Tài liệu Xd tiêu chuẩn đánh giá trình độ tập luyện của vận độngviên các môn tt hoạt động có chu kỳ lứa tuổi 15 17 tại thanh hóa

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH VIỆN KHOA HỌC THỂ DỤC THỂ THAO PHẠM VĂN LIỆU XÂY DỰNG TIÊU CHUẨN ĐÁNH GIÁ TRÌNH ĐỘ TẬP LUYỆN CỦA VẬN ĐỘNG VIÊN CÁC MÔN THỂ THAO HOẠT ĐỘNG CÓ CHU KỲ LỨA TUỔI 15-17 TẠI THANH HÓA LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC HÀ NỘI – 2016 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH VIỆN KHOA HỌC THỂ DỤC THỂ THAO PHẠM VĂN LIỆU XÂY DỰNG TIÊU CHUẨN ĐÁNH GIÁ TRÌNH ĐỘ TẬP LUYỆN CỦA VẬN ĐỘNG VIÊN CÁC MÔN THỂ THAO HOẠT ĐỘNG CÓ CHU KỲ LỨA TUỔI 15-17 TẠI THANH HÓA Chuyên ngành: Huấn luyện thể thao Mã số: 62.14.01.04 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Cán bộ hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS Lê Đức Chương 2. GS.TS Nguyễn Xuân Sinh Hà Nội, năm 2016 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan, đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả trong luận án là trung thực và chưa tác giả nào công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả luận án Phạm Văn Liệu 1 MỤC LỤC Danh mục chữ viết tắt thông thường..........................................................................3 Danh mục chữ viết tắt y sinh......................................................................................4 ĐẶT VẤN ĐỀ............................................................................................................ 9 Chương 1.................................................................................................................. 13 TỔNG QUAN CÁC VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU...............................................13 1.1. Trình độ tập luyện..................................................................................13 1.2. Đánh giá trình độ tập luyện...................................................................24 1.3. Tố chất thể lực.......................................................................................26 1.4. Các yếu tố ảnh hưởng đến TĐTL của VĐV bơi và điền kinh...............31 1.5. Những yếu tố ảnh hưởng đến sức bền trong bơi và điền kinh...............33 1.6. Huấn luyện thể thao...............................................................................46 1.7. Các công trình nghiên cứu liên quan.....................................................52 Chương 2.................................................................................................................. 64 ĐỐI TƯỢNG, PHƯƠNG PHÁP VÀ TỔ CHỨC NGHIÊN CỨU............................64 2.1. Đối tượng nghiên cứu...............................................................................64 2.2. Phương pháp nghiên cứu..........................................................................64 2.2.1. Phương pháp tổng hợp và phân tích tài liệu......................................64 2.2.2. Phương pháp phỏng vấn.....................................................................65 2.2.3. Phương pháp quan sát sư phạm.........................................................65 2.2.4. Phương pháp kiểm tra y học...............................................................65 2.2.5. Phương pháp kiểm tra sư phạm..........................................................72 2.2.6. Phương pháp thực nghiệm sư phạm...................................................80 2.2.7. Phương pháp toán học thống kê.........................................................80 2.3. Tổ chức nghiên cứu..................................................................................83 Chương 3.................................................................................................................. 84 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ BÀN LUẬN.............................................................84 3.1. Đánh giá thực trạng và xây dựng tiêu chuẩn đánh giá trình độ tập luyện của VĐV bơi, chạy CLTB tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17..............................84 3.1.1. Lựa chọn các chỉ tiêu, các test đánh giá trình độ tập luyện của VĐV bơi, chạy cự ly trung bình tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17..................84 2 3.1.2. Thực trạng hình thái, chức năng chức năng sinh lý của VĐV bơi, chạy cự ly trung bình tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17..................................99 3.1.3. Thực trạng tố chất thể lực của VĐV bơi, chạy CLTB tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17. (trình bày ở bảng 3.9)...........................................................105 3.1.4. Xây dựng tiêu chuẩn đánh giá TĐTL (sư phạm) VĐV bơi, chạy CLTB tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17, giai đoạn chuyên môn hóa............111 3.1.5. Xây dựng bảng điểm đánh giá tổng hợp TĐTL của VĐV bơi, chạy CLTB tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17, giai đoạn chuyên môn hóa...........119 3.2. Kiểm nghiệm đánh giá tăng trưởng TĐTL VĐV bơi, chạy CLTB tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17, giai đoạn chuyên môn hóa..................................137 3.2.1. Cơ sở lý luận xây dựng nội dung huấn luyện bơi, chạy CLTB.........137 3.2.2. Cấu trúc nội dung huấn luyện đối với bơi CLTB.............................147 3.2.3. Cấu trúc nội dung huấn luyện đối với chạy CLTB...........................152 3.2.5. Kết quả sau thực nghiệm..................................................................165 Kết luận chương 3:..................................................................................................190 KẾT LUẬN - KIẾN NGHỊ.....................................................................................192 Kết luận:.........................................................................................................192 Kiến nghị :.....................................................................................................193 TÀI LIỆU THAM KHẢO......................................................................................194 PHỤ LỤC............................................................................................................... 204 3 Danh mục chữ viết tắt thông thường STT 1 2 3 Từ viết tắt 5 6 7 8 9 CLTB ĐDB ĐK HCB HCV HLTT HLV Nxb SBTĐ 10 SEA Games 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 SMB TDTT TĐTL TĐ TĐTB THPT TTTT TSB VĐV Xpc 4 Viết đầy đủ Cự ly trung bình Đô ô dài bước Điền kinh Huy chương bạc Huy chương vàng Huấn luyê ôn thể thao Huấn luyê ôn viên Nhà xuất bản Sức bền tốc đô ô Southeast Asian Games (Đại hội Thể thao Đông Nam Á) Sức mạnh bâ ôt Thể dục thể thao Trình đô ô tâ pô luyê nô Tốc đô ô Tốc đô ô trung bình Trung học phổ thông Thành tích thể thao Tần số bước Vâ ôn đô nô g viên Xuất phát cao 4 Danh mục chữ viết tắt y sinh STT Từ viết tắt Tên đầy đủ tiếng Anh Tên tiếng Viê ôt 1 ATP Adenozin Triphosphate 2 ADP Adenozin Diphosphate 3 AT4 Acid lactic threshold 4 DTS 5 CO2 Carbon dioxide 6 CP Creatine Phosphate 7 CNT Heart work (HW) Công năng tim 8 FT Fast twitch Sợi cơ co nhanh 9 HA 10 HR Heart Rate Tần số nhịp tim 11 LA Lactic acide Axit lactic (AL) 12 O2 Oxy 13 PWC170 Physical Working Capacity 14 ST 15 VAnT 16 VO2max Slow twitch VelocityAnaerobic Threshold Volume oxy maximum uptake Ngưỡng axit lactic 4 mmol/lít Dung tích sống Khí các bô nic Huyết áp Sợi cơ co châ ôm Ngưỡng yếm khí tốc đô ô Thể tích oxy hấp thụ tối đa 5 DANH MỤC BẢNG TRONG LUẬN ÁN Thể loại Bảng Số Nội dung Kiểm định lựa chọn test đánh giá thực trạng TĐTL về 3.1 hình thái chức năng, tố chất thể lực VĐV bơi CLTB tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17 (n =23) Kiểm định lựa chọn test đánh giá thực trạng TĐTL về 3.2 hình thái chức năng, tố chất thể lực VĐV chạy CLTB tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17 (n =23) Độ tin cậy các test đánh giá TĐTL VĐV bơi cự ly trung 3.3 bình tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17 3.4 3.5 3.6 3.7 3.8 3.9 3.10 3.1 1 3.12 3.13 Độ tin cậy các test đánh giá TĐTL VĐV chạy cự ly trung bình tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17 Tính thông báo các test đánh giá TĐTL (sư phạm) TĐTL VĐV bơi cự ly trung bình tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17 Tính thông báo các test đánh giá TĐTL (sư phạm) TĐTL VĐV chạy cự ly trung bình tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 1517 Thực trạng hình thái chức năng sinh lý VĐV bơi cự ly trung bình tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17 Thực trạng hình thái chức năng sinh lý VĐV chạy cự ly trung bình tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17 Thực trạng tố chất thể lực VĐV bơi cự ly trung bình tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17 Thực trạng tố chất thể lực VĐV chạy cự ly trung bình tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17 Kiểm định phân phối chuẩn Shapyro-Winky các test của VĐV bơi CLTB tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17. Kiểm định phân phối chuẩn Shapyro-Winky các test của VĐV chạy CLTB tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17 Tiêu chuẩn phân loại các chỉ tiêu đánh giá TĐTL (sư phạm) VĐV bơi CLTB tỉnh Thanh Hóa 15-17 tuổi - Sau tran g 90 91 96 97 99 100 101 102 106 109 113 114 115 6 Thể loại Số Nội dung Sau tran g Nam. 3.14 3.15 3.16 3.17 3.1 8 3.1 9 3.2 0 3.2 1 3.2 2 3.2 3 Tiêu chuẩn phân loại các chỉ tiêu đánh giá TĐTL (sư phạm) VĐV bơi CLTB tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17 Nữ Tiêu chuẩn phân loại các chỉ tiêu đánh giá TĐTL (sư phạm) VĐV chạy CLTB tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17 Nam Tiêu chuẩn phân loại các chỉ tiêu đánh giá TĐTL (sư phạm) VĐV chạy CLTB tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17 Nữ. Hệ số tương quan giữa các yếu tố thành phần với thành tích bơi CLTB của VĐV bơi VĐV bơi cự ly trung bình tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17. Hệ số tương quan giữa các yếu tố thành phần với thành tích bơi CLTB của VĐV chạy cự ly trung bình tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17. Tỷ trọng ảnh hưởng các test chuyên môn với thành tích bơi CLTB của VĐV tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17. Tỷ trọng ảnh hưởng các test chuyên môn với thành tích chạy CLTB của VĐV tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17. Bảng điểm các chỉ tiêu đánh giá TĐTL (các test chuyên môn) VĐV bơi CLTB tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17 Nam. Bảng điểm các chỉ tiêu đánh giá TĐTL (các test chuyên môn) VĐV bơi CLTB tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17 Nữ. Bảng điểm các chỉ tiêu đánh giá TĐTL (các test chuyên môn) VĐV chạy CLTB tỉnh Thanh Hóa 15-17 tuổi Nam. 116 117 118 120 121 121 121 123 123 124 7 Thể loại Số Nội dung 3.2 4 Bảng điểm các chỉ tiêu đánh giá TĐTL (các test chuyên môn) VĐV chạy CLTB tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-1 Nữ. Bảng điểm tổng hợp đánh giá TĐTL (sư phạm) VĐV bơi CLTB tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 5-17 . Bảng điểm tổng hợp đánh giá TĐTL (sư phạm) VĐV chạy CLTB tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17. Cấu trúc nội dung huấn luyện VĐV bơi CLTB tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17, giai đoạn chuyên môn hóa Cấu trúc nội dung huấn luyện VĐV chạy CLTB tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17, giai đoạn chuyên môn hóa Tăng trưởng về hình thái, chức năng sinh lý VĐV bơi CLTB tỉnh Thanh Hóa 15-17 tuổi. Tăng trưởng về hình thái, chức năng sinh lý VĐV chạy CLTB tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17. Tăng trưởng TĐTL (sư phạm) VĐV bơi CLTB tỉnh Thanh Hóa 15-17 lứa tuổi - Nam Tăng trưởng TĐTL (sư phạm) VĐV bơi CLTB tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17 - Nữ Tăng trưởng TĐTL (sư phạm) VĐV chạy CLTB tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17 - Nam Tăng trưởng TĐTL (sư phạm) VĐV chạy CLTB tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17 - Nữ Bảng tổng hợp đánh giá TĐTL (sư phạm) VĐV bơi CLTB tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17, giai đoạn chuyên môn hóa Bảng tổng hợp đánh giá TĐTL (sư phạm) VĐV chạy CLTB tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17, giai đoạn chuyên môn hóa 3.25 3.26 3.27 3.28 3.29 3.30 3.31 3.32 3.33 3.34 3.35 3.3 6 Sau tran g 124 125 125 161 163 166 167 168 169 170 171 178 179 8 DANH MỤC BIỂU TRONG LUẬN ÁN Thể loại Số Biểu đồ 3.1 Nội dung Sau tran g Tăng trưởng một số chỉ tiêu chức năng sinh lí VĐV bơi 172 CLTB tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17 - Nam Tăng trưởng một số chỉ tiêu chức năng sinh lí VĐV bơi 3.2 172 CLTB tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17 - Nữ Tăng trưởng một số chỉ tiêu chức năng sinh lí VĐV chạy 3.3 173 CLTB tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17 - Nam 3.4 Tăng trưởng một số chỉ tiêu chức năng sinh lí VĐV chạy 173 CLTB tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17 - Nữ 3.5 Tăng trưởng TĐTL (sư phạm) VĐV bơi CLTB tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17 - Nam 174 3.6 Tăng trưởng TĐTL (sư phạm) VĐV bơi CLTB tỉnh Thanh Hóalứa tuổi 15-17 - Nữ 174 3.7 Tăng trưởng TĐTL (sư phạm) VĐV chạy CLTB tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17 - Nam 175 3.8 Tăng trưởng TĐTL (sư phạm) VĐV chạy CLTB tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17 - Nữ 175 3.9 Tổng hợp đánh giá TĐTL (sư phạm) VĐV bơi CLTB tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17 - Nam 176 3.10 Tổng hợp đánh giá TĐTL (sư phạm) VĐV bơi CLTB tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17 - Nữ 176 3.11 Tổng hợp đánh giá TĐTL (sư phạm) VĐV chạy CLTB tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17 - Nam 180 3.12 Tổng hợp đánh giá TĐTL (sư phạm) VĐV chạy CLTB tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17 - Nữ 180 9 ĐẶT VẤN ĐỀ Trình độ tập luyện (TĐTL) là một phức hợp gồm nhiều thành tố: Hình thái, y - sinh, tâm lý, kỹ thuật, chiến thuật, thể lực, ngày càng được nâng cao nhờ ảnh hưởng trực tiếp, lâu dài của lượng vận động (LVĐ) tập luyện và thi đấu cũng như các liệu pháp hỗ trợ ngoại sinh khác. Trong quy trình đào tạo vận động viên (VĐV) thể thao đỉnh cao, việc đánh giá TĐTL của VĐV theo tuổi, giới tính và môn thể thao chuyên sâu rất có ý nghĩa về mặt thực tiễn và lý luận, đặc biệt trong tuyển chọn và đào tạo VĐV trẻ [1],[5],[7]. Như vậy, quan niệm khoa học về TĐTL là rất phong phú, đa dạng được nhìn nhận dưới nhiều góc độ khác nhau, nhưng đều thống nhất ở chỗ nó được hình thành, phát triển và nâng cao dưới tác động của LVĐ. Do đó, TĐTL là năng lực thích ứng của cơ thể đối với lượng vận động tập luyện nhờ quá trình huấn luyện có hệ thống. Do tác động có chủ đích của LVĐ nên trong cơ thể VĐV đã xảy ra các biến đổi sinh học. Sự tác động có hệ thống sẽ dẫn đến những thích ứng nâng cao năng lực làm việc của các cơ quan trong cơ thể, cải thiện năng lực điều khiển của hệ thần kinh đối với hệ điều tiết của hệ vận động, các cơ quan và tổ chức. Những thích ứng đó thể hiện ở trình độ phát triển tổng hợp về kỹ thuật, chiến thuật, các tố chất thể lực (TCTL), năng lực trí tuệ và các yếu tố khác. VĐV có thành tích thể thao (TTTT) càng tốt thì TĐTL càng cao, năng lực thể thao càng cao thì thành tích thể thao càng tốt. Vì vậy, hiểu đúng về TĐTL của VĐV có ý nghĩa quan trọng trong việc điều khiển và điều chỉnh quá trình huấn luyện một cách khoa học, phát huy tính tích cực, tự giác tập luyện nâng cao hiệu quả trong công tác huấn luyện [4],[10],[11],[18],[19]. Kiểm tra đánh giá TĐTL và đề ra phương pháp huấn luyện phù hợp, khoa học để nâng cao TĐTL của VĐV được đánh giá là rất quan trọng, đã sớm được các nhà khoa học TDTT của nước ta du nhập và tập trung nghiên 10 cứu. Các công trình nghiên cứu đã xây dựng được các tiêu chuẩn đánh giá riêng lẻ hoặc tổng hợp trình độ tập luyện (TĐTL) của VĐV các môn thể thao khác nhau [3],[21],[56]. Tuy vậy, nghiêm túc nhìn nhận việc xây dựng tiêu chuẩn đánh giá TĐTL của vận động viên (VĐV) các môn thể thao ở nước ta còn một số tồn tại cơ bản đó là: Công tác nghiên cứu về lý luận và phương pháp kiểm tra đánh giá TĐTL ở nước ta còn thiếu, việc xây dựng tiêu chuẩn đánh giá TĐTL các môn thể thao chưa sâu; Các tiêu chuẩn đánh giá xây dựng chưa đồng bộ cho các nhóm tuổi và các giai đoạn huấn luyện; Một số tiêu chuẩn đánh giá còn chưa phù hợp hoặc tụt hậu và thiếu tính thực tiễn; Nghiên cứu ứng dụng các tiêu chuẩn đánh giá TĐTL còn chưa rộng rãi ở các đối tượng tập luyện[39],[75]. Hai môn Bơi lội và Điền kinh là những môn thể thao cơ bản và quan trọng trong chương trình thi đấu của các kỳ Đại hội thể thao Olympic và các giải quốc tế. Trong thời gian qua, trên đấu trường quốc tế thành tích của bơi lội và điền kinh nước ta không ngừng tăng lên. Đặc biệt tại SEA Games 282015 Sinhgapore thành tích của VĐV Nguyễn Thị Ánh Viên, Hoàng Quý Phước (môn Bơi) và Nguyễn Thị Huyền (Điền kinh)…được xem là hiện tượng và đã tỏa sáng ghi đậm nét trong lịch sử thể thao nước nhà. Ngày nay, các cuộc tranh tài ở các môn thể thao nói chung, trong đó bơi và điền kinh nói riêng ngày càng quyết liệt. Các kỷ lục thế giới của bơi lô ôi và điền kinh liên tiếp bị phá vỡ và nhiều kỷ lục mới được thiết lập trong các kỳ Đại hô ôi Olympic, các giải đấu thế giới, châu lục và khu vực. Để đạt được những thành tích, kỷ lục quý giá thì công tác đào tạo VĐV đòi hỏi phải hết sức bài bản, khoa học hay nói cách khác là phải đưa và ứng dụng khoa học công nghệ tiên tiến vào tuyển chọn, đào tạo và huấn luyện thể thao. 11 Ở các nước tiên tiến trong những thập niên gần đây, công tác đào tạo VĐV không chỉ dựa vào yếu tố sẵn có của bẩm sinh, di truyền, năng khiếu và cũng không đơn thuần chỉ dựa vào yếu tố khổ luyện của VĐV, mà huấn luyện thể thao phải là sự kết hợp chặt chẽ giữa sự khổ luyện với khoa học-công nghệ tiên tiến [25],[28],[31]. Để tạo dựng cơ sở khoa học cho định hướng và chuẩn hóa quy trình đào tạo VĐV nhiều năm, giải pháp có tính thực tiễn và khả thi hơn cả là vận dụng phương pháp tiếp cận đi tắt đón đầu, từng bước xây dựng các tiêu chí đặc trưng mô hình của VĐV cấp cao từng môn thể thao trọng điểm, đồng thời, trong phạm vi có thể, vẫn tiến hành dần dần đánh giá TĐTL của VĐV trẻ các cấp trong chương trình thể thao quốc gia nhằm nâng cao hiệu quả tuyển chọn, đào tạo và huấn luyện VĐV các cấp[82],[83],[85],[104]. Thanh Hóa là một địa phương có phong trào thể dục thể thao (TDTT) khá mạnh, một số môn thể thao nhất là các môn thể thao có chu kỳ như Điền kinh, Bơi lội…đều đã giành được những thành tích tương đối tốt trong các giải thi đấu toàn quốc, đồng thời cũng đóng góp nhiều vận động viên xuất sắc cho đội tuyển Bơi và Điền kinh Quốc gia. Trong quá trình đào tạo vận động viên, các huấn luyện viên đã bước đầu ứng dụng các phương pháp huấn luyện hiện đại và khoa học. Tuy nhiên, vẫn còn mang tính chủ quan, chưa xây dựng được hệ thống chỉ tiêu, tiêu chuẩn đánh giá một cách khoa học nên chừng mực nhất định vẫn còn hạn chế, hiệu quả công tác tuyển chọn, đào tạo và huấn luyện VĐV các môn thể thao còn chưa cao, chưa bền vững trong đó các môn thể thao hoạt động có chu kỳ như bơi lội và điền kinh không phải là ngoại lệ. Từ cơ sở tiếp cận trên tôi nghiên cứu đề tài “Xây dựng tiêu chuẩn đánh giá trình độ tập luyện của vận động viên các môn thể thao hoạt động có chu kỳ lứa tuổi 15 - 17 tại Thanh Hóa” (Do khuôn khổ có hạn đề tài chỉ 12 tập trung nghiên cứu trên VĐV bơi và VĐV chạy CLTB, giai đoạn chuyên môn hóa, là các nội dung sức bền đặc trưng cho các môn thể thao có chu kỳ và đồng thời là trọng điểm của thể thao Thanh Hóa). MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU: Trên cơ sở thực trạng về: Hình thái, y sinh và TCTL của VĐV bơi, VĐV chạy CLTB tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17, xây dựng tiêu chuẩn đánh giá TĐTL (sư phạm) và cấu trúc định hướng nội dung huấn luyện giúp HLV chủ động điều chỉnh kế hoạch huấn luyện góp phần nâng cao hiệu quả đào tạo VĐV và tiết kiệm kinh phí. MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU: 1. Xây dựng tiêu chuẩn đánh giá TĐTL (sư phạm) của VĐV bơi, VĐV chạy CLTB tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17, giai đoạn chuyên môn hóa. 2. Kiểm nghiệm, đánh giá TĐTL (sư phạm) VĐV bơi, VĐV chạy cự ly trung bình tỉnh Thanh Hóa lứa tuổi 15-17, giai đoạn chuyên môn hóa thông qua cấu trúc định hướng nội dung huấn luyện. GIẢ THUYẾT KHOA HỌC: Việc đánh giá TĐTL của VĐV theo tuổi, giới tính và môn thể thao chuyên sâu rất có ý nghĩa về mặt thực tiễn và lý luận, đặc biệt trong tuyển chọn, đào tạo và huấn luyện thể thao. Nếu đánh giá đúng trình độ tập luyện (TĐTL) của VĐV sẽ góp phần quan trọng trong việc điều khiển và điều chỉnh quá trình huấn luyện khoa học, nâng cao hiệu quả công tác đào tạo VĐV thể thao và tiết kiệm kinh phí đào tạo. 13 Chương 1 TỔNG QUAN CÁC VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 1.1. Trình độ tập luyện TĐTL là một khái niệm tổng hợp đặc trưng cho khả năng của toàn bộ cơ thể; là mức độ thích ứng của cơ thể và năng lực thể thao đạt được dưới tác động của lượng vận động tập luyện, qua quá trình huấn luyện có hệ thống được thể hiện ở mức độ nâng cao khả năng chức phận và năng lực vận động của VĐV hay nhờ lượng vận động tập luyện, lượng vận động thi đấu và các bài tập bổ trợ khác [1],[38],[43],[82]. Khái niệm về quá trình biến đổi lâu dài của trình độ tập luyện luôn gắn liền với các phạm trù “phát triển” và “thích nghi” [1],[30],[38]. Phát triển là một quá trình những biến đổi trạng thái của tất cả những thành tố tạo nên thực tế trong thực thể, trong tự nhiên và xã hội diễn ra theo quy luật nhất định. Sự biến đổi các thực thể đó có mối quan hệ tương hỗ về lượng và chất; tính ngẫu nhiên, tính đa dạng của những biến đổi đó theo xu hướng chung và tồn tại lâu dài [53],[54],[55]. Sự phát triển trình độ tập luyện nhờ tác động lâu dài của lượng vận động tạo nên sự biến đổi về chức năng và cấu trúc trong các cơ quan và các hệ thông cơ thể. Tuy nhiên mọi quá trình phát triển đều mang tính tịnh tiến thường gắn với các yếu tố có tính chất chu kì. Do đó quá trình phát triển trình độ tập luyện được thực hiện không theo đường vòng, không theo đường thẳng mà dường như theo đường xoáy chôn ốc bao gồm cả các yếu tố đối lập nhau nghĩa là vừa có tính chu kì, vừa có dạng tuyến tính (đường thẳng) trong quá trình phát triển của trình độ tập luyện [47],[58],[75]. Nếu xem xét quá trình phát triển trình độ tập luyện ở tầm chu kì dài hạn thông qua lăng kính “trạng thái sung sức thể thao” thì càng cần phải lưu ý tới tính chất xoáy chôn ốc của quá trình phát triển trình độ tập luyện. 14 Trong phạm vi một chu kì huấn luyện dài hạn, trạng thái của VĐV thường thay đổi theo quy luật và theo từng giai đoạn: giai đoạn có trạng thái sung sức thể thao được thay bằng giai đoạn tương đối ổn định và tiếp đến là giai đoạn suy giảm tạm thời trạng thái sung sức thể thao. Ngoài ra mỗi chu kì mới, như thường lệ, đều có điểm khác so với chu kì trước đó ở chỗ sự phát triển trình độ tập luyện ở mức độ cao hơn. Sự phát triển trình độ tập luyện theo từng giai đoạn và mang tính chu kì, do vậy tính chất lặp lại là quy luật phổ biến và chung nhất đối với bất kì quá trình phát triển TĐTL nào. Thời lượng từng giai đoạn phát triển trạng thái sung sức thể thao có mối quan hệ tương hỗ, ví dụ: giai đoạn một diễn ra mạnh bao nhiêu thì giai đoạn hai tới nhanh bấy nhiêu, như vậy thời lượng giai đoạn một quyết định thời lượng giai đoạn hai. Nói một cách tổng quát là thời lượng của từng giai đoạn tùy thuộc vào sự thay đổi các phương tiện sử dụng bài tập trong tập luyện và phụ thuộc vào thời gian thích ứng với lượng vận động chuyên môn của VĐV theo hướng đã được lựa chọn [93],[100],[107]. Tóm lại quá trình phát triển trình độ tập luyện là một quá trình mang tính chu kì và diễn biến lâu dài theo dạng xoáy chôn ốc của những biến đổi về chức năng và cấu trúc trong tất cả các hệ thống của toàn bộ cơ thể vận động viên. Nếu xem xét những luận điểm cơ bản về lý thuyết phát triển trên cơ sở lý thuyết thích nghi chúng ta thấy rằng sự phát triển trình độ tập luyện thực chất là chu kì của những phản ứng thích nghi. Như vậy, quá trình thích nghi là một trong những mặt quan trọng của quá trình phát triển trình độ tập luyện lâu dài. Ngay từ những năm 1930 nhiều công trình nghiên cứu cho rằng, những trấn động stress căng thẳng, kể cả lượng vận động tập luyện và thi đấu với thời gian tác động tương đối lâu dài sẽ gây nên những phản ứng định hình gồm 3 giai đoạn: giai đoạn lo lắng hồi hộp ban đầu dần dần đổi sang giai đoạn 15 đề kháng, nếu như stress quá mạnh, quá lâu thì phản ứng stress chuyển sang giai đoạn kiệt sức [8]. Khi đề cập đến bản chất có tính chu kì của hội chứng thích ứng, giải thích sự xuất hiện của giai đoạn thứ ba người ta cho rằng, đó là cạn kiệt nguồn năng lượng thích ứng. Cho đến lúc này chưa rõ nguồn năng lượng thích ứng là gì, nhưng bản chất tự nhiên của giai đoạn 3 về hội chứng thích ứng nói chung chứng tỏ nguồn thích ứng là có giới hạn. Tuy chưa có những phương pháp xác định nguồn dự trữ năng lượng thích ứng một cách khách quan họ đề nghị phân thành 2 loại năng lượng thích ứng: - Một loại năng lượng thích ứng thể hiện bề ngoài, dễ nhận biết và phục hồi được. - Một loại năng lượng thích ứng có chiều sâu ẩn chứa dưới dạng dự trữ, bồi hoàn toàn nguồn năng lượng đã bị tiêu hao trong vận động tập luyện vào lúc nghỉ ngơi hoặc chuyển đổi sang hoạt động khác. Trong thực tiễn thi đấu thể thao có những trường hợp VĐV sau 2-3 tuần, đôi khi 2-3 tháng nghỉ ngơi đầy đủ do bị chấn thương hoặc bị ốm, khi tham gia thi đấu bỗng nhiên đạt thành tích cao bất ngờ. Theo quan điểm lý thuyết thích ứng nêu trên có thể giải thích hiện tượng trên là nguồn dự trữ thích ứng có chiều sâu đến mức sau hàng tháng hoặc hơn vẫn phát huy tác dụng có hiệu quả [72],[73],[96]. Ý tưởng của các nhà khoa học tiếp tục được phát triển trong các công trình của các chuyên gia khác nhau, khi họ chia quá trình thích ứng thành ba mức độ chức năng các nguồn dự trữ sinh học: dự trữ sinh học ở mức độ chức năng thứ nhất là chuyển từ trạng thái tĩnh sang trạng thái hoạt động bình thường với đặc điểm là các phản ứng đồng hóa chiếm ưa thế. Đối với mức độ chức năng thứ 2 của dự trữ sinh học được biểu hiện bằng sự cân bằng giữa các phản ứng của cả hai quá trình đồng hóa và dị hóa. 16 Cuối cùng mức độ chức năng dự trữ sinh học thứ 3 có thể được khai thác các tình huống căng thẳng đòi hỏi, tất nhiên phải trả bằng giá đắt và diễn dưới dạng phản ứng stress cao độ. Cần phải nhấn mạnh rằng thể thao hiện đại có mức độ cạnh tranh rất gay gắt phải chịu đựng những căng thẳng về tâm lý và thể lực rất lớn trong hàng các cuộc thi đấu quốc tế lớn luôn phiên, liên tục cả mùa giải từ 2-4 tháng. Những tình huống như vậy có thể để lại những hậu quả lâu dài, có thể gây ra những trấn thương nghiêm trọng do stress hoặc do dự mệt mỏi mạn tính. Rất đáng quan tâm ý kiến đến nhiều ý kiến cho sự cạn kiệt nguồn năng lượng thích nghi thường có thể phục hồi sau lượng vận động tập luyện trong thời gian ngắn, nhưng nếu sự cạn kiệt hoàn toàn nguồn năng lượng thích ứng thì khó phục hồi. Ví dụ như trong lịch sử môn đua xe đạp chưa bao giờ thấy một VĐV chiến thắng ở giải Tây Ban Nha (tháng 4) lại có thể chiến thắng ở giải vô địch thế giới (tháng 8) duy nhất vào năm 1974 và 1987 chỉ có 2 VĐV E.Merks và Roge là đoạt được 3 lần trong một mùa giải: Giải Italy (tháng 56), Tour de france (tháng 6) và vô địch thế giới (tháng 8). Trong trường hợp này số ngày thi đấu chỉ trong vòng 2 tháng với 44 ngày tham gia các vòng đua lớn khối lượng thi đấu 8000 km. Nhưng đáng tiếc trong những năm sau chẳng bao giờ họ có thể đạt thành tích cao trong bất kì cuộc đua nào cho dù cuộc thi đấu đó cách xa mấy năm sau [93],[109],[110]. Những dữ kiện đây chứng tỏ không thể duy trì lâu dài trạng thái sung sức thể thao (trình độ tập luyện cao) và nếu coi thường những quy luật thích ứng đã quá rõ ràng thì sẽ nảy sinh những hậu quả trầm trọng không lường trước được[6],[82],[85]. Những công trình nghiên cứu hiện nay xem xét những biến đổi diễn ra trong cơ thể đáp lại những tác động khác nhau và quá trình thích ứng được phân thành 4 giai đoạn [80],[84],[90]. 17 - Giai đoạn cấp báo: có đặc điểm là các chức phận của hệ thống cơ thể vượt quá mức tối đa, không tiết kiệm trong tiêu hao dự trữ của từng cơ quan, các phản ứng stress cũng nghiêm trọng và dẽ gây trấn thương. Trong giai đoạn này chưa xuất hiện những đổi mới về chức phận và hình thái trong các hệ thống khác nhau của cơ thể. - Giai đoạn quá độ: giai đoạn quá độ của quá trình thích ứng lâu dài có đặc điểm là quá trình đổi mới về hình thái và chức năng diễn ra tích cực, đặc biệt là sự phì đại vận động trong cơ bắp và các hệ thống khác, làm hoạt hóa bộ máy di truyền của cấu trúc tế bào, tổng hớp các thành tố trong cấu tạo (axit nucleotic, các albumin) tăng cường khả năng chức phận của các hệ thống cơ thể đang thích nghi. Hình thành các dấu vết về mặt cấu trúc còn tản mạn. Thực chất giai đoạn này có thể nói trình độ tập luyện đang phát triển. - Giai đoạn ổn định: trong giai đoạn này những phản ứng của cơ thể dần dần giảm đi đối với các yếu tố gây ra thích ứng. Những biến đổi về cấu trúc trong các hệ thống cơ thể khác nhau được phát triển ở mức độ nhất định, như vậy nâng cao khả năng chức phận của các hệ thống đó và đảm bảo hoạt động tiết kiệm và ổn định. Giai đoạn này hoàn thiện quá trình hình thành các dấu vết về mặt cấu trúc một cách hệ thống, những biến đổi về hình thái, chức phận trong cơ thể diễn ra theo quy luật từ từng bước một. - Giai đoạn trạng thái trơ ỳ của hệ thống cơ thể đối với quá trình thích ứng, tuy không nhất thiết xuất hiện, nhưng có thể làm rối loạn quy luật trong tập luyện thể thao khi sử dụng lượng vận động hoặc trong khi thi đấu có các tình huống gây cấn- stress. Dưới góc độ miễn dịch học các nhà khoa học cũng cho quá trình thích ứng miễn dịch thành 4 giai đoạn [17],[29],[40]. - Giai đoạn động viên: huy động các nguồn dự trữ của hệ miễn dịch trong cơ thể để đáp lại lượng vận động tập luyện với cường độ thấp.