Tài liệu Biện pháp tư pháp giáo dục tại xã, phường, thị trấn đối với người chưa thành niên phạm tội trong luật hình sự việt nam

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NGUYỄN THỊ MINH NGUYỆT BIỆN PHÁP TƯ PHÁP GIÁO DỤC TẠI XÃ, PHƯỜNG, THỊ TRẤN ĐỐI VỚI NGƯỜI CHƯA THÀNH NIÊN PHẠM TỘI TRONG LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM Chuyên ngành: Luật hình sự và tố tụng hình sự Mã số: 60 38 01 04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Cán bộ hướng dẫn khoa học: TS. ĐỖ ĐỨC HỒNG HÀ HÀ NỘI - 2016 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong Luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong Luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. Tôi đã hoàn thành tất cả các môn học và đã thanh toán tất cả các nghĩa vụ tài chính theo quy định của Khoa Luật Đại học Quốc gia Hà Nội. Vậy tôi viết Lời cam đoan này đề nghị Khoa Luật xem xét để tôi có thể bảo vệ Luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn! NGƢỜI CAM ĐOAN Nguyễn Thị Minh Nguyệt MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục từ viết tắt Danh mục các bảng MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 Chương 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ BIỆN PHÁP TƯ PHÁP GIÁO DỤC TẠI XÃ, PHƯỜNG, THỊ TRẤN ĐỐI VỚI NGƯỜI CHƯA THÀNH NIÊN PHẠM TỘI ........................ 10 1.1. Khái niệm và các đặc điểm của biện pháp tư pháp giáo dục tại xã, phường, thị trấn đối với người chưa thành niên phạm tội....... 10 1.1.1. Khái niệm biện pháp tƣ pháp đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội .............................................................................................. 10 1.1.2. Khái niệm biện pháp tƣ pháp giáo dục tại xã, phƣờng, thị trấn đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội ................................................... 14 1.1.3. Các đặc điểm của biện pháp tƣ pháp giáo dục tại xã, phƣờng, thị trấn đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội ..................................... 17 1.2. Phân biệt biện pháp tư pháp giáo dục tại xã, phường, thị trấn với một số biện pháp khác ............................................................... 21 1.2.1. Phân biệt biện pháp tƣ pháp giáo dục tại xã, phƣờng, thị trấn và biện pháp tƣ pháp đƣa vào trƣờng giáo dƣỡng ................................... 21 1.2.2. Phân biệt biện pháp tƣ pháp giáo dục tại xã, phƣờng, thị trấn áp dụng đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội trong Bộ luật hình sự và trong Luật xử lý vi phạm hành chính ........................................ 25 1.3. Sơ lược lịch sử pháp luật Việt Nam về biện pháp giáo dục tại xã, phường, thị trấn từ năm 1945 đến nay ..................................... 29 1.3.1. Giai đoạn từ năm 1945 trƣớc khi Nhà nƣớc ban hành Bộ luật hình sự năm 1985............................................................................... 29 1.3.2. Giai đoạn từ khi Nhà nƣớc ban hành Bộ luật hình sự năm 1985 đến năm 1999 ........................................................................... 31 1.3.3. Giai đoạn từ khi Nhà nƣớc ban hành Bộ luật hình sự năm 1999 đến nay ................................................................................................ 35 KẾT LUẬN CHƢƠNG 1................................................................................ 38 Chương 2: THỰC TRẠNG CÁC QUY ĐỊNH VỀ BIỆN PHÁP TƯ PHÁP GIÁO DỤC TẠI XÃ, PHƯỜNG, THỊ TRẤN ĐỐI VỚI NGƯỜI CHƯA THÀNH NIÊN PHẠM TỘI TRONG LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG ...................... 39 2.1. Thực trạng các quy định về biện pháp tư pháp giáo dục tại xã, phường, thị trấn đối với người chưa thành niên phạm tội trong luật hình sự Việt Nam ............................................................ 39 2.1.1. Nguyên tắc áp dụng biện pháp tƣ pháp giáo dục tại xã, phƣờng, thị trấn.... 40 2.1.2. Điều kiện, thời hạn và thủ tục áp dụng biện pháp tƣ pháp giáo dục tại xã, phƣờng, thị trấn ................................................................. 40 2.1.3. Quyền lợi và nghĩa vụ của ngƣời chƣa thành niên phạm tội đƣợc áp dụng biện pháp giáo dục tại xã, phƣờng, thị trấn .......................... 43 2.1.4. Trách nhiệm của cơ quan, tổ chức, cá nhân và gia đình trong thi hành biện pháp giáo dục tại xã, phƣờng, thị trấn ............................... 46 2.1.5. Chấm dứt chấp hành biện pháp giáo dục tại xã, phƣờng, thị trấn ......... 49 2.2. Thực tiễn áp dụng biện pháp tư pháp giáo dục tại xã, phường, thị trấn đối với người chưa thành niên phạm tội ........... 51 2.2.1. Tình hình áp dụng biện pháp tƣ pháp giáo dục tại xã, phƣờng, thị trấn đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội ..................................... 51 2.2.2. Một số tồn tại, hạn chế khi áp dụng biện pháp tƣ pháp giáo dục tại xã, phƣờng, thị trấn đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội và các nguyên nhân cơ bản ................................................................. 53 KẾT LUẬN CHƢƠNG 2................................................................................ 61 Chương 3: MỘT SỐ KIẾN NGHỊ HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VÀ GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ ÁP DỤNG BIỆN PHÁP GIÁO DỤC TẠI XÃ, PHƯỜNG, THỊ TRẤN ĐỐI VỚI NGƯỜI CHƯA THÀNH NIÊN PHẠM TỘI ........................ 62 3.1. Một số điểm mới về quy định về biện pháp giáo dục tại xã, phường, thị trấn đối với người chưa thành niên phạm tội trong Bộ luật hình sự năm 2015 ...................................................... 62 3.1.1. Điểm mới về nguyên tắc áp dụng biện pháp giáo dục tại xã, phƣờng, thị trấn đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội .................. 63 3.1.2. Điểm mới về điều kiện, thẩm quyền áp dụng biện pháp giáo dục tại xã, phƣờng, thị trấn đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội ....... 68 3.1.3. Điểm mới về quyền lợi và nghĩa vụ của ngƣời chƣa thành niên phạm tội đƣợc áp dụng biện pháp giáo dục tại xã, phƣờng, thị trấn .... 71 3.2. Một số kiến nghị hoàn thiện pháp luật và giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng biện pháp giáo dục tại xã, phường, thị trấn đối với người chưa thành niên phạm tội ........................................ 72 3.2.1. Hoàn thiện quy định về biện pháp giáo dục tại xã, phƣờng, thị trấn đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội ..................................... 72 3.2.2. Một số giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng biện pháp giáo dục tại xã, phƣờng, thị trấn đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội ....... 75 KẾT LUẬN CHƢƠNG 3................................................................................ 85 KẾT LUẬN .................................................................................................... 86 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................... 88 DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT BLHS: Bộ luật hình sự BLTTHS: Bộ luật tố tụng hình sự TNHS: Trách nhiệm hình sự DANH MỤC CÁC BẢNG Số hiệu bảng Tên bảng Trang Bảng 1.1: So sánh biện pháp giáo dục tại xã, phƣờng, thị trấn trong Bộ luật hình sự và trong Luật xử lý vi phạm hành chính Bảng 2.1: Số liệu áp dụng biện pháp tƣ pháp và các hình phạt 27 Error! đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội (từ năm Bookmark 2005 đến năm 2015) not defined. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em là một trong những truyền thống tốt đẹp của dân tộc Việt Nam. Truyền thống đó ngày càng đƣợc nhân dân ta giữ gìn, tôn trọng và phát huy. Sự quan tâm đến trẻ em đƣợc thể hiện rõ hơn, sau khi Việt Nam phê chuẩn Công ƣớc của Liên Hợp quốc về quyền trẻ em năm 1990, đó là sự cam kết mạnh mẽ của Nhà nƣớc Cộng hoà Xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong sự nghiệp bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em, đảm bảo cho mọi trẻ em đƣợc đối xử bình đẳng, có điều kiện thuận lợi nhất để phát triển thể chất và trí tuệ, bảo đảm đƣợc sống trong môi trƣờng an toàn và lành mạnh, nhằm làm cho mọi trẻ em đều đƣợc hƣởng các quyền cơ bản và làm tròn bổn phận của trẻ em. Tuy nhiên trong những năm gần đây, tình hình ngƣời chƣa thành niên phạm tội ngày càng diễn biến phức tạp, có chiều hƣớng gia tăng về số lƣợng và tính chất nguy hiểm của hành vi. Chính vì vậy, vấn đề ngƣời chƣa thành niên phạm tội ngày càng thu hút sự quan tâm của xã hội và các cơ quan bảo vệ pháp luật. Ngƣời chƣa thành niên là ngƣời đang trong quá trình phát triển và hoàn thiện về thể chất, tâm sinh lý, nhân cách sống. Ngƣời ở độ tuổi này chƣa phát triển đầy đủ, toàn diện về thể lực, trí tuệ, tinh thần, nhân cách; có sự hạn chế về kinh nghiệm sống, kiến thức pháp luật, dễ bị tác động, chi phối bởi điều kiện sống; chƣa thể nhận thức đầy đủ tính chất nguy hiểm cho xã hội của hành vi mà mình thực hiện, khả năng tự kiềm chế chƣa tốt. Trong tƣ duy của ngƣời ở độ tuổi này bắt đầu hình thành ý thức độc lập trong việc quyết định cuộc sống riêng của mình, bắt đầu tự độc lập trong hành động, suy nghĩ, ứng xử và thiết lập các mối quan hệ riêng biệt, dễ bị ngƣời khác kích động, dụ dỗ, lôi kéo vào việc thực hiện những hành vi trái pháp luật. 1 Đảng và Nhà nƣớc Việt Nam luôn coi ngƣời chƣa thành niên, đặc biệt là những ngƣời dƣới 16 tuổi, là những ngƣời chƣa trƣởng thành do họ còn non nớt về thể chất và trí tuệ. Do vậy việc xử lý ngƣời chƣa thành niên phạm tội cần phải tính đến những đặc thù riêng và không thể xem bằng nhƣ các hành vi phạm tội của ngƣời đã thành niên. Quan điểm, chính sách cơ bản này đã đƣợc thể hiện trong Hiến pháp nƣớc Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam cũng nhƣ trong hệ thống pháp luật hình sự. Điều 69 Bộ luật hình sự năm 1999 (sửa đổi bổ sung năm 2009) quy định nguyên tắc xử lý đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội đã thể hiện rõ mục đích của việc xử lý ngƣời chƣa thành niên phạm tội, nhằm giáo dục, giúp đỡ họ sửa chữa sai lầm, phát triển lành mạnh và trở thành công dân có ích cho xã hội. Xuất phát những tƣ tƣởng chỉ đạo xuyên suốt đó, Bộ luật hình sự năm 1999 (sửa đổi bổ sung năm 2009) quy định về nguyên tắc xử lý ngƣời chƣa thành niên phạm tội sẽ ƣu tiên áp dụng các quy định riêng quy định tại Chƣơng X - Những quy định đối với ngƣời chƣa thành niên, đồng thời có thể áp dụng những quy định khác trong phần chung của Bộ luật nếu không trái với những quy định của chƣơng này. Trong trƣờng hợp nếu thấy không cần thiết phải áp hình phạt đối với ngƣời chƣa thành niên, Tòa án ƣu tiên áp dụng một trong các biện pháp tƣ pháp quy định tại Điều 70 của Bộ luật Hình sự 1999 (sửa đổi bổ sung năm 2009). Biện pháp tƣ pháp mang ý nghĩa lớn trong việc xử lý hình sự đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội, thể hiện tính giáo dục cao, đồng thời thể hiện đƣợc đƣờng lối xử lý mang tính nhân đạo của nhà nƣớc ta. Nhƣ vậy việc truy cứu trách nhiệm hình sự và áp dụng hình phạt với ngƣời chƣa thành niên phạm tội chỉ áp dụng trong trƣờng hợp cần thiết, cần hạn chế áp dụng hình phạt tù... Tuy nhiên trên thực tế, khi xét xử Tòa án chƣa quan tâm áp dụng rộng rãi các biện pháp tƣ pháp ngoài hình phạt tù (giáo dục tại xã, phƣờng, thị trấn), mà chi áp dụng các hình phạt không tƣớc tự do nhƣ cải tạo không giam giữ hoặc áp dụng hình thức cho hƣởng án treo… 2 Trƣớc tình hình tội phạm chƣa thành niên ngày càng gia tăng về số lƣợng và tính chất mức độ nguy hiểm của hành vi nhƣ hiện nay, có nhiều ý kiến khác nhau về việc có nên tăng hình phạt, giảm độ tuổi ngƣời chƣa thành niên phải chịu trách nhiệm hình sự, hay đẩy mạnh áp dụng đồng bộ các biện pháp phòng ngừa nhằm ngăn ngừa ngƣời chƣa thành niên phạm tội. Theo ý kiến của ông Đinh Văn Quế (Thẩm phán, Chánh toà Toà Hình sự, Toà án nhân dân tối cao) tại kỳ họp thứ 3 Quốc hội khóa XIII cho rằng: “Nếu sửa luật để trừng trị người phạm tội tham nhũng thì đây là yêu cầu cấp thiết nhưng nếu sửa luật để có chế tài nặng hơn đối với người chưa thành niên phạm tội thì đây lại là quan điểm nóng vội” Nhƣ vậy có thể thấy rằng trên tinh thần của Công ƣớc Liên Hợp quốc về quyền trẻ em là trẻ em không đƣợc cách ly khỏi gia đình, trừ khi gia đình “có vấn đề”, biện pháp tƣ pháp giáo dục tại xã, phƣờng, thị trấn cần phải ƣu tiên áp dụng đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội nhằm đảm bảo tốt nhất lợi ích cho các em. Tuy nhiên, trong quá trình áp dụng pháp luật, biện pháp tƣ pháp này còn tồn tại một số điểm hạn chế nhƣ hiệu quả áp dụng của biện pháp không cao, cơ chế phân công, theo dõi không chặt chẽ, phạm vi áp dụng còn hạn chế. Xuất phát từ những điểm hạn chế trên cho thấy cần phải nâng cao hiệu quả áp dụng của biện pháp tƣ pháp giáo dục tại xã, phƣờng, thị trấn đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội. Vì vậy, việc nghiên cứu các quy định của luật hình Việt Nam về biện pháp tƣ pháp giáo dục tại xã, phƣờng, thị trấn đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội là rất cần thiết, góp phần nâng cao hiệu quả đấu tranh phòng, chống tội phạm. Vì những lý do đó nên tôi đã lựa chọn đề tài: “Biện pháp tư pháp giáo dục tại xã, phường, thị trấn đối với người chưa thành niên phạm tội trong Luật hình sự Việt Nam” làm đề tài nghiên cứu cho luận văn Thạc sĩ Luật học của mình. 3 2. Tình hình nghiên cứu của đề tài Trong thời gian qua, ở các mức độ khác nhau đã có một số công trình khoa học đã gián tiếp đề cập đến đề tài này. Về giáo trình, sách chuyên khảo, bình luận có các công trình sau: “Những đặc thù về trách nhiệm hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội” - Chƣơng XVIII của TS. Trịnh Quốc Toản trong Giáo trình Luật hình sự Việt Nam (phần chung) của Khoa Luật Đại học Quốc gia Hà Nội xuất bản năm 2001 (Tập thể tác giả do GS.TSKH. Lê Cảm chủ biên, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội). Hay “Trách nhiệm hình sự đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội - Chƣơng XVI của TS. Hoàng Văn Hùng trong Giáo trình luật hình sự Việt Nam của Nhà xuất bản Công an nhân dân xuất bản năm 2007 (do GS.TS. Nguyễn Ngọc Hòa chủ biên). “Áp dụng chính sách hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội” của Th.S Trịnh Đình Thể, Nhà xuất bản tƣ pháp Hà Nội năm 2006. Bên cạnh đó dƣới góc độ khoa học có một số công trình ở cấp độ luận văn thạc sĩ luật học nhƣ: “Các hình phạt và biện pháp tư pháp áp dụng đối với người chưa thành niên phạm tội theo Luật hình sự Việt Nam” của Lƣu Ngọc Cảnh, khoa luật Đại học Quốc gia năm 2010, “Các biện pháp tư pháp áp dụng đối với người chưa thành niên phạm tội theo pháp luật hình sự” của Nguyễn Thị Tố Nga, khoa luật Đại học Quốc gia năm 2011, “Trách nhiệm hình sự của người chưa thành niên phạm tội trong luật hình sự Việt Nam” của Trần Văn Dũng, Đại học Luật Hà Nội năm 2003. Bên cạnh đó có một số nghiên cứu đƣợc đăng trên các tạp chí chuyên ngành luật nhƣ: "Các biện pháp tư pháp trong Bộ luật hình sự năm 1999 và vấn đề hoàn thiện Bộ luật tố tụng hình sự về trình tự, thủ tục áp dụng các biện pháp đó" của TS Phạm Hồng Hải (tạp chí Luật học số 5 năm 2000); “Thi hành các biện pháp tư pháp không phải là hình phạt” của tác giả Hồ Sỹ Sơn 4 (Tạp chí Nhà nƣớc và pháp luật số 4 năm 2004); “Vai trò của gia đình trong việc thi hành các hình phạt không tước tự do và các biện pháp tư pháp” của TS. Trần Quang Tiệp (Tạp chí Nhà nƣớc và pháp luật số 2 năm 2004); “Thực trạng quy định của pháp luật hình sự về các biện pháp tư pháp: Thực tiễn áp dụng và một số đề xuất” của TS. Trƣơng Quang Vinh (Tạp chí Nhà nƣớc và pháp luật số 2 năm 2010). Tuy nhiên, hiện nay trong khoa học luật hình sự Việt Nam vẫn chƣa có công trình nào đề cập riêng về vấn đề biện pháp tƣ pháp giáo dục tại xã, phƣờng, thị trấn đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội. Do đó việc lựa chọn, phân tích các nội dung, điều kiện áp dụng của các quy định của pháp luật về biện pháp tƣ pháp giáo dục tại xã, phƣờng, thị trấn sẽ chỉ rõ đƣợc những bất cập, hạn chế trong các quy định của pháp luật. Khi nghiên cứu đề tài này, song song với việc phân tích các quy định của pháp luật về biện pháp tƣ pháp giáo dục tại xã, phƣờng, thị trấn đối với ngƣời chƣa thành niên, luận văn còn thông qua việc nghiên cứu, phân tích số liệu thống kê về việc áp dụng biện pháp tƣ pháp này trong thời gian gần đây. Từ đó đƣa ra những kiến nghị khả thi, tiến tới xây dựng một hệ thống chính sách hình sự đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội và giải pháp hoàn thiện biện pháp tƣ pháp giáo dục tại xã, phƣờng, thị trấn. 3. Mục đích nghiên cứu của luận văn 3.1. Mục đích nghiên cứu Luận văn nghiên cứu “Biện pháp tƣ pháp giáo dục tại xã, phƣờng, thị trấn đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội trong Luật hình sự Việt Nam” nhằm làm sáng tỏ một cách có hệ thống về mặt lý luận những nội dung cơ bản liên quan các quy định về biện pháp tƣ pháp giáo dục tại xã, phƣờng, thị trấn đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội. Đồng thời phân tích quá trình phát triển và nội dung quy định về biện pháp tƣ pháp này trong pháp luật hình sự 5 Việt Nam cũng nhƣ đánh giá tình hình thực tiễn áp dụng biện pháp tƣ pháp này trong thực tiễn. Từ đó xác định những điểm hạn chế, vƣớng mắc về lý luận cũng nhƣ thực tiễn, để đề xuất kiến giải lập pháp bằng việc đƣa ra hƣớng hoàn thiện biện pháp tƣ pháp giáo dục tại xã, phƣờng, thị trấn đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội, cũng nhƣ đƣa ra các giải pháp nâng cao hiệu quả trong việc áp dụng biện pháp tƣ pháp này. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Từ mục đích nghiên cứu nêu trên, tác giả luận văn đặt cho mình các nhiệm vụ nghiên cứu chủ yếu sau: Về mặt lý luận: + Làm rõ một số vấn đề lý luận về biện pháp tƣ pháp áp dụng đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội nhƣ: khái niệm, đặc điểm của biện pháp này + Khái quát các quy định của pháp luật hình sự Việt Nam về biện pháp tƣ pháp giáo dục tại xã, phƣờng, thị trấn đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội từ năm 1945 đến nay. + Phân biệt biện pháp tƣ pháp giáo dục tại xã, phƣờng, thị trấn và biện pháp tƣ pháp đƣa vào trƣờng giáo dƣỡng. + Phân biệt biện pháp tƣ pháp giáo dục tại xã, phƣờng, thị trấn trong Bộ luật hình sự và trong Luật xử lý vi phạm hành chính. + Phân tích những quy định của Bộ luật hình sự năm 1999 (sửa đổi bổ sung năm 2009) và các văn bản hƣớng dẫn thi hành biện pháp tƣ pháp giáo dục tại xã, phƣờng, thị trấn đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội. + Nghiên cứu thực trạng áp dụng và những khó khăn vƣớng mắc trong việc áp dụng biện pháp tƣ pháp giáo dục tại xã, phƣờng, thị trấn đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội trong thực tiễn. + Đề xuất một số giải pháp hoàn thiện pháp luật, nâng cao hiệu quả của việc áp dụng biện pháp giáo dục tại xã, phƣờng, thị trấn đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội khi BLHS 2015 đƣợc thông qua. 6 Về mặt thực tiễn: + Nghiên cứu, đánh giá thực tiễn áp dụng biện pháp tƣ pháp giáo dục tại xã, phƣờng, thị trấn đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội trong thời điểm từ năm 2005 đến năm 2015 trên toàn quốc. + Nghiên cứu, tìm hiểu nguyên nhân hạn chế của việc áp dụng biện pháp tƣ pháp giáo dục tại xã, phƣờng, thị trấn đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội, từ đó có những kiến giải đề xuất những định hƣớng, giải pháp hoàn thiện quy định về biện pháp này trong luật hình sự Việt Nam và nâng cao hiệu quả áp dụng trong thực tiễn. 4. Phạm vi nghiên cứu Dƣới góc độ chuyên ngành luật hình sự, trong luận văn này tôi chỉ đi sâu nghiên cứu những vấn đề lý luận cơ bản về biện pháp tƣ pháp giáo dục tại xã, phƣờng, thị trấn đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội trong pháp luật hình sự Việt Nam cũng nhƣ nghiên cứu và giải quyết những vấn đề xung quanh việc áp dụng quy định của biện pháp tƣ pháp này trong trong thực tiễn, đồng thời tìm ra những nguyên nhân của những tồn tại, hạn chế để kiến nghị những giải pháp hoàn thiện pháp luật thực định và nâng cao hiệu quả áp dụng trong thực tiễn trên cả nƣớc. Về thời gian: Luận văn nghiên cứu thực tiễn áp dụng biện pháp tƣ pháp giáo dục tại xã, phƣờng, thị trấn đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội trên cả nƣớc từ năm 2005 đến năm 2015. 5. Phương pháp luận và các phương pháp nghiên cứu Để có đƣợc kết quả trình bày trong luận văn, tôi đã sử dụng các phƣơng pháp sau: - Cơ sở phƣơng pháp luận của việc nghiên cứu đề tài luận văn là phƣơng pháp luận của chủ nghĩa duy vật lịch sử và chủ nghĩa duy vật biện chứng mác-xít, tƣ tƣởng Hồ Chí Minh, quan điểm của Đảng và Nhà nƣớc ta về xây dựng nhà nƣớc pháp quyền. 7 - Phƣơng pháp luận duy vật lịch sử: tiến hành nghiên cứu trên cơ sở quá trình hình thành và phát triển của quy định của về biện pháp tƣ pháp giáo dục tại xã, phƣờng, thị trấn đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội trong luật hình sự Việt Nam qua các thời kỳ; - Phƣơng pháp phân tích, so sánh, tổng hợp: đây là phƣơng pháp quan trọng và đƣợc tác giả sử dụng chủ yếu trong quá trình thực hiện luận văn của mình. Ngoài ra đề tài còn sử dụng trung thực các số liệu thống kê của các cơ quan áp dụng pháp luật, các sách tham khảo, tạp chí chuyên ngành để làm rõ những tri thức khoa học liên quan đến đề tài. 6. Những điểm mới và đóng góp của luận văn Luận văn là công trình mới nghiên khoa học về mặt lý luận và thực tiễn áp dụng biện pháp tƣ pháp giáo dục tại xã, phƣờng, thị trấn đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội. Những điểm mới cơ bản của luận văn là: + Luận văn phân tích cụ thể và toàn diện các quy định của pháp luật hình sự về biện pháp tƣ pháp giáo dục tại xã, phƣờng, thị trấn đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội. Phân tích đánh giá chi tiết cụ thể đặc điểm, điều kiện áp dụng và có sự so sánh đối chiều với một số biện pháp khác. + Nghiên cứu chỉ ra những đặc điểm chủ yếu của quá trình hình thành và phát triển các quy định của pháp luật về biện pháp tƣ pháp giáo dục tại xã, phƣờng, thị trấn đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội từ năm 1945 đến nay; + Nghiên cứu, đánh giá làm sáng tỏ bức tranh về thực áp dụng biện pháp tƣ pháp giáo dục tại xã, phƣờng, thị trấn đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội trong thời gian qua, những tồn tại, hạn chế của thực tiễn pháp luật và thực tiễn thực hiện cũng nhƣ nguyên nhân của các tồn tại, hạn chế đó. Từ đó đƣa ra giải pháp kiến nghị cho việc hoàn thiện quy định đối với việc xử lý ngƣời chƣa thành niên phạm tội nhằm tăng cƣờng, nâng cao hiệu quả công tác 8 đấu tranh phòng chống tội phạm cũng nhƣ công tác giáo dục cải tạo ngƣời chƣa thành niên phạm tội ở nƣớc ta hiện nay. Bên cạnh đó, luận văn sẽ là một tài liệu tham khảo, nghiên cứu, học tập trong các cơ sở đào tạo, trong hoạt động của các cơ quan hữu quan trong việc áp dụng biện pháp tƣ pháp giáo dục tại xã, phƣờng, thị trấn đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội. Những đề xuất, kiến nghị của luận văn sẽ cung cấp các luận cứ khoa học, làm cơ sở cho việc sửa đổi, bổ sung, hoàn thiện các quy định của pháp luật hình sự về biện pháp tƣ pháp này. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Danh mục tài liêu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chƣơng: Chương 1: Một số vấn đề về lý luận về biện pháp tƣ pháp giáo dục tại xã, phƣờng, thị trấn đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội. Chương 2: Thực trạng các quy định về biện pháp tƣ pháp giáo dục tại xã, phƣờng, thị trấn đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội trong Luật hình sự Việt Nam và thực tiễn áp dụng. Chương 3: Một số kiến nghị hoàn thiện pháp luật và giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng biện pháp giáo dục tại xã, phƣờng, thị trấn đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội. 9 Chương 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ BIỆN PHÁP TƯ PHÁP GIÁO DỤC TẠI XÃ, PHƯỜNG, THỊ TRẤN ĐỐI VỚI NGƯỜI CHƯA THÀNH NIÊN PHẠM TỘI 1.1. Khái niệm và các đặc điểm của biện pháp tư pháp giáo dục tại xã, phường, thị trấn đối với người chưa thành niên phạm tội 1.1.1. Khái niệm biện pháp tư pháp đối với người chưa thành niên phạm tội Thuật ngữ "ngƣời chƣa thành niên" đƣợc sử dụng khá phổ biến trong đời sống xã hội cũng nhƣ trong các văn bản pháp luật quốc gia hay các điều ƣớc quốc tế. Theo Từ điển tiếng Việt, khái niệm ngƣời chƣa thành niên đƣợc hiểu là: ngƣời chƣa phát triển đầy đủ, toàn diện về thể lực, trí tuệ, tinh thần cũng nhƣ chƣa có đầy đủ về quyền và nghĩa vụ công dân [40, tr. 1114]. Theo quy định của pháp luật Việt Nam, độ tuổi ngƣời chƣa thành niên đƣợc xác định thống nhất trong Hiến Pháp, BLHS, BLTTHS và các văn bản quy phạm pháp luật khác là dƣới 18 tuổi. Việc quy định độ tuổi này cũng phù hợp với các điều ƣớc quốc tế mà Việt Nam là thành viên. Theo đó, khái niệm ngƣời chƣa thành niên đƣợc xây dựng dựa trên sự phát triển về mặt thể chất và tinh thần của con ngƣời và đƣợc cụ thể hoá bằng giới hạn độ tuổi trong các văn bản pháp luật của từng quốc gia trong từng lĩnh vực nhất định. Căn cứ vào đó, ngƣời ta quy định những quyền và nghĩa vụ cụ thể của ngƣời chƣa thành niên. Nhƣ vậy, có thể khái niệm: Ngƣời chƣa thành niên là ngƣời dƣới 18 tuổi, chƣa phát triển hoàn thiện về thể chất và tinh thần, chƣa có đầy đủ các quyền và nghĩa vụ pháp lý nhƣ ngƣời đã thành niên. Ở Việt Nam, thuật ngữ ngƣời chƣa thành niên phạm tội đƣợc sử dụng 10 nhiều trong BLHS và BLTTHS. Cả hai văn bản này đều có những chƣơng riêng quy định về ngƣời chƣa thành niên phạm tội. Tuy nhiên, cho đến nay vẫn chƣa có một định nghĩa chính thức về ngƣời chƣa thành niên phạm tội. Điều 8 BLHS 1999 quy định: Tội phạm là hành vi nguy hiểm cho xã hội đƣợc quy định trong Bộ luật hình sự, do ngƣời có năng lực trách nhiệm hình sự thực hiện một cách cố ý hoặc vô ý, xâm phạm độc lập, chủ quyền, thống nhất, toàn vẹn lãnh thổ Tổ quốc, xâm phạm chế độ chính trị, chế độ kinh tế, nền văn hóa, quốc phòng, an ninh, trật tự, an toàn xã hội, quyền lợi ích hợp pháp của tổ chức, xâm phạm tính mạng, sức khoẻ, danh dự nhân phẩm, tự do, tài sản, các quyền, lợi ích hợp pháp khác của công dân, xâm phạm những lĩnh vực khác của trật tự pháp luật xã hội chủ nghĩa [32, Điều 8]. Điều 12 BLHS 1999 quy định: Ngƣời từ đủ 16 tuổi trở lên phải chịu trách nhiệm hình sự về mọi tội phạm. Ngƣời từ đủ 14 tuổi trở lên, nhƣng chƣa đủ 16 tuổi phải chịu trách nhiệm hình sự về tội phạm rất nghiêm trọng do cố ý hoặc tội phạm đặc biệt nghiêm trọng [32, Điều 12]. Nhƣ vậy chỉ những ngƣời từ đủ 14 tuổi trở lên thực hiện những hành vi nguy hiểm cho xã hội quy định tại Điều 8 BLHS 1999 thì mới có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự. Theo GS.TSKH Lê Cảm và TS. Đỗ Thị Phƣợng thì ngƣời chƣa thành niên phạm tội đƣợc hiểu là: “Người chưa thành niên phạm tội là người từ đủ 14 tuổi đến dưới 18 tuổi có năng lực trách nhiệm hình sự chưa đầy đủ do hạn chế bởi các đặc điểm tâm sinh lý và đã có lỗi (cố ý hoặc vô ý) trong việc thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội bị luật hình sự cấm” [5, tr. 9]. Theo đó, các tác giả đã chỉ ra năm dấu hiệu cơ bản về ngƣời chƣa thành niên phạm tội dƣới khía cạnh pháp lý hình sự là: 11 1) từ đủ 14 tuổi đến dƣới 18 tuổi; 2)có năng lực trách nhiệm hình sự chƣa đầy đủ do hạn chế bởi các đặc điểm tâm sinh lý; 3) đã thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội; 4) hành vi mà ngƣời chƣa thành niên thực hiện là hành vi bị pháp luật hình sự cấm; 5) có lỗi (cố ý hoặc vô ý) trong việc thực hiện hành vi đó [5, tr. 9]. Việc xử lý ngƣời chƣa thành niên phạm tội xuất phát trên cơ sở giáo dục phòng ngừa là chính nên “các nhà làm luật nước ta đã hạn chế đến mức thấp nhất việc truy cứu TNHS người chưa thành niên phạm tội và áp dụng hình phạt đối với họ” [45, tr. 3]. BLHS 1999 sửa đổi năm 2009 đã bổ sung theo hƣớng nhấn mạnh nội dung “Khi áp dụng hình phạt đối với người chưa thành niên phạm tội cần hạn chế áp dụng hình phạt tù”. Nhƣ vậy, trong trƣờng hợp có những biện pháp xử lý khác khoan hồng mà không cần phải áp dụng hình phạt đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội thì ƣu tiên áp dụng các biện pháp tƣ pháp này nếu biện pháp này có đủ tác dụng cải tạo họ trở thành công dân có ích cho xã hội cũng nhƣ có đủ hiệu quả phòng ngừa tội phạm. Nếu nhƣ các biện pháp tƣ pháp chung có mục đích là hỗ trợ hoặc thay thế cho các hình phạt thì các biện pháp áp dụng đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội lại chỉ có mục đích thay thế cho hình phạt với ý nghĩa giáo dục, cải tạo ngƣời chƣa thành niên phạm tội và phòng ngừa tội phạm do ngƣời chƣa thành niên thực hiện. Điều này xuất phát từ chính sách nhân đạo của Đảng và Nhà nƣớc ta. Theo giáo trình Luật hình sự Việt Nam của Trƣờng Đại học Luật Hà Nội thì biện pháp tƣ pháp đƣợc hiểu là: “Các biện pháp hình sự được Bộ luật hình sự quy định, do các cơ quan tư pháp áp dụng đối với người có hành vi nguy hiểm cho xã hội, có tác dụng hỗ trợ hoặc thay thế hình phạt” [39, tr. 194]. Theo GS.TSKH Lê Cảm thì biện pháp tƣ pháp đƣợc hiểu là: Biện pháp cƣỡng chế về hình sự của Nhà nƣớc ít nghiêm 12 khắc hơn hình phạt do pháp luật hình sự quy định và đƣợc các cơ quan tƣ pháp hình sự có thẩm quyền căn cứ vào giai đoạn tố tụng hình sự tƣơng ứng cụ thể áp dụng đối với ngƣời phạm tội nhằm hạn chế quyền, tự do của ngƣời đó hoặc hỗ trợ hay thay thế hình phạt [4, tr. 679]. Theo đó, các biện pháp cƣỡng chế về hình sự khác (ít nghiêm khắc hơn hình phạt) bao gồm: a) Các biện pháo tƣ pháp chung (các Điều 41-44); b) Miễn hình phạt (Điều 54) và Các biện pháp tƣ pháp có tính chất giáo dục đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội - các biện pháp thay thế hình phạt (Điều 70) [4, tr. 615]. Dựa trên nguyên tắc việc xử lý ngƣời chƣa thành niên pha ̣m tô ̣i “chủ yếu nhằm giáo dục họ có ý thức tôn trọng pháp luật và các quy tắc của cuộc sống xã hội, giúp đỡ họ có điều kiện sửa chữa sai lầm, phát triển lành mạnh và trở thành công dân tốt có ích cho gia đình và xã hội” [45, tr. 3]. Do vậy, đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội , Toà án ƣu tiên quyết định áp dụng một trong các biê ̣n pháp tƣ pháp có tính giáo dục , phòng ngừa, trƣ̀ trƣờng hơ ̣p viê ̣c áp du ̣ng các hình pha ̣t khác có lơ ̣i hơn cho ho ̣. Từ khái niệm khoa học trên, ta có thể hiểu khái niệm biện pháp tƣ pháp áp dụng đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội nhƣ sau: “Biện pháp tư pháp áp dụng đối với người chưa thành niên phạm tội là biện pháp cưỡng chế về hình sự ít nghiêm khắc hơn hình phạt của Nhà nước áp dụng đối với người chưa thành niên phạm tội, được Tòa án ưu tiên áp dụng khi xét xử nếu thấy không cần thiết phải áp dụng hình phạt mà vẫn đạt được mục đích giáo dục, phòng ngừa”. Biện pháp tƣ pháp áp dụng đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội đƣợc quy định tại Điều 70 BLHS: 13