöõng con soâng bình thöôøng, nhöõng con soâng maø khi nhaéc ñeán chæ laøm ta lieân töôûng ñeán nöôùc, hoaëc nhieàu laém laø doøng chaûy, maøu saéc doøng soâng v.v… Khoâng! Soâng Ñaø cuûa Nguyeãn Tuaân ñaëc bieät hôn nhieàu! Noù laø moät toå hôïp cuûa caùt, bôø, cuûa gioù, cuûa ñaù,cuûa thaïch traän vaø cuûa nöôùc, moãi yeáu toá treân con Soâng Ñaø ñeàu ñöôïc Nguyeãn Tuaân mieâu taû raát chi tieát . Moãi caùi coù moät tö theá rieâng, töôûng nhö noù sinh ra laø chæ ñeå gaén vôùi Soâng Ñaø, ñeå goùp phaàn taïo neân hai tieáng “Soâng Ñaø” vôùi ñaày ñuû tính chaát vaø yù nghóa cuûa noù. Khi “quan saùt” Soâng Ñaø cuûa Nguyeãn Tuaân trong töøng lôøi vaên ta thaáy hieän leân moät con soâng vôùi hai tính caùch hoaøn toaøn maâu thuaãn nhau: raát hung baïo nhöng raát tröõ tình. Caùi ñoäc ñaùo cuûa Nguyeãn Tuaân laø oâng coù caùi nhìn heát söùc tinh vi vaø ñaëc saéc veà moïi söï vaät, töø nhöõng caùi beù nhoû nhaát maø ít ai ñeå yù nhaát. Chaúng haïn nhö caùt. Caùt laø vaät bình thöôøng, nhöng caùt Soâng Ñaø cuûa oâng thì “noù ñuïc thuûng gan baøn chaân loã roã nhö nhöõng veát haø ñuïc thuûng ñaùy vaø maïn döôùi caùc thuyeàn goã”. Bôø caùt cuõng coù ñaëc ñieåm rieâng cuûa noù, oâng mieâu taû thieân nhieân coù ñaày ñuû maøu saéc, ñöôøng neùt, aâm thanh soáng ñoäng nhaát – vaän duïng caùch quan saùt cuûa nhieàu ngaønh ngheä thuaät khaùc nhau, töø hoäi hoaï, thi ca ñeán ñieâu khaéc, aâm nhaïc, ñieän aûnh. Luùc thì raát hoäi hoïa: “Muøa Xuaân doøng xanh ngoïc bích chöù nöôùc Soâng Ñaø khoâng xanh maøu xanh heán cuûa soâng Gaàm, soâng Loâ. Muøa thu nöôùc Soâng Ñaø löø löø chín ñoû nhö da maët ngöôøi baàm vì röôïu böõa…” Luùc laïi raát taïo hình vaø giaøu chaát thô: “Con Soâng Ñaø tuoân daøi nhö moät aùng toùc tröõ tình”. “AÙng toùc tröõ tình”! Ngoân ngöõ vaên chöông cuûa Nguyeãn Tuaân thaät ñaëc saéc. Caùi nhìn cuûa oâng cuõng theá. Con soâng Ñaø khoâng phaûi laø “moät aùng toùc tröõ tình” sao ñöôïc khi “ñaàu toùc chaân toùc aån hieän trong maây trôøi Taây Baéc bung nôû hoa ban, hoa gaïo thaùng hai vaø cuoàn cuoän muø khoùi nuùi Meøo ñoát nöông xuaân”. Moät aùng toùc maø coù caû maây trôøi; coù caû maøu ñoû cuûa hoa gaïo, maøu traéng cuûa hoa ban, vaø quyeän vaøo khoùi, chaát tröõ tình laø ôû choã ñoù. Caùi hay cuûa Nguyeãn Tuaân laø oâng quan saùt khoâng chæ tinh vi maø coøn ôû nhieàu goùc ñoä, ôû nhieàu thôøi ñieåm vaø trong nhieàu traïng thaùi. ÔÛ quaõng tröôùc “nöôùc Soâng Ñaø reo leân nhö côm soâi”. ÔÛ quaõng khaùc, doøng soâng laïi “löõng lôø nhö nhôù thöông”. Chính vì theá maø thieân nhieân cuûa oâng trôû neân ñoäc ñaùo, trôû thaønh thieân nhieân cuûa Nguyeãn Tuaân. Coäng theâm vaøo ñoù laø ngoøi buùt taøi hoa vaø laõng töû cuûa oâng nöõa. Töøng lôøi, töøng chöõ ñöôïc nhaø vaên caân nhaéc, trau chuoát kó löôõng vaø coâng phu. Neáu chæ coù oùc quan saùt, coù caûm xuùc khoâng thoâi maø khoâng coù kieán thöùc saâu roäng vaø taøi vieát thì khoâng theå naøo coù ñöôïc nhöõng aùng vaên mieâu taû thieân nhieân ñoäc ñaùo vaø gôïi caûm ñeán theá. * Ñoaïn tuøy buùt “Ngöôøi laùi ñoø Soâng Ñaø” mieâu taû thieân nhieân raát ñoäc ñaùo vaø raát daøi, nhöng coù leõ caùi thieân nhieân ñoù theå hieän leân chæ laøm neàn cho hình aûnh con ngöôøi maø thoâi. Thieân nhieân caøng huøng vó bao nhieâu, döõ tôïn bao nhieâu, hieàn hoøa bao nhieâu thì con ngöôøi trong thieân nhieân ñoù caøng kieân cöôøng, anh duõng vaø taøi hoa, thô moäng baáy nhieâu. Haõy nhìn oâng laùi ñoø “Tay oâng leâu ngheâu nhö caùi saøo, chaân oâng luùc naøo cuõng luyønh khuyønh ghì laïi nhö keïp laïi moät caùi cuoáng laùi töôûng töôïng, gioïng oâng aøo aøo nhö tieáng nöôùc tröôùc maët gheành soâng, nhôõn giôùi oâng voøi voïi nhö luùc naøo cuõng mong moät caùi beán xa xa trong söông muø”. vaên xuoâi 1954- 1975 – TTLT Vónh Vieãn 133 Taát caû ñeàu laø nhöõng hình aûnh raát maïnh, raát ñoäc ñaùo. Caùc chöõ ñeàu töôïng hình saéc neùt. Caû aâm thanh cuõng nhö nhö traøo leân qua nhieàu töø laùy noái lieàn nhau. Vôùi ngheä thuaät so saùnh taøi tình phong phuù. Nguyeãn Tuaân cho ta thaáy heát ñöôïc caùc tö theá duõng caûm cuûa ngöôøi laùi ñoø Soâng Ñaø, vaø ñaëc ñieåm rieâng bieät cuûa oâng khoâng theå phaân bieät vôùi ai. Hieåu bieát cuûa oâng laùi ñoø caøng ñaùng khaâm phuïc hôn nöõa: “Trí nhôù cuûa oâng ñöôïc reøn luyeän cao ñoä baèng caùch laáy maét maø nhôù tæ mæ nhö ñoùng ñinh vaøo taát caû nhöõng luoàng nöôùc cuûa taát caû con thaùc hieåm trôû”. Laùi ñoø ôû mieàn cao thì caàn xaøo choáng…, laùi ñoø mieàn xuoâi thì caàn buoàm… Hình aûnh ngöôøi laùi ñoø ñöôïc Nguyeãn Tuaân hun ñuùc khoâng chæ baèng lôøi vaên taøi hoa nhieàu maøu veû maø coøn bôûi beà saâu kinh nghieäm vaø hieåu bieát maø oâng thu löôïm ñöôïc. OÂng laùi ñoø qua ngoøi buùt Nguyeãn Tuaân hieän leân nhö moät vò duõng töôùng tröôùc traän theá cuûa ñaù, tröôùc nhöõng luoàng nöôùc hung döõ, tröôùc nhöõng côn reo, nöôùc roáng. Theá nhöng oâng ñaõ cöôõi leân thaùc Soâng Ñaø, cöôõi leân hoå vaø bao giôø cuõng chieán thaéng. Mieâu taû thieân nhieân ñeå töø ñoù noåi baät leân hình aûnh con ngöôøi,mieâu taû söï vaát vaû, can tröôøng cuûa con ngöôøi choáng choïi vôùi soâng nöôùc ñeå taùi hieän thieân nhieân bí hieåm, hung döõ. Ñeå ñaït ñöôïc nhö theá phaûi laø moät caây buùt taøi hoa, uyeân baùc. Nhöng neáu chæ coù moät voán kieán thöùc saâu roäng, moät oùc quan saùt tinh vi vaø moät ngoøi buùt taøi naêng khoâng thoâi thì Nguyeãn Tuaân khoâng theå taû ñöôïc moät “Soâng Ñaø” vôùi thieân nhieân vaø con ngöôøi sinh ñoäng vaø gôïi caûm nhö theá. Theâm vaøo ñoù laø moät taám loøng gaén boù vôùi thieân nhieân vaø con ngöôøi saâu saéc. Chính vì yeâu cuoäc soáng, thieân nhieân vaø con ngöôøi cuûa ñaát nöôùc maø Nguyeãn Tuaân ñaõ laën loäi leân Taây Baéc ñeå roài höùng khôûi vieát taäp tuøy buùt “Soâng Ñaø”. Vaø chính vì taám loøng daït daøo yeâu thöông ñoù oâng ñaõ cho ngöôøi ñoïc thöôûng thöùc nhöõng doøng vaên bieán hoùa linh hoaït raát maïnh meõ nhöng raát tình caûm. Tình yeâu thieân nhieân saâu saéc ñaõ khieán oâng nhìn con Soâng Ñaø nhö moät ngöôøi coù caù tính, coù linh hoàn vaø coù caû taâm traïng, luùc “aëc aëc giaän döõ”, luùc “oaùn traùch”, luùc “van xin”, roài laïi nhö khieâu khích, gioïng gaèn vaø cheá nhaïo. OÂng ñaõ vieát “Con Soâng Ñaø gôïi caûm”, oâng nhìn Soâng Ñaø ñaàm aám nhö moät coá nhaân vaø troâng con soâng maø “Vui nhö noái laïi chieâm bao ñöùt quaõng”. Nguyeãn Tuaân say meâ trong nhöõng doøng caûm xuùc mieân man veà vieäc khai thaùc nhöõng veû ñeïp cuûa ngöôøi laùi ñoø Soâng Ñaø, caû veà hình daùng laãn taøi naêng. Khoâng phaûi ngaãu nhieân maø oâng ví caùi “veát baàm leân moät khoanh cuû naâu treân ngöïc vuù, baû vai ngöôøi laùi ñoø laø caùi ñoàng tieàn tuï maùu laø hình aûnh quí giaù cuûa moät thöù huaân chöông lao ñoäng sieâu haïng taëng cho ngöôøi laùi ñoø Soâng Ñaø”. Söï ví von ñoù khoâng chæ theå hieän taøi hoa cuûa Nguyeãn Tuaân trong ngheä thuaät so saùnh, söï ñoäc ñaùo trong trí töôûng töôïng phong phuù, maø coøn laø moät bieåu hieän tình caûm saâu saéc ñoái vôùi ngheà laùi ñoø aâm thaàm maø cöïc kyø gian truaân cuûa ngöôøi laùi ñoø Soâng Ñaø. * Qua baøi “Ngöôøi laùi ñoø Soâng Ñaø”, ta thaáy ñöôïc raát roõ ngheä thuaät mieâu taû thieân nhieân vaø con ngöôøi cuûa Nguyeãn Tuaân. Trong moãi trang vieát, oâng luoân chöùng toû neùt taøi hoa vaø uyeân baùc cuûa mình. Vì vaäy, moãi nhaân vaät cuûa Nguyeãn Tuaân, töø “nhaân vaät” thieân nhieân ñeán “nhaân vaät” con ngöôøi, duø ngöôøi laùi ñoø bình thöôøng ñi chaêng nöõa cuõng mang moät caùi gì ñoù raát thô moäng, raát ngheä só. Nhöõng quan saùt, suy nghó, xuùc caûm cuûa oâng raát tinh vi nhöng cuõng raát chaân thaät, xuyeân suoát caû taùc phaåm laø lôøi vaên maïnh meõ, döõ doäi vaø ñaày chieàu saâu kieán thöùc laãn chieàu saâu cuûa ngoân ngöõ vaên chöông. Coù ñieàu, ñoâi khi oâng quaù meâ maõi, sa ñaø vaøo khoái löôïng trí thöùc ngoàn ngoän, sa ñaø vaøo vieäc tæa toùt vaên chöông, ñaõ laøm moät soá ñoaïn vaên trôû neân naëng neà, khoâ khan vaø taûn maïn. vaên xuoâi 1954- 1975 – TTLT Vónh Vieãn 134 Laáy ngöôøi laùi ñoø laøm nhaân vaät chuû theå cuûa caâu chuyeän veà con Soâng Ñaø, nhaø vaên boäc loä caûm nghó, nghe nhìn, quan saùt, nghieàn, ngaãm vaø saùng taïo cuûa mình, qua “Ngöôøi laùi ñoø Soâng Ñaø”, ngöôøi ta luoân baét gaëp nhöõng lôùp töø ngöõ phong phuù, nhöõng hình aûnh ví von ñoäc ñaùo, baát ngôø. Baøi vieát cho ta caûm giaùc Nguyeãn Tuaân muoán ñua taøi naêng vieát vaên cuûa mình vôùi veû ñeïp taïo hoùa, cuûa thieân nhieân vaø con ngöôøi. Chính vì theá maø Soâng Ñaø trong vaên chöông oâng vöøa laø Soâng Ñaø hieän thöïc, vöøa laø Soâng Ñaø ngheä thuaät mang tình yeâu cuûa Nguyeãn Tuaân. (Baøi laøm hoïc sinh) Ñeà 2: Bình giaûng ñoaïn vaên sau ñaây trích trong buùt kí Ngöôøi laùi ñoø Soâng Ñaø cuûa Nguyeãn Tuaân: “Thuyeàn toâi troâi treân Soâng Ñaø. Caûnh ven soâng ôû ñaây laëng lôø. Hình nhö töø ñôøi Lí ñôøi Traàn ñôøi Leâ, quaõng soâng naøy cuõng laëng lôø ñeán theá maø thoâi. Thuyeàn toâi troâi qua moät nöông ngoâ nhuù leân maáy laù ngoâ non ñaàu muøa. Maø tòch khoâng moät boùng ngöôøi. Coû gianh ñoài nuùi ñang ra nhöõng noõn buùp. Moät ñaøn höôu cuùi ñaàu ngoán buùp coû gianh ñaãm söông ñeâm. Bôø soâng hoang daïi nhö moät bôø tieàn söû. Bôø soâng hoàn nhieân nhö moät noãi nieàm coå tích ngaøy xöa. Chao oâi, thaáy theøm ñöôïc giaät mình vì moät tieáng coøi xuùp – leâ cuûa moät chuyeán xe löûa ñaàu tieân ñöôøng saét Phuù Phoï – Yeân Baùi – Lai Chaâu. Con höôu thô ngoä ngaång ñaàu nhung khoûi aùng coû söông, chaêm chaêm nhìn toâi löø ñöø troâi treân moät muõi ñoø. Höôu veånh tai, nhình toâi khoâng chôùp maét maø nhö hoûi mình baèng caùi tieáng noùi rieâng cuûa con vaät laønh: “Hôõi oâng khaùch Soâng Ñaø, coù phaûi oâng cuõng vöøa nghe thaáy moät tieáng coøi söông?” Ñaøn caù daàm xanh quaãy voït leân maët soâng buïng traéng nhö baïc rôi thoi. Tieáng caù ñaäp nöôùc soâng ñuoåi maát ñaøn höôu vuït bieán. Thuyeàn toâi troâi treân “daûi Soâng Ñaø boït nöôùc leânh beânh – bao nhieâu caûnh baáy nhieâu tình” cuûa “moät ngöôøi tình nhaân chöa quen bieát” (Taûn Ñaø). Doøng soâng quaõng naøy löõng lôø nhö nhôù thöông nhöõng hoøn ñaù thaùc xa xoâi ñeå laïi treân thöôïng nguoàn Taây Baéc. Vaø con soâng nhö ñang laéng nghe nhöõng gioïng noùi eâm eâm cuûa ngöôøi xuoâi, vaø con soâng ñang troâi nhöõng con ñoø mình nôû chaïy buoàm vaûi noù khaùc haún nhöõng con ñoø ñuoâi eùn thaét mình daây coå ñieån treân doøng treân”. * Gôïi yù laøm baøi Ngöôøi laùi ñoø Soâng Ñaø laø moät buùt kí raát ñaëc saéc cuûa Nguyeãn Tuaân ruùt töø taäp Soâng Ñaø (1960). Hình aûnh con soâng Ñaø vôùi hai ñaëc tính noåi baät laø “ hung baïo vaø tröõ tình” ñaõ ñöôïc khaéc hoaï thaät ñaäm neùt. Ñeå coù theå khaùch theå hoùa ñöôïc ñoái töôïng vaø “ñoùng ñinh” noù vaøo trí nhôù ñoäc giaû, Nguyeãn Tuaân ñaõ tung ra nhieàu “ñoäc chieâu” ngoân ngöõ töôûng chæ mình oâng môùi coù. Khi mieâu taû nhöõng con thaùc voâ cuøng “ñoäc döõ, nham hieåm”, caâu vaên cuûa oâng mang nhòp ñieäu doàn daäp, kích thích. Nhöng khi ca ngôïi “con soâng Ñaø gôïi caûm”, caâu vaên laïi thö duoãi heát söùc eâm aû nghe nhö moät tieáng haùt ngaân nga. Vaên Nguyeãn Tuaân goàm chöùa caû hai cöïc ñoù laø cöïc thöù hai – cöïc tröõ tình meàm maïi vaø thaám ñöôïm moät thöù “mó hoïc hoaøi cöïu” ñoäc ñaùo ñöôïc theå hieän raát roõ trong ñoaïn vaên töø caâu “Thuyeàn troâi treân soâng” ñeán caâu… “khaùc haún nhöõng con ñoø ñuoâi eùn thaét mình daây coå ñieån treân doøng treân”. Noäi dung cuûa ñoaïn vaên laø noùi veà veû thô moäng cuûa Soâng Ñaø ôû quaõng trung löu. Thaùc gheành luùc naøy chæ coøn laïi trong noãi nhôù. Thuyeàn ñöôïc troâi eâm vaø caâu vaên môû ñaàu vì theá cuõng trôû neân laâng laâng, mô maøng, khoâng vöôùng víu vôùi moät thanh traéc naøo: “Thuyeàn toâi troâi treân soâng Ñaø”. Caùi yù “laëng lôø” ñöôïc nhaéc ñi nhaéc laïi maáy laàn theo moät kieåu truøng ñieäp raát ñaëc thuø cuûa thô: “Caûnh ven soâng ôû ñaây laëng lôø, hình nhö töø ñôøi Lí ñôøi Traàn ñôøi Leâ, quaõng soâng naøy cuõng laëng lôø nhö theá maø thoâi”, nghóa laø khoâng theå laëng lôø hôn ñöôïc nöõa! Thieân vaên xuoâi 1954- 1975 – TTLT Vónh Vieãn 135 nhieân thaät haøi hoøa vaø mang veû trong treûo nguyeân sô, daønh rieâng cho con maét nhìn “xanh non” cuûa taùc giaû nhöõng hình aûnh kì thuù: “Coû gianh ñoài nuùi ñang ra nhöõng noõn buùp. Moät ñaøn höôu cuùi ñaàu ngoán buùp coû gianh ñaãm söông ñeâm” Caûnh ñaõ laøm cho vò tình nhaân cuûa non nöôùc Ñaø giang heát söùc xuùc ñoäng. OÂng thaáy caàn phaûi noùi theâm nöõa ñeå dieãn taû cho cuøng kieät ñaëc tính cuûa ñoái töôïng: “Bôø soâng hoang daïi nhö moät bôø tieàn söû. Bôø soâng hoàn nhieân nhö moät noãi nieàm coå tích ngaøy xöa”. Nhöõng so saùnh laï laãm, chính xaùc maø cuõng thaät Nguyeãn Tuaân! Nhaø vaên ñaõ ñi ngöôïc thoùi quen, ñem giaûi thích moät ñaëc tính voán ñaõ khaù tröøu töôïng baèng nhöõng khaùi nieäm tröøu töôïng hôn nöõa, khieán cho caûm giaùc tröïc tieáp boãng môû ra nhöõng lieân töôûng truøng truøng, baùt ngaùt. Ñi töø “hoang daïi”, “hoàn nhieân” laø caùi coøn coù theå caûm nhaän ñöôïc, ñeán “tieàn söû” vaø “noãi nieàm coå tích ngaøy xöa”, caâu vaên ñaõ caäp bôø sieâu caûm giaùc, ñoøi hoûi ngöôøi ñoïc phaûi tieáp nhaän noù baèng sieâu giaùc quan chöù khoâng phaûi baèng giaùc quan bình thöôøng. Trong caâu tieáp theo: “Chao oâi, thaáy theøm ñöôïc giaät mình vì moät tieáng coøi xuùp-leâ cuûa moät chuyeán xe löûa ñaàu tieân ñöôøng saét Phuù Thoï – Yeân Baùi – Lai Chaâu”, moät maët nhaø vaên boäc loä theøm öôùc muoán coù tieáng coøi keùo mình ra khoûi maïng löôùi voâ hình maø quaán chaët cuûa giaác mô xöa, maët khaùc taïo neân moät caùi côù tuyeät dieäu ñeå bieán caû moät ñoaïn vaên thaønh moät baøi thô sieâu thöïc maø trong ñoù giöõa ngöôøi vôùi caûnh coù söï töông thoâng raát ñoãi huyeàn nhieäm vaø caùi hö phuùt choác bieán thaønh caùi thöïc: “Con höôu thô ngoä ngaång ñaàu nhung khoûi aùng coû söông, chaêm chaêm nhìn toâi löø ñöø troâi treân moät muõi ñoø. Höôu veånh tai, nhìn toâi khoâng chôùp maét maø nhö hoûi mình baèng caùi tieáng noùi rieâng cuûa con vaät laønh: “Hôõi oâng khaùch soâng Ñaø, coù phaûi oâng cuõng vöøa nghe thaáy moät tieáng coøi söông?” Ngöôøi mô caûnh cuõng mô, vaø caùi thôøi ñieåm “oâng khaùch soâng Ñaø” boãng nghe ra tieáng chuù höôu goïi hoûi chính laø ñænh ñieåm cuûa giaác mô ñoù. Nhaø vaên ñaõ kheùo taïo ñöôïc moät giaác mô ngay giöõa ban ngaøy ñeå roài sau ñoù nhö söïc tænh vôùi tieáng ñoäng cuûa “Ñaøn caù daàm xanh quaãy voït leân maët soâng buïng traéng nhö baïc rôi thoi. Tieáng caù ñaäp nöôùc soâng ñuoåi maát ñaøn höôu vuït bieán”. Phuùt söïc tænh cuõng laø phuùt nhaø vaên hieán cho ñoäc giaû moät hình aûnh cöïc kyø soáng ñoäng maø ai ñöôïc moät laàn thaáy trong ñôøi haún phaûi nhôù maõi. Buùt phaùp möôïn caùi ñoäng ñeå taû caùi tónh ñaõ ñöôïc vaän duïng ôû ñaây heát söùc ñaéc ñòa. Caûnh tónh laëng ñeán möùc chæ tieáng caù quaãy cuõng ñuû khieán ta phaûi giaät mình. Nhöng döôùi ngoøi buùt Nguyeãn Tuaân, caùi tónh khoâng ñoàng nghóa vôùi söï phaúng laëng, ñôn ñieäu maø vaãn luoân haøm chöùa söï baát ngôø, vaãn khoâng ngôùt bieán hoùa. Theo con thuyeàn thaû troâi, ñieåm nhìn cuûa nhaø vaên lieân tuïc di ñoäng vaø “di ñoäng” hôn nöõa laø caùi nhìn cuûa Nguyeãn Tuaân. Coù veû nhö oâng muoán hoïc caùch nhìn cuûa “con höôu thô ngoä”, “veånh tai”, “nhìn khoâng chôùp maét” nhöõng söï vaät nhö hieän leân töø theá giôùi coå tích, sau ñoù truyeàn söï bôõ ngôõ laïi cho ñoäc giaû qua nhöõng töø duøng ñoäc ñaùo, saùng taïo, kích thích raát maïnh giaùc quan vaø voán ngoân ngöõ cuûa chuùng ta: “thô ngoä”, “ñaàu nhung”, “aùng coû söông”, “tieán g coøi söông…”. Vaät naøo caûnh naøo ñöôïc caây ñuõa thaàn cuûa nhaø vaên ñoäng ñeán ñeàu cöïa quaäy, khoâng chòp eùp mình laøm moät tieâu baûn deït. Coù luùc, Nguyeãn Tuaân nhö vöôït qua leà luaät cuûa pheùp dieãn ñaït thoâng thöôøng ñeå vieát: “Ñaøn caù ñaàm xanh quaãy voït leân maët soâng buïng traéng nhö baïc rôi thoi”. Coù theå noùi caâu vaên kia ñaõ ñöôïc vieát theo buùt phaùp cuûa hoäi hoïa “laäp theå” maø muïc ñích cuûa noù laø muoán cuøng moät luùc thaáy ñöôïc söï vaät ôû nhieàu chieàu. Tröôùc moät neùt mieâu taû raát coâ ñoïng nhö theá, ta khoâng chæ thaáy maø coøn nghe – thaáy caùi laáp laùnh aùnh baïc cuûa buïng caù vaø nghe tieáng quaãy nöôùc roän raøng vang ngaân. Nguyeãn Tuaân laø ngöôøi heát söùc naëng tình vôùi con soâng ñaát nöôùc. Trong khi thöôûng ngoaïn veû ñeïp thô moäng cuûa Soâng Ñaø, trong oâng daäy leân bao moái lieân töôûng veà lòch söû, daäy vaên xuoâi 1954- 1975 – TTLT Vónh Vieãn 136 leân caûm giaùc haøm ôn saâu xa ñoái vôùi coå nhaân. Vieäc oâng nhaéc tôùi ñôøi Lyù, ñôøi Traàn, ñôøi Leâ vaø caâu thô cuûa Taûn Ñaø cho thaáy roõ moät thieân höôùng boäc loä caûm xuùc raát ñaëc thuø cuûa ngöôøi töøng vieát “Vang boùng moät thôøi”. Nhöng tröôùc veû “hoang daïi” cuûa bôø soâng Ñaø, nhaø vaên cuõng coù nhöõng suy nghó mang tính tích cöïc cuûa ngöôøi coâng daân môùi, mong cuoäc soáng hieän ñaïi toûa chieáu aùnh saùng leân caû choán sôn cuøng thuyû taän. “Tieáng coøi söông” xuaát hieän ôû ñaây ngaân xa nhö moät khaùt voïng, noù haøi hoøa vôùi caûm höùng lòch söû, taïo cho ñoaïn vaên moät veû ñeïp vöøa coå kính, vöøa hieän ñaïi. Ñoái vôùi Nguyeãn Tuaân, nhöõng caùi gì mang trong noù hôi thôû aám aùp cuûa cuoäc ñôøi ñeàu ñeå thöông, ñeå nhôù, ñeå löu luyeán cho oâng. Trong nhöõng caâu cuoái cuûa ñoaïn vaên naøy, oâng ñaõ traûi loøng mình ra vôùi doøng soâng, hoùa thaân vaøo noù ñeå laé ng nghe vaø xuùc ñoäng: “Doøng soâng quaõng naøy löõng lôø nhö nhôù thöông nhöõng hoøn ñaù thaùc xa xoâi ñeå laïi treân thöôïng nguoàn Taây Baéc.Con soâng nhö ñang laéng nghe nhöõng gioïng noùi eâm eâm cuûa ngöôøi xuoâi, vaø con soâng ñang troâi nhöõng con ñoø mình nôû chaïy buoàm vaûi noù khaùc haún nhöõng con ñoø ñuoâi eùn thaét mình daây coå ñieån treân doøng treân”. Qua moãi daëm ñöôøng ñaát nöôùc, nhaø vaên ñeàu thaáy caûnh vaät vaø con ngöôøi gaén quyeän vôùi nhau raát chaët cheõ. Yeâu soâng Ñaø cuõng chính laø yeâu Toå quoác vaø yeâu con ngöôøi Vieät Nam – nhöõng “ñoàng taùc giaû” cuûa traêm veû ñeïp töøng laøm ñaém ñuoái loøng ta treân “traêm daùng soâng xuoâi” (yù thô cuûa Nguyeãn Khoa Ñieàm). Chæ môùi qua moät ñoaïn trích ngaén nguûi, ta chöa coù ñieàu kieän thaáy heát nhöõng ñaëc saéc cuûa vaên Nguyeãn Tuaân. Nhöng chöøng aáy töôûng cuõng ñaõ ñuû ñeå ta quyù troïng moät taøi naêng, moät taám loøng, moät Nguyeãn Tuaân – con ngöôøi suoát cuoäc ñôøi ñi tìm caùi ñeïp trong cuoäc soáng ñeå saùng taïo neân nhöõng aùng vaên ñeïp laøm phong phuùù theâm ñôøi soáng tinh thaàn cuûa ñoäc giaû . MUØA LAÏC “Ñi ta ñi khai phaù röøng hoang Hoûi nuùi non cao ñaâu saét, ñaâu vaøng” Nguyeãn Khaûi A. KIEÁN THÖÙC CÔ BAÛN 1/ Baèng caûm höùng theá söï – ñaïo ñöùc, Nguyeãn Khaûi ñaõ keå laïi con ñöôøng ñi cuûa nöõ nhaân vaät chính. Töø moät soá phaän ñaày eùo le ñau khoå, Ñaøo ñaõ tìm thaáy haïnh phuùc môùi treân noâng tröôøng Ñieän Bieân nhôø vaøo chính khaùt voïng vaø nieàm tin yeâu cuoäc soáng cuûa chò. Nhöng quan troïng hôn laø chò ñaõ soáng trong moâi tröôøng taäp theå coù nhöõng con ngöôøi bieát chia seû ngoït buøi; bieát quan taâm vaø taïo ñieàu kieän cho chò tìm ñöôïc choã ñöùng chaân chính ñeå thay ñoåi cuoäc ñôøi mình. 2/ Trong thôøi kyø 1955-1964, nhieàu taùc phaåm ñaõ baùm saùt caùc phong traøo ñeå phaûn aùnh kòp thôøi caùc chuû tröông chính saùch phuïc vuï cho coâng cuoäc xaây döïng CNXH ôû mieàn Baéc. Khaùc vôùi nhöõng taùc phaåm ñoù, “Muøa laïc” laïi khai thaùc vaán ñeà loái soáng, ñaïo ñöùc, moái quan heä cuûa con ngöôøi vaø con ngöôøi trong cuoäc soáng môùi. Nguyeãn Khaûi coù ñeà caäp tôùi hieän thöïc vaø nhöõng chuû tröông chính saùch cuûa moät thôøi kyø nhöng trung taâm söï chuù yù cuûa oâng vaãn laø vaán ñeà soá phaän con ngöôøi. B. LAØM VAÊN Ñeà 1: Phaân tích nhaân vaät Ñaøo trong “Muøa laïc” cuûa Nguyeãn Khaûi. Nhaân vaät Ñaøo laø nhaân vaät coù caù tính ñöôïc xaây döïng khaù thaønh coâng trong “Muøa laïc”. Taùc giaû ñaõ giôùi thieäu ngoaïi hình, ñaõ cho ta thaáy lai lòch vaø soá phaän cuõng nhö cho thaáy söï chuyeån bieán trong taâm lí vaø trong tính caùch cuûa Ñaøo töø khi leân noâng tröôøng Ñieän Bieân… vaên xuoâi 1954- 1975 – TTLT Vónh Vieãn 137 ÔÛ ñaàu truyeän, baèng nhöõng neùt veõ khaù tæ mæ, Ñaøo ñaõ xuaát hieän beân maùy tuoát laïc vôùi Huaân. Hai ngöôøi naøy thaät töông phaûn “moät ñoâi baïn traùi ngöôïc nhau caû veà hình thöùc laãn tính neát”. ÔÛ caïnh moät thanh nieân khoûe, treû vaø ñeïp trai, Ñaøo ñaõ noåi baät söï “thua thieät” veà hình thöùc cuûa mình. Veà ngoaïi hình Ñaøo laø “ngöôøi ñaøn baø ít duyeân daùng” caùi “thaân ngöôøi soà seà”, “caëp chaân ngaén”, “ngöôøi thaáp luøn”, “hai baøn tay coù nhöõng ngoùn raát to, khuoân maët thoâ vaø “thieáu hoøa hôïp”, “caùi ñaàu nhoïn”, “hai goø maù ñaày taøn nhang vaãn nhoïn hoaét böôùng bænh” vaø caû caùi caùch “hai tay choáng vaøo caïnh söôøn nhìn moïi ngöôøi lô laùo”. Ñaây laø ngöôøi phuï nöõ ñaõ “quaù löùa lôõ thì”, beân caïnh nhöõng neùt thoâ, thieáu duyeân daùng thì Ñaøo laø ngöôøi khoâng coù nhan saéc. Nhöng ôû Ñaøo coøn coù nhöõng neùt ngoaïi hình khaùc gaây söï chuù yù vaø noù phaûn aùnh moät ñôøi soáng beân trong, phaûn aùnh tính caùch saéc saûo maïnh meõ . Nguyeãn Khaûi ñaëc bieät mieâu taû ñoâi maét cuûa Ñaøo. “Hai con maét heïp vaø daøi ñöa ñi ñöa laïi raát nhanh” “Ñoâi maét daøi loùng laùnh cuûa Ñaøo lieác qua Huaân” “Chò quay sang nhìn maùi toùc xanh môõ,… cöôøi mæm” Quaû laø thoâng qua ñoâi maét ta thaáy Ñaøo coù caù tính khoâng ñôn giaûn, cuoäc soáng ñaõ laøm cho chò luoân öùng phoù linh hoaït vôùi caùc tình huoáng. Ñoâi maét ñoù, vöøa thoâng minh vöøa aùnh leân khao khaùt haïnh phuùc. Vaø ñoâi maét aáy cuõng laøm baät leân tính ghen tò, ñanh ñaù khi “nhìn ngöôøi ta haïnh phuùc”: “Ñoâi maét heïp cuûa Ñaøo loang loaùng nhìn sang Dueä, caëp moâi nhö muoán mím chaët laïi, goø maù caøng doà leân ñanh ñaù…” Quaû laø caùi “loùng laùnh” saùng laùng thoâng minh, ñuøa nghòch vaø theøm khaùt haïnh phuùc khi lieác nhìn Huaân noù khaùc xa vôùi ñoâi maét “loang loaùng” nhö “dao muoán boå doïc coâ Dueä voán laø ngöôøi yeâu cuûa Huaân…” Chi tieát raát nhoû nhöng cuõng cho thaáy Nguyeãn Khaûi ñaõ nhìn nhaän moå xeû con ngöôøi tinh vi ñeán möùc naøo. Yeáu toá giôùi tính vaø caûnh ngoä cuûa Ñaøo ñaõ taïo neân tính caùch cho coâ ta laø: “soáng taùo baïo vaø lieàu lónh, ghen tò vôùi moïi ngöôøi vaø hôøn giaän cho thaân mình”. Ta cuõng chuù yù laø khi mieâu taû nhöõng neùt xaáu cuûa Ñaøo, Nguyeãn Khaûi khoâng coù xu höôùng phoùng ñaïi noù nhö Nam Cao mieâu taû Thò Nôû maø oâng mieâu taû coù tính khaùch quan hôn vaø ñaëc bieät keát hôïp giöõa nhöõng yeáu toá “thoâ raùp” vaø nhöõng yeáu toá ñoäc ñaùo “coù duyeân” cuûa nhaân vaät naøy. Thí duï mieâu taû ñoâi maét heïp daøi thì ñaøng sau noù laø “loùng laùnh” laø “loang loaùng” laø “lieác” moät caùch raát sinh ñoäng gaây chuù yù. Khi mieâu taû “haøm raêng kheånh” thì taùc giaû nhaän xeùt “luoân luoân ñuøa côït”. Khuoân maët “caøng to neân thoâ, caøng ñoûng ñaûnh”. Roõ raøng Ñaøo khoâng phaûi laø con ngöôøi nhaøn nhaït, quaù ñôn ñieäu vaø caøng khoâng phaûi laø moät nhaân vaät bieám hoïa. Coù caùi gì ñoù aån chöùa beân trong khieá n coâ ta trôû neân laø laï, trôû neân thu huùt ñöôïc söï chuù yù cuûa ngöôøi khaùc vaø coù neùt “haáp daãn” rieâng. Caùi taøi cuûa Nguyeãn Khaûi laø mieâu taû khaù kyõ chaân dung nhöng khoâng nhaèm muïc ñích ñoà hoïa maø cho thaáy nhaân vaät hieän leân roõ neùt tröôùc maét ta vôùi caùi veû sinh ñoäng nhö baûn thaân cuoäc soáng. Mieâu taû chaân dung maø cho ta thaáy ñôøi soáng coù caù tính beân trong cuûa nhaân vaät. vaên xuoâi 1954- 1975 – TTLT Vónh Vieãn 138 Ngay trong buoåi lao ñoäng vôùi Huaân, ñoâi neùt tính caùch cuûa Ñaøo ñaõ ñöôïc boäc loä: duø raát meät, ñöùng chung maùy vôùi moät ngöôøi khoûe treû vaø deûo dai, nhöng Ñaøo khoâng chòu thua keùm thanh nieân! Qua mieâu taû ngoaïi hình vaø haønh ñoäng ta thaáy heù leân soá phaän Ñaøo khoâng coù gì laø bình laëng vaø suoân seû trong quaù khöù. Nguyeãn Khaûi cuõng raát thaønh coâng trong vieäc mieâu taû ngoân ngöõ ñaëc saéc cuûa Ñaøo. Chò “thuoäc loøng nhieàu truyeän thô coå, caùc caâu ca, haùt ví xöa, khi noùi chuyeän chò hay vaän thaønh vaàn” ví von; do ñoù kho taøng ca dao, tuïc ngöõ luoân ñöôïc duøng töï nhieân trong ñoái thoaïi. Khi thì taâm söï vôùi gioïng ñaày buoàn tuûi, hôøn doãi vaø chua cay. “Traâu quaù xaù, maï quaù thì, hoàng nhan boû bò coøn gì laø xuaân haû caùc anh?” Khi thì phaûn öùng ngay laäp töùc ñeå chöùng toû giaù trò cuûa mình, lôøi noùi trôû neân saéc nhoïn, chua ngoa: “Hueâ thôm baùn moät ñoàng möôøi, Hueâ taøn nhò röõa giaù ñoâi laïng vaøng. Giaù ñoâi laïng vaøng chöù chöa vò taát ñaõ baùn ñaâu” Khi caàn thì Ñaøo nhuùn mình: “Caùi tuoåi noù ñuoåi xuaân ñi. Noài naøo vung aáy, em ñaõ coù boá chaùu ôû döôùi xuoâi roài” Sau khi giôùi thieäu nhaân vaät gaây raát nhieàu chuù yù cho ngöôøi ñoïc, Nguyeãn Khaûi keå laïi lai lòch vaø soá phaän “baûy noåi ba chìm” cuûa Ñaøo. Ñoù laø ngöôøi phuï nöõ: “laáy choàng töø naêm möôøi baûy tuoåi, nhöng choàng côø baïc nôï naàn boû nhaø ñi” sau ñoù choàng trôû veà, Ñaøo coù ngöôøi con trai hai tuoåi thì choàng cheát. Vaø sau ñoù ñöùa con cuõng maát, khoâng nôi nöông töïa, khoâng ngöôøi thaân thích, Ñaøo phaûi böôn baû ñeå kieám soáng, “ñoøn gaùnh treân vai, tôùi ñaâu laø nhaø, ngaõ ñaâu laø giöôøng” khoâng coøn chuùt hi voïng gì ôû töông lai. Cuoäc soáng cöïc nhoïc aáy ñaõ taøn phaù nhan saéc cuûa chò “Maùi toùc oùng möôït ngaøy xöa qua naêm thaùng ñaõ khoâ laïi, ñi nhö cheát, haøm raêng phai khoâng theøm nhuoäm, soi göông thaáy goø maù caøng cao, taøn höông noåi caøng nhieàu”. Ñaøo “muoán cheát nhöng ñôøi coøn daøi neân phaûi soáng”. Quaû laø thaùi ñoä baát caàn ñôøi, “boán beå laø nhaø, chæ laø thaân mình sao cho côm ngaøy hai böõa” Chính vì theá maø “chò soáng taùo baïo vaø lieàu lónh, ghen tò vôùi moïi ngöôøi, vaø hôøn giaän cho thaân mình” Chính vì theá maø chò “ngang ngöôïc” coù nhöõng cöû chæ khaùc thöôøng “tay choáng caïnh söôøn” “ñöùng khuyønh tay”… Nhöõng lôøi noùi vaø haønh ñoäng cuûa chò nhö laø moät phaûn öùng hoaøn caûnh, bôûi chò ñaõ quaù laên loùc,quaù cay ñaéng muøi ñôøi! Ñieàu Nguyeãn Khaûi khai thaùc vaø laøm cho chuùng ta ñoàng tình laø ôû ngöôøi phuï nöõ lôõ thôøi aáy vaãn coù khaùt khao nhö bao ngöôøi con gaùi khaùc. “Chò muoán queân heát, laïi öôùc ao mình ñöôïc treû laïi… moät ngöôøi coù quyeàn ñöôïc höôûng haïnh phuùc nhö moïi ngöôøi con gaùi may maén khaùc” Ñaøo leân noâng tröôøng vôùi tö töôûng buoâng xuoâi cuûa “con chim bay maõi cuõng moûi caùnh, con ngöïa chaïy maõi cuõng choàn chaân, muoán tìm moät nôi heûo laùnh naøo ñoù, thaät xa nhöõng nôi quen thuoäc ñeå queân cuoäc ñôøi ñaõ qua, coøn nhöõng ngaøy saép tôùi chò cuõng khoâng caàn roõ… coù gaëp nhieàu ñau buoàn hôn”. Theá nhöng khi ôû vôùi moïi ngöôøi, nhaát laø gaàn Huaân, con ngöôøi luoân caûm thoâng vôùi soá phaän cuûa chò. Ñaøo “böøng böøng theøm muoán moät caûnh gia ñình haïnh phuùc, laïi hy voïng cuoäc ñôøi cuûa mình chöa phaûi ñaõ taét haún,moät caùi gì chöa roõ neùt laém nhöng ñaàm aám hôn, töôi saùng hôn… Cöù laáp loeù ôû phía tröôùc” Caàn chuù yù gioïng traàn thuaät nhaäp thaân vaøo ngoân ngöõ beân trong cuûa nhaân vaät ñaõ coù taùc duïng laøm soáng laïi nhöõng mong öôùc thaàm kín cuûa nhaân vaät. vaên xuoâi 1954- 1975 – TTLT Vónh Vieãn 139 Coù theå noùi töø khi leân noâng tröôøng nhaèm ñeå queân, nhöng chính cuoäc soáng lao ñoäng vaø nhöõng con ngöôøi ñaày loøng höõu aùi ñaõ laøm cho Ñaøo troåi daäy nhöõng khao khaùt haïnh phuùc vì Ñaøo ñaõ thay ñoåi caû taâm tính ñeå roài nhö moät ñieàu taát yeáu, Ñaøo tìm ñöôïc haïnh phuùc rieâng trong cuoäc ñôøi ngôõ nhö quaù muoän maøng vaø thôø ô vôùi mình. Böùc thö ngoû lôøi cuûa “oâng thieáu uùy loø gaïch” – Dòu – ñaõ ñeán thaät baát ngôø. Ñaøo ñaõ phaûn öùng nhö laø söï töï veä cuûa con ngöôøi luoân maëc caûm sôï ngöôøi khaùc nhaïo baùng vaø xuùc phaïm, theá nhöng sau ñoù loøng chò “eâm ñeàm”vui söôùng kyø laï daøo daït khoâng theå neùn noåi khieán chò ngaây ngaát… ñoù laø söï “Thöùc tænh noãi khao khaùt yeâu thöông, khao khaùt haïnh phuùc maø chò coá haét huûi”. Chính haïnh phuùc baát ngôø vaø ngoït ngaøo aáy ñaõ laøm chò phaûi taâm söï vôùi Huaân, ngöôøi luoân “coù traùch nhieäm vôùi tin caån cuûa ngöôøi baïn gaùi maø anh voán meán”. Ñoaïn vaên taû caûnh Ñaøo gaëp Huaân ñaõ cho thaáy söï chuyeån bieán quan troïng trong tính caùch cuûa chò. Ñaøo noùi gioïng nhoû nheï,ngaäp ngöøng. Töø caùch xöng hoâ cho ñeán suy nghó veà töông lai, veà gia ñình vaø caû nhöõng lo toan vôùi ñöùa con choàng… Ñaøo ñaõ thöïc söï laø moät ngöôøi yeâu,moät ngöôøi vôï, moät ngöôøi ñaøn baø, giaøu nöõ tính vaø bieát thaùo vaùt ñaûm ñang ñeå coù khaû naêng xaây döïng moät toå aám töông lai. Ñaøo ñang soáng thaät vôùi chính mình, “chaúng ai ôû vaäy ñöôïc suoát ñôøi… chaúng ai muoán ñi vaát vöôûng maõi, ai cuõng muoán coù moät queâ höông…” 3/ Tình yeâu vaø lao ñoäng luoân beän chaët vôùi nhau trong sinh hoaït cuûa noâng tröôøng. “Muøa laïc” quaû laø muøa vui cuûa nhöõng löùa ñoâi haïnh phuùc. “Muøa laïc” cuõng laøm naûy sinh vaø phaùt trieån nhöõng tình caûm toát ñeïp giöõa nhöõng con ngöôøi vôùi nhau. Khoâng khí sinh hoaït trong lao ñoäng, gioïng ca veùo von cuûa coâ, ngoïn gioù maùt cuûa muøa thu, buoåi chieàu dieãn vaên ngheä baát ngôø, caâu traû lôøi vöøa nghòch vöøa vui cuûa Ñaøo vôùi Laâm vaø ñaëc bieät laø Ñaøo ñaõ thaáy gaén boù vôùi nhöõng con ngöôøi, gaén boù vôùi maûnh ñaát noâng tröôøng nhö gaén boù vôùi gia ñình, vôùi queâ höông… Töø söï gaén boù, chò ñaõ coù nhöõng döï ñònh nhöõng öôùc voïng veà cuoäc soáng ngaøy mai… Roõ raøng cuoäc soáng môùi vaø con ngöôøi môùi ñaõ cho ta nhöõng quan heä höõu aùi giai caáp. Noù laø nguoàn suoái haïnh phuùc taém goäi cuoäc ñôøi cuûa nhöõng soá phaän nhö Ñaøo. RÖØNG XAØ NU “Moät caây ngaû caû röøng caây laïi moïc Ngöôøi tieáp ngöôøi ñaõ maáy vaïn muøa xuaân…” Nguyeãn Trung Thaønh A. KIEÁN THÖÙC CÔ BAÛN 1/ Chuû ñeà taùc phaåm: Töø noãi ñau rieâng cuûa baûn thaân ñeán noãi ñau chung cuûa xoùm laøng, daân toäc ñaõ khieán Tnuù quaät khôûi vaø daân laøng Xoâ -man ñoàng khôûi dieät giaëc ñeå töï cöùu mình vaø goùp phaàn giaûi phoùng daân toäc. 2/ Hình aûnh caây xaø nu vaø röøng xaø nu trong truyeän coù taùc duïng taïo neàn cho caâu chuyeän. Baèng nhöõng hình töôïng ngheä thuaät coù giaù trò taïo hình, coù yù nghóa töôïng tröng vaø baèng thuû phaùp nhaân hoùa laøm cho caây xaø nu cuõng nhö röøng xaø nu hieän hình soáng ñoäng tröôùc maét ngöôøi ñoïc: “Caû röøng xaø nu haøng vaïn caây khoâng coù caây naøo khoâng bò thöông. Coù nhöõng caây bò chaët ñöùt ngang nöûa thaân mình, ñoå aøo aøo nhö moät traän baõo”. Roài “… nhöïa öùa ra, traøn treà… roài daàn daàn baàm laïi, ñen vaø ñaëc quyeän laïi thaønh töøng cuïc maùu lôùn”. vaên xuoâi 1954- 1975 – TTLT Vónh Vieãn 140 Theá nhöng “Ñaïn ñaïi baùc khoâng gieát noåi chuùng, nhöõng veát thöông cuûa chuùng choùng laønh nhö treân moät thaân theå cöôøng traùng”. Vaø coù khi “caïnh moät caây xaø nu môùi ngaõ guïc, ñaõ coù boán naêm caây non moïc leân, ngoïn xanh rôøn, hình nhoïn muõi teân lao thaúng leân baàu trôøi”. Böùc tranh phong caûnh soáng ñoäng nhö ñöôïc khaéc, ñöôïc chaïm thaønh ñöôøng neùt chaéc khoûe, nhöõng hình khoái vöõng chaõi vôùi nhöõng maøu saéc vaø muøi vò ñaëc bieät: “ÔÛ choã veát thöông, nhöïa öùa ra, traøn treà, thôm ngaøo ngaït, long lanh naéng heø, gay gaét, roài daàn daàn baàm laïi, ñen vaø ñaëc quyeän laïi thaønh töøng cuïc maùu lôùn…”. Caây xaø nu laø moät loaïi caây ñaëc bieät sinh tröôûng nôi nuùi röøng Taây Nguyeân, laø loaïi caây “ham aùnh saùng maët trôøi” nhö con ngöôøi Taây Nguyeân luoân vöôn tôùi aùnh saùng chaân lí. Noù laïi coù söùc soáng vöõng beàn: Caïnh moät caây xaø nu môùi ngaõ guïc, ñaõ coù boán naêm caây con moïc leân, ngoïn xanh rôøn…” nhö con ngöôøi Taây Nguyeân luoân quaät khôûi kieân cöôøng. Caây xaø nu, röøng xaø nu ñaõ gaén boù vôùi con ngöôøi Taây Nguyeân töï bao ñôøi nay, nhö moät leõ töï nhieân vaø khi caàn “röøng xaø nu öôõn taám ngöïc lôùn cuûa mình ra, che chôû cho laøng…” ÔÛ moät taàng nghóa cao hôn, röøng xaø nu tieâu bieåu cho söùc soáng baát dieät, tinh thaàn ñaáu tranh kieân cöôøng baát khuaát cuûa nhaân daân Taây Nguyeân. Caùc theá heä caây xaø nu noái tieáp nhau lôùn leân töôïng tröng cho caùc theá heä daân laøng Xoâ-man, noùi roäng ra laø caùc theá heä nhaân daân Vieät Nam. 3/ Trong boái caûnh nuùi röøng huøng vó vaø trang nghieâm noåi leân boán hình töôïnng nhaân vaät: Cuï Meát, Tnuù, Dít, beù Heng. Moãi nhaân vaät, döôùi ngoøi buùt taøi hoa cuûa Nguyeãn Trung Thaønh, ñeàu ñeå laïi trong loøng ngöôøi ñoïc nhöõng aán töôïng ñeïp vaø saâu saéc. - Cuï Meát: laø moät “giaø laøng” vôùi hình daùng beân ngoaøi “quaéc thöôùc”, “raâu ñaõ daøi tôùi ngöïc vaø ñen boùng, maét vaãn saùng vaø xeách ngöôïc; OÂng ôû traàn, ngöïc caêng nhö moät caây xaø nu lôùn” – “OÂng khoâng bao giôø khen “Toát! Gioûi!” – Nhöõng khi vöøa yù nhaát oâng chæ noùi “Ñöôïc!”. Gioïng noùi cuûa oâng oà oà “doäi vang trong ngöïc”. Laø moät ngöôøi giaøu kinh nghieäm soáng, lôøi noùi cuûa oâng mang yù nghóa chaân lí: “Chuùng noù caàm suùng, mình phaûi caàm giaùo”. Meänh leänh chieán ñaáu oâng phaùt ra ñôn giaûn vaø chaéc nòch: “Theá laø baét ñaàu roài. Ñoát löûa leân…” Tính caùch cuûa oâng tieâu bieåu cho tính caùch quaät cöôøng, baát khuaát cuûa daân toäc ta, töôïng tröng cho lòch söû, cho truyeàn thoáng cuûa daân toäc. - Tnuù: Moà coâi cha meï töø nhoû, ñi laøm lieân laïc cho caùn boä, anh vöôït soâng ôû nhöõng quaõng nöôùc chaûy xieát nhaát, nhöõng choã maø giaëc khoâng ngôø. Bò giaëc phuïc kích baét ñöôïc, Tnuù nuoát thö vaøo buïng: Coäng saûn ôû ñaây neø! Bò giaëc ñoát möôøi ngoùn tay, Tnuù khoâng keâu. Anh caêm giaëc ñeán “maát caûm giaùc ñau ñôùn”. Neùt gan goùc ñoù chính laø tinh thaàn duõng caûm, kieân cöôøng cuûa daân toäc. - Dít: Coâ em vôï Tnuù. Coâ cuõng gan goùc khoâng keùm gì Tnuù. Giaëc baét coâ ñöùng giöõa saân, leân ñaïn baén qua tai, qua toùc, caøy ñaát quanh hai chaân coâ. Vaùy raùch töøng maûng, Dít khoùc. Nhöng ñeán vieân thöù möôøi, coâ ñöùng im, nhìn boïn ñòch bình thaûn. Khi chò cuûa Dít laø Mai bò giaëc gieát, Dít khoâng khoùc, khoâng nguû. Ngoài cho tôùi gaø gaùy, Dít ñi giaõ gaïo, gaàn ñuû 30 lon gaïo traéng cho Tnuù mang ñi. Lôùn leân, Dít laøm coâng taùc laõnh ñaïo, ñöôïc quaàn chuùng tin caäy vì coâ bình tónh, gan daï, giaøu tình caûm maø coù tính nguyeân taéc. Khi nghe tin Tnuù veà, caâu hoûi ñaàu tieân cuûa coâ veà Tnuù vôùi gioïng hôi laïnh luøng: “- Ñoàng chí veà coù giaáy khoâng?”. Nhöng xem giaáy xong, ñöa traû laïi cho Tnuù roài chò môùi cöôøi vaø ñoåi caùch xöng hoâ: - “… Sao anh veà coù moät ñeâm thoâi ?” vaên xuoâi 1954- 1975 – TTLT Vónh Vieãn 141 Caû Tnuù vaø Dít ñeàu töôïng tröng cho löïc löôïng chuû choát trong cuoäc ñaáu tranh caùch maïng hieän taïi, laø söï tieáp noái töï nhieân trong lòch söû ñaáu tranh cuûa daân toäc. - Beù Heng: laø theá heä ñaøn em, laø hình aûnh hoâm qua cuû a Tnuù. Beù Heng hoàn nhieân, töôi maùt, soáng ñoäng, ñaùng tin töôûng cuûa töông lai. Hình töôïng nhaân vaät naøy höùa heïn moät söï phaùt trieån khoâng ngôø sau naøy. Ñoù laø thaønh phaàn keá tuïc söï nghieäp caùch maïng cuûa cha oâng. B. LUYEÄN TAÄP Ñeà 1: Phaân tích nhaân vaät Tnuù trong “Röøng xaø nu” cuûa Nguyeãn Trung Thaønh. Ñeà 2: Phaân tích hình töôïng caây xaø nu trong truyeän “Röøng xaø nu” cuûa Nguyeãn Trung Thaønh. * Gôïi yù Ñeà 1: Tnuù laø nhaân vaät trung taâm cuûa truyeän. Cuoäc ñôøi cuûa Tnuù tieâu bieåu cho soá phaän vaø con ñöôøng cuûa caùc daân toäc Taây Nguyeân, töø trong ñau thöông, phaãn uaát , quaät khôûi vuøng daäy chieán ñaáu. - Tnuù laø moät nhaân vaät coù tính caùch: gan goùc, taùo baïo, trung thöïc, duõng caûm (cuøng vôùi Mai vaøo röøng tieáp teá cho anh Quyeát). Ñaëc bieät, Tnuù coù loøng caêm thuø giaëc saâu saéc, nhaát möïc trung thaønh vôùi caùch maïng (khi ñòch tra hoûi coäng saûn ôû ñaâu, Tnuù ñaët tay leân buïng maø noùi “ÔÛ ñaây naøy”). - Xaây döïng nhaân vaät Tnuù, taùc giaû taäp trung mieâu taû hình aûnh ñoâi baøn tay. Baøn tay nhö moät chi tieát ngheä thuaät theå hieän tính caùch, qua baøn tay coù theå thaáy ñöôïc cuoäc ñôøi, soá phaän vaø tính caùch nhaân vaät. Khi coøn laønh, baøn tay Tnuù caàm phaán vieát chöõ anh Quyeát daïy cho. Khi hoïc hay queân chöõ, baøn tay ñoù daùm caàm ñaù ñaäp vaøo ñaàu mình ñeå tröøng phaït. Baøn tay ñaët leân buïng mình maø noùi: “Coäng saûn ñaây naøy!”. Khi ñòch tra khaûo, saün saøng nhaän theâm nhöõng veát dao cheùm cuûa keû thuø leân löng v.v… Hai baøn tay Tnuù ñaõ bò giaëc quaán gieû taåm daàu xaø nu roài ñoát. Möôøi ngoùn tay anh thaønh möôøi ngoïn ñuoác. Nguyeãn Trung Thaønh (ñaõ mieâu taû thaät cuï theå caùi caûm giaùc ñau ñôùn ruøng rôïn aáy: “Anh khoâng caûm thaáy löûa ôû möôøi ñaàu ngoùn tay nöõa. Anh nghe löûa chaùy trong loàng ngöïc, chaùy ôû buïng. Maùu anh maën chaùt ôû ñaàu löôõi . Raêng anh ñaõ caén naùt moâi anh roài”. Hai baøn tay Tnuù, moãi ngoùn chæ coøn hai ñoát. Hai baøn tay cuït ngoùn ñoù laø chöùng tích ñaày caêm haän, laø moái thuø maø suoát ñôøi anh phaûi traû. Möôøi ngoïn ñuoác nôi möôøi ngoùn tay Tnuù ñaõ chaâm buøng leân ngoïn löûa ñoàng khôûi cuûa daân laøng Xoâ-man. Vaø baøn tay cuûa Tnuù bò löûa thieâu chaùy, moãi ngoùn tay coøn hai ñoát aáy vaãn caàm chaéc ngoïn giaùo, caây suùng ñi tìm giaëc ñeå traû thuø. Ñeán cuoái truyeän, hình aûnh baøn tay Tnuù ñaõ boùp cheát teân chæ huy ñoàn giaëc ngay trong haàm ngaàm coá thuû cuûa noù. - Hình töôïng Tnuù, vôùi cuoäc ñôøi vaø soá phaän ñaày bi traùng ñaõ theå hieän cuï theå maâu thuaãn khoâng ñoäi trôøi chung giöõa nhöõng ngöôøi daân caùch maïng Taây Nguyeân vôùi luõ giaëc ñoäc aùc, man rôï, ñaõ caét nghóa saâu saéc lí do taïi sao ngöôøi Taây Nguyeân (vaø caû ñaát nöôùc Vieät Nam trong thôøi ñaïi choáng Mó) laïi vuøng daäy nhö thaùc ñoå baõo lay, quyeát chieán ñaáu ñeå baûo veä haïnh phuùc rieâng tö vaø haïnh phuùc coäng ñoàng. Ñeà 2: “Röøng xaø nu” laø moät truyeän ngaén xuaát saéc cuûa Nguyeãn Trung Thaønh vaø cuûa vaên hoïc thôøi choáng Mó. Trong taùc phaåm, vôùi hình töôïng caây xaø nu, Nguyeãn Trung Thaønh ñaõ laøm noåi roõ khuynh höôùng söû thi vaø caûm höùng laõng maïn, moät ñaëc ñieåm cô baûn cuûa vaên hoïc vaên xuoâi 1954- 1975 – TTLT Vónh Vieãn 142 Vieät Nam giai ñoaïn 1945-1975. Khuynh höôùng naøy ñaõ chi phoái söï saùng taïo ngheä thuaät cuûa caùc nhaø vaên trong giai ñoaïn vaên hoïc naøy. Ñoïc “Röøng xaø nu” nhöõng nhaân vaät nhö cuï Meát, Tnuù, Dít, Mai… taïo neân aán töôïng saâu saéc nôi ñoäc giaû. Noåi baät hình aûnh caây xaø nu ñöôïc laëp ñi laëp laïi gaàn hai möôi laàn moät hình töôïng ñaëc saéc bao truøm toaøn boä thieân truyeän ngaén naøy. Hình töôïng aáy ñaõ taïo neân veû ñeïp huøng traùng, chaát söû thi vaø laõng maïn cho caâu chuyeän veà laøng Xoâ -man baát khuaát, kieân cöôøng. Qua taùc phaåm, caây xaø nu, röøng xaø nu ñaõ ñöôïc Nguyeãn Trung Thaønh mieâu taû thaät cuï theå, thaät chi tieát vôùi ngoân ngöõ giaøu chaát thô, baèng nhöõng “lôøi vaên coù caùnh” trong moät caûm xuùc thaät say meâ vaø maõnh lieät. Caây xaø nu trong truyeän xuaát hieän raát nhieàu laàn vaø döôøng nhö raát quen thuoäc vôùi con ngöôøi nôi nuùi röøng Taây Nguyeân, noù tham döï vaøo taát caû nhöõng sinh hoaït, nhöõng taâm tình, nhöõng buoàn vui cuûa ngöôøi daân nôi ñaây trong cuoäc chieán ñaáu choáng Mó thaät anh duõng cuûa hoï. Taùc phaåm “Röøng xaø nu” laø moät baûn anh huøng ca veà cuoäc ñôøi anh duõng, ñau thöông, baát khuaát cuûa Tnuù cuõng nhö cuûa taát caû daân laøng Xoâ-man. Caâu chuyeän aáy ñöôïc keå treân neàn taûng chính cuûa hình töôïng caây xaø nu – moät hình töôïng haøm chöùa raát nhieàu yù nghóa töôïng tröng vaø khaùi quaùt. Nhöõng caây xaø nu, röøng xaø nu nhö nhöõng con ngöôøi, nhöõng taâm hoàn soáng, vöøa laø nhaân chöùng, vöøa tham gia baûn anh huøng ca, cuõng vöøa chòu ñöïng moïi vaát vaû, ñau thöông döôùi taàm ñaïn keû thuø. Nhöng baát chaáp taát caû, röøng xaø nu vaãn traøn ñaày söùc soáng, vaãn vöôn mình leân cöôøng traùng, vöôït leân moïi thöông ñau. Caây xaø nu laø moät hình aûnh mang tính chaát töôïng tröng cho khaùt voïng töï do, khaùt voïng giaûi phoùng, cho phaåm chaát anh huøng vaø söùc soáng tieàm taøng maõnh lieät cuûa daân laøng Xoâ-man. Môû ñaàu caâu chuyeän laø hình aûnh “caû röøng xaø nu haøng vaïn caây” vaø keát thuùc vaãn laø “nhöõng röøng xaø nu noái tieáp chaïy ñeán chaân trôøi”. Hình aûnh aáy nhö moät neùt nhaïc traàm huøng, moät baûn ñaøn daïo, laø caùi “phoâng” cho caû moät caâu chuyeän khieán thieân truyeän caøng mang ñaäm tính söû thi vaø laõng maïn hôn. Röøng caây xaø nu ñöôïc xem nhö laø bieåu töôïng cho con ngöôøi Xoâ man. Vôùi hình aûnh nhaân hoùa, Nguyeãn Trung Thaønh ñaõ mieâu taû caây xaø nu nhö nhöõng con ngöôøi, chuùng cuõng coù “veát thöông”, bieát “ham aùnh saùng” vaø “öôõn taám ngöïc lôùn ra che chôû cho laøng”. Caây xaø nu coøn laø moät hình aûnh so saùnh vôùi con ngöôøi “ngöïc caêng baèng caây xaø nu”. Röøng xaø nu naêm thaùng ñöùng döôùi taàm ñaïi baùc keû thuø chòu ñöïng bieát bao taøn phaù, cuõng nhö nhöõng ñau thöông maø daân laøng phaûi gaùnh chòu tröôùc aùch kìm keïp cuûa giaëc. “Caû röøng xaø nu haøng vaïn caây khoâng coù caây naøo khoâng bò thöông”. “Caây bò chaët ñöùt ngang nöûa thaân mình nhöïa öùa ra, traøn treà”… roài daàn daàn baàm laïi, ñen vaø ñaëc queän thaønh töøng cuïc maùu lôùn”. Hình aûnh ñoù gôïi leân loøng caêm thuø vaø keát tuï moät yù chí phaûn khaùng. Nhöng hôn heát vaãn laø söùc soáng maõnh lieät ñaày söùc treû cuûa röøng xaø nu baït ngaøn. “Caïnh moät caây xaø nu môùi ngaõ guïc ñaõ coù boán naêm caây con moïc leân, ngoïn xanh rôøn, hình nhoïn muõi teân lao thaúng leân baàu trôøi”, “coù nhöõng caây môùi nhuù khoûi maët ñaát, nhoïn hoaéc nhö nhöõng muõi leâ” “noù phoùng leân raát nhanh ñeå tieáp laáy aùnh saùng”. Theá môùi bieát söùc treû cuûa caây xaø nu maõnh lieät ñeán döôøng naøo! Söùc treû aáy coøn mang tính töôïng tröng cho theá heä treû cuûa laøng Xoâ man. Ñoù laø nhöõng Mai, Dít, Tnuù, Heng, nhöõng con ngöôøi luoân gaén boù vôùi caùch maïng, baát khuaát töø tuoåi thô, lôùn leân trong löûa ñaïn, tröôûng thaønh trong ñau thöông vaø saün saøng chieán ñaáu hi sinh vì töï do cuûa daân toäc. Beân caïnh ñoù, söùc soáng baát khuaát kieân cöôøng cuûa caây xaø nu coøn ñöôïc taïo bôûi haøng vaïn caây ôû nhöõng ñoài xaø nu noái tieáp nhau tôùi chaân trôøi ôû taám ngöïc lôùn cuûa röøng öôõn ra che vaên xuoâi 1954- 1975 – TTLT Vónh Vieãn 143 chôû cho laøng. Ñoù laø nhöõng caây xaø nu thaät vöõng chaéc, xanh toát ñaõ vöôït leân ñöôïc cao hôn ñaàu ngöôøi, caønh laù sum sueâ nhö nhöõng con chim ñaõ ñuû loâng mao, loâng vuõ. Ñaïn ñaïi baùc khoâng gieát noåi chuùng, nhöõng veát thöông cuûa chuùng choùng laønh nhö treân moät thaân theå cöôøng traùng chuùng vöôït leân raát nhanh thay theá nhöõng caây ñaõ ngaõ”, moät caây ngaõ xuoáng töùc thì boán naêm caây con laïi moïc leân cöù theá trôû thaønh caû moät röøng caây xaø nu noái tieáp ñeán chaân trôøi. Nhöõng caây xaø nu, röøng xaø nu aáy laø hình aûnh cuûa daân laøng Xoâ -man kieân cöôøng choáng giaëc, baát chaáp moïi hi sinh, moät loøng ñi theo Ñaûng, ñi theo khaùng chieán heát theá heä naøy ñeán theá heä khaùc. Ñoù laø nhöõng cuï Meát, anh Xuùt, Tnuù, Mai, Dít, anh Brôi… maø tieâu bieåu laø hình aûnh cuï Meát. Nhaø vaên ñaõ ví cuï “nhö moät caây xaø nu lôùn”. Hôn ai heát, cuï laø ngöôøi hieåu raát roõ söï gaén boù cuûa caây xaø nu vaø maûnh ñaát ñang soáng, hieåu ñöôïc söùc maïnh tieàm taøng baát khuaát cuûa röøng xaø nu cuõng nhö cuûa daân laøng Xoâ-man. Chính cuï Meát ñaõ noùi vôùi Tnuù “khoâng coù caây gì maïnh baèng caây xaø nu ñaát ta” “caây meï cheát caây con laïi moïc leân”. Caây xaø nu coøn laø ngöôøi chöùng kieán söï giaùc ngoä, söï hi sinh thaàm laëng, loøng duõng caûm vaø yù chí quaät khôûi cuûa daân laøng Xoâ-man. “Ñöùng treân ñoài caây xaø nu gaàn con nöôùc lôùn, caû vuøng Xoâ-man aøo aøo rung ñoäng. Vaø löûa chaùy khaép röøng”. AÙnh löûa xaø nu soi saùng lôøi caên daën cuûa anh Quyeát: “Ngöôøi coøn soáng phaûi chuaån bò dao, maùc, vuï, röïa, teân, naù… Seõ coù ngaøy duøng tôùi”. Löûa xaø nu thöû thaùch yù chí cuõng nhö loøng can ñaûm cuûa Tnuù: “Khoâng coù gì ñöôïm baèng nhöïa caây xaø nu… Möôøi ngoùn tay ñaõ thaønh möôøi ngoïn ñuoác… maùu anh maën chaùt ôû ñaàu löôõi…”. Gioïng ñieäu söû thi cuûa “Röøng xaø nu” baét ñaàu töø caâu chuyeän keå cuûa cuï Meát döôùi aùnh löûa xaø nu, moät caâu chuyeän phaûng phaát phong vò anh huøng ca. Vaø caây xaø nu khoâng chæ gaén vôùi quaù khöù, hieän taïi anh huøng maø coøn gaén boù vôùi moïi sinh hoaït, phong tuïc vaø ñôøi soáng vaên hoùa cuûa ngöôøi Xoâ-man, cuûa caùc daân toäc Taây Nguyeân. Hình töôïng caây xaø nu thaät söï laø moät saùng taïo ngheä thuaät ñaùng keå cuûa Nguyeãn Trung Thaønh. Nhaø vaên ñaõ löïa choïn hình aûnh caây xaø nu vaø ñem laïi cho noù nhöõng yù nghóa môùi nhöõng lôùp yù nghóa raát khaùc nhau qua caùch vieát vöøa gôïi vöøa taû cuûa taùc giaû. Qua hình töôïng naøy ngöôøi ñoïc khoâng chæ thaáy roõ söùc soáng kieân cöôøng, maõnh lieät cuûa daân laøng Xoâ-man, cuûa con ngöôøi Taây Nguyeân noùi rieâng maø coøn laø cuûa daân toäc Vieät Nam noùi chung trong nhöõng thaùng naêm choáng Mó. MAÛNH TRAÊNG CUOÁI RÖØNG “Tröôøng Sôn Ñoâng naéng, Taây möa Ai chöa ñeán ñoù nhö chöa roõ mình…” Nguyeãn Minh Chaâu A. KIEÁN THÖÙC CÔ BAÛN Taùc giaû ñaõ keå laïi moät caâu chuyeän tình. Nhöng “nôi gaëp gôõ cuûa tình yeâu”, naøy laø moät tình huoáng ñaëc bieät taïo neân söï ñoäc ñaùo cho truyeän. Söï gaëp gôõ cuûa Laõm (ngöôøi laùi xe quaân söï) vaø Nguyeät (ngöôøi coâng nhaân laøm ñöôøng) treân moät quaõng ñöôøng röøng ñaày bom ñaïn vaø hieåm nguy laø moät ñieàu baát ngôø. Bôûi hai ngöôøi naøy chöa heà giaùp maët, chæ gaëp nhau, ñính öôùc vôùi nhau thoâng qua söï mai moái cuûa chò Tính, chò cuûa Laõm ngöôøi cuøng toå vôùi Nguyeät. Anh laùi xe ngoài caïnh ngöôøi tình cuûa mình treân moät ñoaïn ñöôøng chieán tranh maø hoà nghi khoâng bieát coù thöïc khoâng. Nhöng cuõng treân ñoaïn ñöôøng ñoù phaåm chaát cuûa Nguyeät ñaõ laøm thay ñoåi ñònh kieán cuûa Laõm, khieán anh “loøng daäy leân moät tình yeâu Nguyeät gaàn nhö meâ muoäi laãn caûm phuïc”. vaên xuoâi 1954- 1975 – TTLT Vónh Vieãn 144 Tình huoáng quaû laø ngaãu nhieân, bôûi vì chieán tranh bao nhieâu baát thöôøng coù theå xaûy ra. Nhöng dieãn tieán cuûa truyeän laïi raát töï nhieân khoâng giaû taïo. Chính nhaân vaät ngöôøi keå chuyeän ôû ñaây laø Laõm cho neân noù taïo neân gioïng ñieäu thích hôïp vôùi chuû ñeà coù tính tröõ tình naøy. Tình huoáng naøy taïo cho ngöôøi ñoïc taâm lí phaáp phoûng, döï ñoaùn, vaø hoï raát toø moø muoán bieát thöïc chaát cuûa söï gaëp gôõ. Coù moät cô hoäi ñeå giaûi toûa laø “hoûi thaêm coâ ta coù bieát chò Tính hay khoâng?” Nhöng Laõm laïi “khoâng muoán hoaëc khoâng daùm hoûi”. Vaø chính vì theá nhaân vaät Laõm (vaø caû ngöôøi ñoïc) “phaûi phaân vaân” noù “xoaùy trong oùc nhö moät caøi duøi nung ñoû boûng raùt”. Chính caùi tình traïng mô hoà aáy laøm cho caâu chuyeän thaønh “maûnh traêng cuoái röøng” thaät huyeàn aûo. B. LAØM VAÊN Ñeà 1: Phaân tích veû ñeïp laõng maïn – tröõ tình trong “Maûnh traêng cuoái röøng” cuûa Nguyeãn Minh Chaâu. * Baøi laøm I. “Maûnh traêng cuoái röøng” laø truyeän ngaén hay nhaát cuûa Nguyeãn Minh Chaâu trong nhöõng naêm choáng Myõ. Truyeän khaù tieâu bieåu cho nhöõng ñaëc ñieåm buùt phaùp cuûa nhaø vaên trong giai ñoaïn tröôùc 1975 vaø cuõng mang nhöõng ñaëc ñieåm chung cuûa vaên hoïc ta giai ñoaïn aáy. Truyeän ngaén naøy ñaõ ñöôïc ñöa vaøo nhieàu tuyeån taäp truyeän ngaén Vieät Nam, ñaõ ñöôïc nhaø nghieân cöùu N. I. Nicolin (Nga) giôùi thieäu trong baøi “Cuoäc chieán tranh giaûi phoùng vaø truyeän ngaén Vieät Nam hieän ñaïi” (Taïp chí caùc daân toäc AÙ-Phi, thaùng 4 naêm 1973) II. 1/ Phaân tích truyeän ngaén naøy caàn löu yù ñeán tình huoáng truyeän, ñaây laø moät thaønh coâng cuûa ngheä thuaät truyeän ngaén “Maûnh traêng cuoái röøng” Truyeän keå veà moät cuoäc gaëp gôõ cuûa moät ngöôøi laùi xe quaân söï vôùi moät coâ coâng nhaâ n giao thoâng ñi nhôø xe anh treân ñoaïn ñöôøng chieán tranh. Ñieàu ngaãu nhieân lyù thuù laø coâ gaùi aáy chính laø ngöôøi ñaõ ñính öôùc vaéng maët vôùi anh (qua söï giôùi thieäu cuûa ngöôøi chò gaùi cuûa anh ôû cuøng ñoäi vôùi coâ). Hai ngöôøi ñang ñi ñeán choã heïn ñeå gaëp nhau. Nhöng voán hoï chöa moät laàn gaëp nhau, neân qua caâu chuyeän, ngöôøi laùi xe chæ coù theå phoûng ñoaùn raèng coâ gaùi laø ngöôøi ñaõ heïn öôùc vôùi mình. Suoát doïc ñöôøng, traûi qua nhieàu khoù khaên nguy hieåm. Coâ gaùi ñaõ boäc loä nhöõng phaåm chaát toát ñeïp, laøm thay ñoåi söï nhìn nhaän veà coâ cuûa ngöôøi laùi xe. Hoï khoâng gaëp ñöôïc nhau ôû choã heïn vì nhöõng traéc trôû cuûa chieán tranh, nhöng coâ gaùi ñaõ ñeå laïi nhöõng tình caûm saâu saéc vaø nieàm haïnh phuùc cho chaøng trai. Tình huoáng truyeän mang tính ngaãu nhieân, nhöng söï saép ñaët cuûa taùc giaû khaù töï nhieân, khoâng giaû taïo. Caùi ngaãu nhieân ôû ñaây cuõng mang tính quy luaät: trong chieán tranh töøng coù bieát bao tìn huoáng laï luøng, nhöõng cuoä c gaëp gôõ baát ngôø. Hôn nöõa, caùc tình tieát xeáp ñaët cuûa taùc giaû ñeàu khaù hôïp lyù (veà nguyeân do cuûa nhöõng cuoäc gaëp gôõ: böùc thö cuûa ngöôøi chò, chuyeán ñi coâng taùc keát hôïp vieäc rieâng cuûa anh laùi xe). Taùc giaû cuõng giöõ cho ngöôø i ñoïc vaø ngöôøi keå chuyeän ôû trong taâm traïng phaáp phoûng, döï ñoaùn khoâng bieát roõ raøng coâ gaùi ñi nhôø xe coù phaûi laø ngöôøi ñaõ ñính öôùc khoâng. Coù moät khaû naêng dieãn bieán caâu chuyeän coù theå phaù vôõ söï “mô hoà” aáy, nhöng noù ñaõ ñöôïc loaïi boû ñuùng vôùi quy luaät taâm lyù (ngöôøi laùi xe chæ caàn hoûi veà chò Tính laø coù theå roõ moïi chuyeän, nhöng anh khoâng daùm vaø cuõng khoâng muoán hoûi ñieàu ñoù, chöa muoán ñeå coâ gaùi bieát roõ veà mình). Chính tình traïng coù veû mô hoà khoâng roõ raøng aáy laïi laø caùi vaên xuoâi 1954- 1975 – TTLT Vónh Vieãn 145 haáp daãn rieâng cuûa caâu chuyeän theâm nöõa, trong hoaøn caûnh aáy, nöõ nhaân vaät chính coù theå boäc loä töï nhieân veà mình. 2/ Phaân tích nhaân vaät trung taâm: Coâ Nguyeät, nhaân vaät naøy ñöôïc mieâu taû qua söï quan saùt, nhaän xeùt vaø lôøi keå cuûa nhaân vaät ngöôøi laùi xe (ngöôøi keå chuyeän), vaø hieän ra theo haønh trình cuûa chuyeán ñi. Vì vaäy phaân tích nhaân vaät Nguyeät neân theo trình töï coát truyeän vaø trong moái quan heä vôùi caùch nhìn nhaän cuûa nhaân vaät keå chuyeän. Ñaàu tieân, coâ gaùi xuaát hieän trong xe ñeå ñi nhôø ñaët anh laùi xe vaøo tình theá “vieäc ñaõ roài” (ngöôøi phuï laùi ñaõ nhaän cho coâ gaùi ñi nhôø). Ngöôøi laùi xe ñaõ hình dung ra moät caûnh töôïng quen thuoäc vôùi moät thaùi ñoä khoâng maáy thieän caûm: “moät beân laø caùi veû nuõng nòu cuûa moät coâ naøng oâm chieác noùn traéng ñöùng saùt cöûa xe, moät beân laø nhöõng caâu hoûi ôõm ôø cuûa “anh taøi phuï”… ñang ngoài vaét veûo trong buoàng laùi…”. Tieáp ñoù, coâ gaùi xuaát hieän qua nhöõng lôøi ñoái thoaïi ñaõ khieán ngöôøi laùi xe “phaùt hoaûng leân” “vì caùi caùch con gaùi aên noùi ñoái ñaùp baïo daïn nhöôøng aáy”, nhöng anh vaãn nhaän ra “tieáng noùi trong laém vaø raát bình tónh, cöùng coûi nöõa laø khaùc”. Ñeán ñaây, maïch truyeän chính taïm döøng laïi ñeå taùc giaû keå caâu chuyeän cuûa ngöôøi laùi xe vôùi moät coâ coâng nhaân ñaõ töï nguyeän öôùc heïn vôùi anh. Maïch truyeän naøy gôïi cho ngöôøi ñoïc nghó ñeán söï truøng hôïp cuûa hai caâu chuyeän taïo ra söï chuù yù, phoûng ñoaùn veà coâ gaùi ñi nhôø xe. Theo töøng chaëng ñöôøng cuûa cuoäc haønh trình, coâ gaùi daàn daàn boäc loä nhöõng neùt phaåm chaát tính caùch cao ñeïp. Coâ gaùi hieän ra vôùi veû ñeïp giaûn dò vaø maùt meû “nhö söông nuùi toûa ra töø neùt maët, lôøi noùi vaø taám thaân maûnh deû, khaùc haún vôùi nhieàu coâ gaùi coâng tröôøng thöôøng coâ naøo cuõng thaáp vaø ñaãy ñaø”, ñaõ gaây ñöôïc söï chuù yù vôùi nhieàu thieän caûm cuûa ngöôøi laùi xe. Khi bieát teân coâ laø Nguyeät, ngöôøi ñoïc (vaø nhaân vaät keå truyeän) lieân töôûng ñeán ngöôøi con gaùi ñaõ öôùc heïn vôùi anh laùi xe. Nhöng taùc giaû ñaõ duøng moät chi tieát taïo ra söï mô hoà khoâng theå khaúng ñònh, ñeå ngöôøi ñoïc tieáp tuïc phoûng ñoaùn vaø chôø ñôïi giaûi ñaùp roõ raøng (chi tieát coù ba coâ Nguyeät ôû trong ñoäi coâng nhaân trong ñoù moät coâ vöøa hy sinh). Töø ñaây, thaùi ñoä cuûa ngöôøi laùi xe vôùi Nguyeät ñaõ chuyeån bieán roõ reät. Caàn chuù yù laø töø ñaây, xuaát hieän hình töôïng aùnh traêng treân con ñöôøng röøng ñeâm nhö soùng ñoâi vôùi hình aûnh coâ Nguyeät: “Töø ñaàu hoâm, toâi vaãn ñi giöõa ñeâm traêng maø khoâng bieát”, “Xe toâi chaïy trong lôùp söông boàng beành. Maûnh traêng khuyeát ñöùng yeân ôû cuoái trôøi, saùng trong nhö maûnh baïc. Khung cöûa xe phía coâ gaùi ngoài loàng ñaày boùng traêng”, “Traêng saùng soi thaúng vaøo khuoân maët Nguyeät laøm cho khuoân maët töôi maùt ngôøi leân vaø ñeïp laï thöôøng”… coù theå noùi aùnh traêng nhö moät phaàn cuûa hình aûnh coâ Nguyeät laøm nhaân vaät naøy mang moät veû ñeïp vöøa töôi maùt, dòu daøng vöøa kì aûo, lung linh. ÔÛ phaàn sau cuûa truyeän, khi chieác xe gaëp nhieàu thöû thaùch treân ñöôøng (ñöôøng ñi ngaøy caøng xaáu, ñen toái, qua ngaàm, maùy bay ñòch neùm bom toïa ñoä) thì nhaân vaät Nguyeät caøng boäc loä phaåm chaát vaø tính caùch cao ñeïp. Coâ chuû ñoäng, bình tónh, töï tin vaø daøy daïn kinh nghieäm xöû lyù caùc tình huoáng khoù khaên, queân mình ñeå cöùu xe, daønh phaàn nguy hieåm veà mình, nhöôøng choã an toaøn hôn cho anh laùi xe. Trong aùnh chôùp cuûa löûa cuûa ñaïn bom, hình aûnh Nguyeät hieän ra thaät raïng rôõ, cao caû. ÔÛ phaàn keát thuùc truyeän, khi ngöôøi laùi xe bieát chaéc chaén coâ gaùi ñi nhôø xe chính laø ngöôøi con gaùi ñaõ ñính öôùc vôùi mình thì hình aûnh Nguyeät caøng ñeïp hôn trong moät neùt phaåm chaát: tình yeâu thuyû chung vaø nieàm tin trong saùng vaøo cuoäc soáng, khieán ngöôøi keå chuyeän xuùc ñoäng ñeán ngôõ ngaøng: “Trong taâm hoàn ngöôøi con gaùi nhoû beù, tình vaên xuoâi 1954- 1975 – TTLT Vónh Vieãn 146 yeâu vaø nieàm tin maõnh lieät vaøo cuoäc soáng, caùi sôïi chæ xanh oùng aùnh aáy, bao nhieâu bom ñaïn doäi xuoáng cuõng khoâng heà döùt, khoâng theå naøo taøn phaù noåi ö? Nhaân vaät Nguyeät ñang xaây döïng theo caùch ngaøy caøng boäc loä nhöõng phaåm chaát cao ñeïp vaø cuoái cuøng hieän ra trong veû ñeïp toaøn veïn, cuøng vôùi quaù trình aáy söï bieán chuyeån trong thaùi ñoä tình caûm cuûa nhaân vaät keå chuyeän veà coâ. 3/ Chaát tröõ tình vaø maøu saéc laõng maïn laø ñaëc ñieåm noåi baät cuûa truyeän ngaén naøy. Ñoù vöøa laø moät öu ñieåm ñoàng thôøi cuõng laø moät nhöôïc ñieåm cuûa truyeän. Chuû ñeà tình yeâu chung thuûy hoøa nhaäp vôùi chuû ñeà veà chieán coâng anh huøng. Caùc nhaân vaät ñeàu boäc loä nhöõng phaåm chaát cao quyù, nhöõng suy nghó trong saùng, nieàm tin vaøo cuoäc soáng, nhöõng phaåm chaát mang tính lyù töôûng. Nhaø nghieân cöùu vaên hoïc N.I.Nicolin ñaõ coù nhaän xeùt veà truyeän ngaén naøy: “Nhaø vaên thôøi aáy ñaõ khaù trieät ñeå trong vieäc thi vò hoùa nhaân vaät. Ñaây vöøa laø choã maïnh cuûa anh vöøa laø choã yeáu: nieàm tin vaøo chaát baát khaû chieán baïi cuûa caùi ñeïp tinh thaàn, cuûa caùi thieän ñaõ ñöôïc khuùc xaï ôû choã anh ñaõ “taém röûa saïch seõ” caùc nhaân vaät cuûa mình, hoï gioáng nhö ñöôïc bao boïc trong moät baàu khoâng khí voâ truøng”. (Lôøi baït taäp truyeän Ngöôøi ñaøn baø trong chuyeán taøu toác haønh dòch sang tieáng Nga – NXB Caàu voàng, M.1987). Chaát tröõ tình cuõng boäc loä trong nhöõng böùc tranh thieân nhieân, ñaëc bieät laø hình töôïng aùnh traêng mang veû ñeïp laõng maïn ñöôïc trôû ñi trôû laïi nhö moät neùt chuû ñaïo taïo ra moä t maøu saéc rieâng cho khoâng gian cuûa caâu chuyeän mang veû huyeàn aûo, trong ñoù caùc nhaân vaät hieän ra vôùi veû ñeïp hoaøn thieän. Hình töôïng aùnh traêng nhö moät moâ típ chuû ñaïo, coù quan heä maät thieát vôùi nhaân vaät chính vaø teân cuûa nhaân vaät (Nguyeät ) töø ñoù chuùng ta hieåu ñöôïc yù nghóa haøm aån cuûa teân taùc phaåm: Maûnh traêng cuoái röøng. Ñeà 2: Nguyeãn Minh Chaâu khi noùi veà caûm höùng saùng taùc cuûa mình, ñaõ cho raèng: “Moãi con ngöôøi ñeàu chöùa trong loøng nhöõng neùt ñeïp ñeõ, kyø dieäu ñeán noãi caû moät ñôøi ngöôøi cuõng chöa ñuû nhaän thöùc, khaùm phaù taát caû nhöõng caùi ñoù”. Anh, chò haõy tìm hieåu nhöõng neùt ñeïp ñeõ, kyø dieäu ñoù cuûa nhaân vaät Nguyeät khi phaân tích Maûnh traêng cuoái röøng cuûa Nguyeãn Minh Chaâu. * Baøi laøm I. Vieát Maûnh traêng cuoái röøng cuõng nhö nhöõng taùc phaåm khaùc tröôùc naêm 1975, Nguyeãn Minh Chaâu ñaõ coá gaéng tìm caùi haït ngoïc aån giaáu trong beà saâu taâm hoàn con ngöôøi . Ñoù laø chuû yù saùng taùc cuûa Nguyeãn Minh Chaâu qua vieäc xaây döïng nhaân vaät chính dieän. Nhaø vaên coù laàn phaùt bieåu: Moãi con ngöôøi ñeàu chöùa trong loøng… (daãn ñeà). Nhaân vaät Nguyeät trong truyeän ngaén Maûnh traêng cuoái röøng cuûa Nguyeãn Minh Chaâu ñaõ chöùa trong loøng nhöõng neùt ñeïp ñeõ, kyø dieäu naøo? II. A. NEÙT KYØ DIEÄU CUÛA TÌNH YEÂU 1/ Caâu chuyeän ñöôïc xaây döïng trong moät tình huoáng ñaëc bieät. Treân ñöôøng ñi. Laõm, ngöôøi laùi xe, gaëp coâ gaùi maø thaät ra ñaõ ñính hoân vaéng maët vôùi anh. Coâ gaùi teân Nguyeät ñaõ bieåu hieän loøng duõng caûm khi cuøng Laõm cöùu chieác xe quaân söï ra khoûi vuøng bom ñaïn. Chaøng trai chæ lôø môø ñoaùn raèng coâ ôû cuøng choã vôùi vò hoân theâ cuûa mình. Roài hoï chia tay trong nieàm löu luyeán. Nhöng giöõa hoï ñaõ naåy nôû moät tình meán yeâu cao thöôïng vaø trong saùng. 2/ Coâ gaùi teân Nguyeät, nhaân vaät trung taâm cuûa truyeän, coù moät veû ñeïp giaûn dò vaø maùt meû nhö söông nuùi toaùt ra töø neùt maët, lôøi noùi (…). Coâ ta maëc aùo xanh chít hoàng vöøa khít, maùi toùc daøy keát thaønh hai daûi, ñoâi goùt chaân hoàng hoàng (…) khuoân maët loäng laãy ñaày aùnh traêng. Veû