Tài liệu Xây dựng và sử dụng bài tập gắn với thực tiễn trong dạy học phần “quang học” vật lí 9 trung học cơ sở

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC NGUYỄN VĂN HUỲNH XÂY DỰNG VÀ SỬ DỤNG BÀI TẬP GẮN VỚI THỰC TIỄN TRONG DẠY HỌC PHẦN “QUANG HỌC” - VẬT LÍ 9 TRUNG HỌC CƠ SỞ LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM VẬT LÍ Chuyên ngành: Lý luận và phƣơng pháp dạy học bộ môn Vật lí Mã số: 60.14.01.11 Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. Lê Thị Thu Hiền Hà Nội - 2016 LỜI CẢM ƠN Luận văn này là kết quả quá trình học tập và nghiên cứu của em tại trường Đại học Giáo Dục – Đại học Quốc Gia Hà Nội. Em xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc của mình tới các Thầy, các Cô trong trường Đại học Giáo Dục – Đại học Quốc Gia Hà Nội đã tận tình giảng dạy và giúp đỡ em trong quá trình học tập. Đặc biệt em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới TS. Lê Thị Thu Hiền, người đã trực tiếp hướng dẫn, chỉ bảo, động viên, giúp đỡ em trong suốt thời gian nghiên cứu, học tập và hoàn thành luận văn. Em xin bày tỏ lòng biết ơn tới Ban giám hiệu và các giáo viên vật lí trường THCS Liên Ninh – Xã Liên Ninh – Thanh Trì – Hà Nội đã tạo điều kiện thuận lợi để em tiến hành khảo sát thực tế và thực nghiệm sư phạm đề tài. Cuối cùng, em xin chân thành cảm ơn tới gia đình, bạn bè và người thân đã giúp đỡ, động viên em trong quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận văn này. Hà Nội, tháng 10 năm 2016 Tác giả Nguyễn Văn Huỳnh i QUY ƢỚC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Viết tắt Viết đầy đủ BTVL: Bài tập vật lí BTTT: Bài tập thực tiễn DH: Dạy học GD: Giáo dục GV: Giáo viên GQVĐ: Giải quyết vấn đề HS: Học sinh NL: Năng lực NXB: Nhà xuất bản PPDH: Phƣơng pháp dạy học SGK: Sách giáo khoa TH: Tự học THCS: Trung học cơ sở TN: Thực nghiệm TNSP: Thực nghiệm sƣ phạm ĐC: Đối chứng ii MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN .................................................................................................... i QUY ƢỚC CÁC CHỮ VIẾT TẮT .................................................................. ii MỤC LỤC ........................................................................................................ iii DANH MỤC BẢNG ...................................................................................... viii DANH MỤC HÌNH ......................................................................................... ix DANH MỤC PHỤ LỤC .................................................................................. X MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ........................................................................................... 1 2. Mục đích nghiên cứu ..................................................................................... 2 3. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu .................................................................... 2 4. Giả thuyết khoa học ...................................................................................... 2 5. Nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................................... 3 6. Phƣơng pháp nghiên cứu............................................................................... 3 7. Đóng góp mới của đề tài ............................................................................... 3 8. Cấu trúc của luận văn .................................................................................... 4 Chƣơng 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC XÂY DỰNG VÀ SỬ DỤNG BÀI TẬP VẬT LÍ GẮN VỚI THỰC TIỄN........................ 5 1.1. Dạy học Vật lí gắn với thực tiễn ................................................................ 5 1.1.1. Khái niệm thực tiễn ................................................................................. 5 1.1.2. Dạy học gắn với thực tiễn ....................................................................... 5 1.3.3. Dạy học Vật lí gắn với thực tiễn ở THCS. ............................................. 6 1.2. Bài tập vật lí ............................................................................................... 8 1.2.1. Khái niệm bài tập vật lí ........................................................................... 8 1.2.2. Mục đích của việc sử dụng bài tập trong dạy học Vật lí ........................ 9 1.2.3. Vai trò của bài tập trong quá trình dạy học Vật lí ............................... 10 1.2.4. Phân loại bài tập vật lí .......................................................................... 11 iii 1.2.5. hương pháp giải bài tập ật lí ............................................................ 14 1.2.5.1. Giải bài tập ật lí định tính ............................................................ 15 1.2.5.3. ột số điểm lưu khi học sinh bài tập và bài thi ật lí .................... 16 1.2.6. Dạy học bài tập vật lý cho học sinh ...................................................... 17 1.3. Bài tập Vật lí gắn với thực tiễn. ............................................................... 18 1.3.1. Vai trò của bài tập Vật lí gắn với thực tiễn trong hoạt động nhận thức của học sinh..................................................................................................... 18 1.3.2. Phân loại bài tập Vật lí có gắn với thực tiễn ........................................ 20 1.3.2.1. Phân loại bài tập Vật lí gắn với thực tiễn dựa vào tính chất của bài tập....20 1.3.2.2. Phân loại bài tập Vật lí gắn với thực tiễn dựa vào mức độ nhận thức của HS ............................................................................................................. 21 1.3.3. Một số nguyên tắc khi xây dựng bài tập Vật lí gắn với thực tiễn ......... 21 1.3.3.1. Nội dung Bài tập Vật lí gắn với thực tiễn: ........................................ 21 1.3.3.2. Gần gũi với kinh nghiệm của HS ............................................................. 22 1.3.3.3. Gắn liền với nội dung học tập: ............................................................... 22 1.3.3.4. Đảm bảo logic sư phạm và phù hợp với đối tượng HS: .................. 22 1.3.4. Các hình thức thể hiện bài tập Vật lí gắn với thực tiễn. ....................... 22 1.3.5. Hướng dẫn giải bài tập vật lí có gắn với thực tiễn .............................. 23 1.4. Dạy học bài tập thực tiễn ........................................................................25 1.4.1. Tính tích cực .......................................................................................... 25 1.4.2. Tính tích cực học tập của học sinh ....................................................... 26 1.4.3. Những biểu hiện của tính tích cực hoạt động nhận thức của học sinh. 27 1.4.4. Dạy học bài tập gắn với thực tiễn theo hướng phát huy tính tích cực cho học sinh THCS .......................................................................................... 28 1.5. Thực trạng hoạt động dạy học bài tập vật lý có gắn với thực tiễn ở trƣờng THCS hiện nay. ............................................................................................... 29 1.5.1. Mục đích khảo sát. ................................................................................ 29 1.5.2. Đối tượng và thời gian khảo sát............................................................ 29 iv 1.5.3. Nội dung khảo sát.................................................................................. 29 1.5.4. hương pháp khảo sát........................................................................... 29 1.5.5. Kết quả khảo sát .................................................................................... 29 1.6. Kết luận chƣơng 1 .................................................................................... 32 Chƣơng 2 XÂY DỰNG VÀ SỬ DỤNG BÀI TẬP GẮN VỚI THỰC TIỄN TRONG DẠY HỌC PHẦN “QUANG HỌC” VẬT LÍ 9 THCS .............. 33 2.1. Phân tích nội dung và cấu trúc phần “Quang học” vật lí 9 THCS........... 33 2.1.1. Nội dung kiến thức cơ bản chương “Quang học” ................................ 33 2.1.2. Chuẩn kiến thức, kỹ năng chương “Quang học” ................................. 39 2.1.2.1. Hiện tượng khúc xạ ánh sáng............................................................. 39 2.1.2.2. Thấu kính hội tụ ................................................................................. 40 2.1.2.3. Ảnh của một vật tạo bởi thấu kính hội tụ ........................................... 40 2.1.2.4. Thấu kính phân kì. .............................................................................. 40 2.1.2.5. Ảnh của một vật tạo bởi thấu kính phân kì. ....................................... 41 2.1.2.6. Sự tạo thành ảnh trong máy ảnh. ....................................................... 41 2.1.2.7. Mắt. .................................................................................................... 41 2.1.2.8. Mắt cận thị và mắt lão. ...................................................................... 42 2.1.2.9. Kính lúp .............................................................................................. 42 2.1.2.10. Ánh sáng trắng và ánh sáng màu ..................................................... 43 2.1.2.11. Sự phân tích ánh sáng trắng ............................................................ 43 2.1.2.12. Màu sắc các vật dưới ánh sáng trắng và dưới ánh sáng màu ......... 43 2.1.2.13. Các tác dụng của ánh sáng .............................................................. 44 2.2. Xây dựng bài tập Vật lí gắn với thực tiễn phần "Quang học" - Vật lí 9 THCS ............................................................................................................... 44 2.2.1. Quy trình xây dựng bài tập Vật lí gắn với thực tiễn trong dạy học Vật lí ở THCS ............................................................................................................ 44 2.2.2 Hệ thống bài tập gắn với thực tiễn trong dạy học phần "Quang học” vật lí 9 THCS ......................................................................................................... 45 v 2.2.2.1. Bài tập xây dựng kiến thức mới ......................................................... 46 2.2.2.2. Bài tập vật lí gắn với thực tiễn hoạt động trên lớp ............................ 47 2.2.2.3. Bài tập về nhà (thí nghiệm) ................................................................ 53 2.3. Xây dựng một số bài giảng sử dụng bài tập gắn với thực tiễn trong dạy học phần "Quang học” vật lí 9 THCS, định hƣớng phát triển tính tích cực cho học sinh. .......................................................................................................... 55 2.3.1. Tiến trình dạy học bài: Hiện tƣợng khúc xạ ánh sáng. ......................... 55 2.3.2. Tiến trình dạy học bài: Bài tập hiện tượng khúc xạ ánh sáng và thấu kính hội tụ ........................................................................................................ 61 2.3.3. Tiến trình dạy học bài: Sự phân tích ánh sáng trắng. .......................... 67 2.4. Kết luận chƣơng 2 .................................................................................... 74 Chƣơng 3 THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM ..................................................... 75 3.1. Mục đích thực nghiệm và nhiệm vụ thực nghiệm ................................... 75 3.1.1. Mục đích thực nghiệm ........................................................................... 75 3.2. Đối tƣợng, thời gian và phƣơng pháp thực nghiệm sƣ phạm .................. 75 3.2.1. Đối tƣợng của thực nghiệm sƣ phạm .................................................... 75 3.2.2. Thời gian và địa điểm thực nghiệm sƣ phạm. ....................................... 75 3.3. Phƣơng pháp thực nghiệm sƣ phạm ......................................................... 75 3.3.1. hương pháp điều tra ........................................................................ 75 3.3.2. hương pháp quan sát .......................................................................... 75 3.3.3. hương pháp thống kê toán học ........................................................ 76 3.3.4. Xây dựng phương thức và tiêu chí đánh giá ...................................... 76 3.3.4.1 hương thức và tiêu chí đánh giá mặt định lượng ............................. 76 3.3.4.2. hương thức và tiêu chí đánh giá mặt định tính................................ 77 3.3. Nội dung thực nghiệm.............................................................................. 77 3.3.1. Tài liệu và cách thức thực nghiệm sư phạm ......................................... 77 3.3.2. Chọn mẫu thực nghiệm sư phạm........................................................... 78 vi 3.5. Kết quả thực nghiệm sƣ phạm ................................................................. 79 3.5.1. Đánh giá về mặt định tính. .................................................................... 79 3.5.2. Đánh giá về mặt định lượng.................................................................. 79 3.5. Kết quả điều tra học sinh về các bài tập thực tiễn đã xây dựng và các tiến trình dạy học thực nghiệm sƣ phạm ................................................................ 82 3.6. Kết luận chương 3 ................................................................................... 83 KẾT LUẬN .................................................................................................... 84 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 85 PHỤ LỤC ....................................................................................................... 87 vii DANH MỤC BẢNG Bảng 1.1: Kết quả khảo sát dạy học bài tập Vật lí của giáo viên .................. 30 Bảng 1.2: Kết quả khảo sát dạy học bài tập Vật lí của học sinh ................... 30 Bảng 3.1. Phân bố điểm kiểm tra chất lượng của nhóm lớp TN và ĐC trước khi TNSP .................................................................................................. 78 Bảng 3.2: Phân bố điểm của nhóm lớp TN và nhóm lớp ĐC sau khi TN....... 80 Bảng 3.3: Phân bố tần số luỹ tích hội tụ lùi của nhóm TN và nhóm ĐC sau khi TN .......................................................................................... 80 Bảng 3.4. Bảng kết quả các tham số thống kê............................................... 81 Bảng 3.5: Kết quả điều tra HS về các giờ dạy TNSP .................................... 82 viii DANH MỤC HÌNH Biểu đồ 3.1: Biểu đồ tần số điểm của nhóm TN và nhóm ĐC trước khi TNSP ...78 Biểu đồ 3.2. Đồ thị biểu diễn đường tần suất luỹ tích hội tụ lùi của nhóm lớp TN và ĐC sau khi thực nghiệm ..................................................................... 80 ix DANH MỤC PHỤ LỤC Phụ lục 1 PHIẾU ĐIỀU TRA GIÁO VIÊN VỀ THỰC TRẠNG DẠY HỌC BÀI TẬP VÂT LÍ HIỆN NAY Ở TRƢỜNG THCS ................................................................................................... 87 Phụ lục 2 PHIẾU ĐIỀU TRA HỌC SINH VỀ THỰC TRẠNG DẠY HỌC BÀI TẬP VÂT LÍ HIỆN NAY Ở TRƢỜNG THCS ................................................................................................... 88 Phụ lục 3 PHIẾU ĐIỀU TRA HỌC SINH ................................................................................... 89 Phụ lục 4 ĐỀ KIỂM TRA CHẤT LƢỢNG SAU ĐỢT THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM ............ 90 Phụ lục 5 MỘT SỐ HÌNH ẢNH THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM ................................................ 92 x MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Nghị quyết kì họp thứ 8, Quốc hội khoá XI về đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục Việt Nam đã nêu: "Phát triển giáo dục và đào tạo là nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực, bồi dưỡng nhân tài. Chuyển mạnh quá trình giáo dục từ chủ yếu trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất người học. Học đi đôi với hành; lý luận gắn với thực tiễn; giáo dục nhà trường kết hợp với giáo dục gia đình và giáo dục xã hội". Bộ Giáo dục và Đào tạo đã ban hành công văn số 4509/BGDĐTGDTrH ngày 03/9/2015 về hƣớng dẫn thực hiện nhiệm vụ giáo dục trung học năm học 2015 - 2016 đã chỉ rõ: " Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy học, đánh giá học sinh nhằm phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và rèn luyện phương pháp tự học của học sinh; tăng cường kĩ năng thực hành, vận dụng kiến thức, kĩ năng vào giải quyết các vấn đề thực tiễn; đa dạng hóa các hình thức học tập, chú trọng các hoạt động trải nghiệm sáng tạo, nghiên cứu khoa học của học sinh; đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông trong dạy và học". Định hƣớng đổi mới giáo dục hiện nay là dạy học theo định hƣớng phát triển năng lực của ngƣời học. Do vậy, cần quan tâm đến việc đổi mới phƣơng pháp dạy học ở tất các các bậc học theo định hƣớng phát triển NL của ngƣời học, xác định các NL cốt lõi và NL chuyên biệt của HS để đổi mới PPDH nhằm đạt đƣợc mục tiêu đào tạo. Riêng đối với Vật lí là một bộ môn Khoa học thực nghiệm nên các kiến thức vật lí gắn liền với thực tiễn. Trong đó giải bài tập Vật l gi p học sinh THCS hiểu sâu hơn các hiện tƣợng vật l trong thực tiễn, đ ng thời c ng h nh thành và r n luyện các năng tƣ duy cho học sinh nhƣ: so sánh, phân tích, tổng hợp, hả năng phán đoán đ c biệt là năng lực GQVĐ của HS. Do vậy 1 nếu vận dụng tốt các bài tập gắn với thực tiễn trong dạy học Vật lí sẽ phát huy tính tích cực cho HS THCS, giúp HS có thể phát hiện và giải quyết các vấn đề trong quá trình học tập và ứng dụng kiến thức để giải quyết các vấn đề trong thực tiễn cuộc sống. Trong chƣơng tr nh Vật lí ở THCS, chƣơng "Quang học" là một trong những chủ đề quan trọng đối với kiến thức Vật lí THCS, có nhiều ứng dụng thực tế rất hay và hữu ích. Tuy nhiên lƣợng bài tập phần này tƣơng đối nhiều và hó, học sinh rất e ngại hi phải làm, v rất hó nhớ, hông hứng th hi giải. Nếu gắn thực tiễn với dạy học chƣơng Quang h nh học sẽ giúp HS tiếp thu kiến thức tốt hơn. V vậy, phƣơng pháp phát hiện và giải quyết vấn đề thƣờng đƣợc vận dụng trong chƣơng này. Từ những lý do trên, chúng tôi chọn đề tài nghiên cứu: Xây dựng và sử dụng bài tập gắn với thực tiễn trong dạy học phần “Quang học” Vật lí 9 THCS. 2. Mục đích nghiên cứu Xây dựng và sử dụng bài tập gắn với thực tiễn trong dạy học phần “Quang học” Vật lí 9 THCS nhằm phát huy tính tích cực và nâng cao kết quả học tập của học sinh THCS. 3. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu: Quá trình xây dựng và sử dụng bài tập Vật lí gắn với thực tiễn trong dạy học Vật lí. - Phạm vi nghiên cứu: Xây dựng bài tập gắn với thực tiễn phần “Quang học” Vật lí 9. 4. Giả thuyết khoa học Nếu xây dựng và sử dụng đƣợc bài tập gắn với thực tiễn trong dạy học phần “Quang học” Vật lí 9 THCS thì sẽ phát huy tính tích cực của học sinh qua đó góp phần nâng cao kết quả học tập của học sinh THCS. 2 5. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu cơ sở lý luận về bài tập Vật lí, về bài tập gắn với thực tiễn môn Vật lí. - Tìm hiểu thực trạng về dạy học bài tập vật lí ở một số trƣờng THCS hiện nay. - Phân tích cấu trúc, nội dung dạy học phần “Quang học” Vật lí 9 THCS. - Xây dựng bài tập vật l có nội dung gắn với thực tiễn phần “quang học”. - Thiết ế giáo án bài dạy có sử dụng bài tập vật lí gắn với thực tiễn nhằm phát huy tính tích cực của HS. - Tiến hành thực nghiệm sƣ phạm nhằm kiểm định giả thuyết khoa học và đánh giá tính hả thi, hiệu quả của các kết luận đƣợc rút ra từ luận văn. 6. Phƣơng pháp nghiên cứu - Phương pháp nghiên cứu lý luận: Tìm hiểu, nghiên cứu các tài liệu về các nội dung có liên quan đến đề tài luận văn nhằm hệ thống hoá những cơ sở lý luận về bài tập Vật lí gắn với thực tiễn - Phương pháp nghiên cứu thực tiễn: Khảo sát thực trạng về việc sử dụng bài tập vật lí gắn với thực tiễn trong dạy học vật lí THCS. - Phương pháp thực nghiệm sư phạm: Tổ chức thực nghiệm sƣ phạm các nội dung đã đề xuất trong luận văn nhằm kiểm nghiệm tính khả thi của đề tài. Dùng phƣơng pháp thống kê toán học để xử lý các số liệu thu đƣợc từ thực nghiệm. 7. Đóng góp mới của đề tài - Về lý luận: Góp phần hệ thống hóa cơ sở lý luận việc sử dụng bài tập Vật lí nói chung và bài tập Vật lí gắn với thực tiễn nói riêng trong dạy học Vật lí. - Về thực tiễn: Xây dựng đƣợc bài tập gắn với thực tiễn trong dạy học phần “Quang học” Vật lí 9 THCS và các tiến trình sử dụng bài tập trong dạy học các bài "Quang học" - Vật lí 9 THCS. 3 8. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần Mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo, phụ lục, nội dung chính của luận văn g m 3 chƣơng: - Chƣơng 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn việc xây dựng và sử dụng bài tập Vật lí gắn với thực tiễn - Chƣơng 2: Xây dựng và sử dụng bài tập gắn với thực tiễn trong dạy học phần “ Quang học”, vật lí 9 THCS. - Chƣơng 3: Thực nghiệm sƣ phạm. 4 Chƣơng 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC XÂY DỰNG VÀ SỬ DỤNG BÀI TẬP VẬT LÍ GẮN VỚI THỰC TIỄN 1.1. Dạy học Vật lí gắn với thực tiễn 1.1.1. Khái niệm thực tiễn Theo Triết học, “Thực tiễn” là toàn bộ hoạt động vật chất có mục đích mang tính lịch sử, xã hội của con ngƣời nhằm cải biến thế giới hách quan. Do vậy, thực tiễn có đ c điểm. - Thực tiễn là tất cả những hoạt động bên ngoài hoạt động tinh thần của con ngƣời đều là hoạt động thực tiễn. - Là hoạt động có mục đích. Khác hoạt đông bản năng của động vật. - Có tính lịch sử - xã hội: Là hoạt động của con ngƣời trong xã hội và trong những giai đoạn lịch sử nhất định. Theo từ điển Tiếng Việt th “thực tiễn” là hoạt động thực tế của con ngƣời: ứng dụng lý thuyết vào thực tiễn [16]. Còn từ điển học sinh th định nghĩa : ”Thực tiễn” là toàn bộ những hoạt động của con ngƣời để tạo ra những điều kiện cần thiết cho đời sống xã hội bao g m các hoạt đông sản xuất, đấu tranh giai cấp và thực nghiệm khoa học; không có thực tiễn thì không có lí luận khoa học [8]. 1.1.2. Dạy học gắn với thực tiễn Có thể hiểu thực tiễn trong dạy học là hoạt động của GV và HS, những kiến thức đƣợc cụ thể hóa bằng hiện tƣợng, những số liệu thực tiễn, ứng dụng kiến thức để giải quyết các vấn đề thực tiễn nhằm tạo điều kiện cho HS thích thú và học tốt môn học. Trong quá trình dạy học, thực tiễn là điều kiện tất yếu để hình thành ở HS những k năng, xảo, thông qua việc tham gia vào các hoạt động sáng tạo dƣới hình thức vừa sức, HS tiếp thu những kinh nghiệm của xã hội, góp phần vào sự tiến bộ xã hội. 5 Quá trình dạy học không thuần túy chỉ dạy cho HS nắm vững kiến thức, ĩ năng mà còn phải cho HS biết vận dụng kiến thức, ĩ năng đó để giải quyết các bài toán thực tiễn. Do vậy, trong dạy học việc khai thác các bài toán, các tình huống thực tiễn giúp HS tự khám phá, tìm hiểu sẽ kích thích tính hứng th và nâng cao năng lực của HS. Quá trình dạy học gắn với thực tiễn có thể thực hiện thông qua các hình thức: - Khai thác các bài toán/bài tập thực tiễn: GV chuẩn bị các tình huống, các bài toán thực; đƣa HS vào t nh huống phải giải quyết và để giải quyết đƣợc vấn đề đó, yêu cầu HS phải tìm hiểu kiến thức; vận dụng ĩ năng của bản thân để tổng hợp tìm ra vấn đề. - Yêu cầu HS thực hiện các dự án/đề tài học tập: Việc này có thể do GV dự kiến ho c dựa trên tƣởng của chính HS, yêu cầu HS kiến tạo một sản phẩm có thực và dùng các kiến thức đã học để giải thích quá trình tạo ra sản phẩm đó. - Tổ chức cho HS học tập thông qua hình thức trải nghiệm: Hình thức học tập này gi p học sinh tự t m tòi, hám phá tri thức c ng nhƣ ĩ năng thông qua các hoạt động trải nghiệm thực tế. Ngƣời thầy sẽ chỉ đóng vai trò chuyên gia cố vấn, hƣớng dẫn, h trợ, thiết lập và đánh giá tiêu chuẩn cho việc học và vai trò huấn luyện. 1.3.3. Dạy học Vật lí gắn với thực tiễn ở THCS. Vật lí học là một khoa học chính xác, đòi hỏi vừa phải có k năng quan sát tinh tế khi làm thí nghiệm, vừa phải có lôgic ch t chẽ, biện chứng, vừa phải trao đổi thảo luận để khẳng định chân lí. Đối với tƣ duy của HS THCS, chủ yếu HS học thông qua quan sát và thực hiện các thí nghiệm. HS chỉ mới dừng ở việc nhận thức định tính các dấu hiệu đ c trƣng vật lí của các đại lƣợng, chƣa đi sâu nghiên cứu bản chất vật lí của các sự vật, hiện tƣợng. 6 Vật lí học là môn khoa học thực nghiệm vì nội dung của nó gắn bó với các sự kiện thực tế và có ứng dụng rộng rãi trong sản xuất, đời sống và k thuật. Vì vậy có thể nói con đƣờng nhận thức đi từ trực quan sinh động đến tƣ duy trừu tƣợng r i từ tƣ duy trừu tƣợng trở về thực tiễn là con đƣờng phổ biến và quan trọng nhất trong quá trình nhận thức các hiện tƣợng, các quá trình, các quy luật tự nhiên… nói chung và trong dạy học nói riêng [12]. Với đ c điểm của HS ở bậc THCS và đ c thù môn Vật lí, việc tổ chức dạy học Vật lí ở THCS gắn với thực tiễn là yêu cầu đ t ra đối với các GV. Quá trình dạy học không còn là những bài dạy cụ thể để xây dựng kiến thức mới cho HS nữa, bài giảng không chỉ dừng lại ở việc xây dựng tiến trình, xây dựng kiến thức mới mang đậm tính hàn lâm, khô khan, xa rời thực tiễn mà GV phải đƣa HS vào các tính huống thực tiễn, đ c ra yêu cầu phải giải quyết các bài toán thực tiễn, tạo hứng thú cho học sinh để từ đó với bản tính tò mò, ham khám phá của HS THCS, ngƣời học sẽ tích cực tìm tòi và khám phá tri thức mới, giải quyết các vấn đề mà GV và những ngƣời xung quanh đ t ra. Vật lí gắn ch t với các sự vật hiện tƣợng xung quanh HS nhƣng iến thức Vật lí c ng trừu tƣợng. Do vậy dạy học Vât lí gắn với thực tiễn GV không chỉ làm cho HS thấy đƣợc những ứng dụng của kiến thức m nh đã học, những ứng dụng khoa học, k thuật ứng dụng vào đời sống mà còn làm cho HS say mê khoa học, có hứng th để tìm tòi, giải thích những sự thay đổi xung quanh mình, hình thành nên một động cơ học tập đ ng đắn. Vật lí học không phải chỉ là các phƣơng tr nh và con số. Vật lí học là những điều đang xảy ra trong thế giới xung quanh ta. Nó cắt nghĩa về màu sắc cầu vòng, về ánh sáng lung linh và tính cứng của viên im cƣơng. Nó có liên quan đến việc đi bộ, chạy, đi xe đạp, lái ô tô và cả việc điều khiển một con tàu v trụ ... Bởi thế, dạy học vật lí không thể tách rời với thực tiễn cuộc sống mà phải luôn tạo cơ sở với những tình huống xuất phát thực tế và giải thích phù hợp, dựa trên đ c điểm nhận thức của học sinh. Dạy học vật lí gắn với thực tế 7 cuộc sống là một hoạt động thống nhất giữa giáo dục, giáo duỡng với môi truờng kinh tế - xã hội. Hầu hết các bài tập vật lí đều gắn liền với các hiện tƣợng tự nhiên, các ứng dụng trong k thuật. Do vậy, có thể nói tính thực tiễn của bài học vật lí là các sản phẩm mà GV cần truyền đạt cho HS theo yêu cầu của môn học thông qua ví dụ thực tế, bài tập thực tế, thí nghiệm và các ứng dụng k thuật. Do vậy, dạy học vật lí gắn với thực tiễn sẽ góp phần phát huy nhân cách của HS, tăng cƣờng tính tích cực giúp HS học tập thoải mái hơn, tinh thần, thái độ học tập c ng tốt hơn. Từ đó r n luyện cho HS rất nhiều k năng sống và làm việc (giao tiếp, hợp tác, tổ chức, quản lý, ra quyết định…) và năng thu thập và xử lý thông tin từ những ngu n thông tin khác nhau (thực tiễn, tài liệu, sách báo, internet…) đó là những k năng cần thiết của một công dân trong thời kỳ hội nhập. 1.2. Bài tập vật lí 1.2.1. Khái niệm bài tập vật lí Trong quá trình học tập bộ môn vật lý, mục tiêu chính của ngƣời học bộ môn này là việc học tập những kiến thức về lý thuyết, hiểu và vận dụng đƣợc các lý thuyết chung của vật lý vào những lĩnh vực cụ thể, một trong những lĩnh vực đó là việc giải bài tập vật lý. Bài tập vật l có vai trò đ c biệt quan trọng trong quá trình nhận thức và phát triển năng lực tƣ duy của ngƣời học, gi p cho ngƣời học ôn tập, đào sâu, mở rộng kiến thức, rèn luyện k năng, xảo, ứng dụng vật lý vào thực tiễn, phát triển tƣ duy sáng tạo. Bài tập vật lý thì rất phong ph và đa dạng, mà một trong những k năng của ngƣời học vật lý là phải giải đƣợc bài tập vật l . Để làm đƣợc điều đó đòi hỏi ngƣời học phải nắm vững lý thuyết, biết vận dụng lý thuyết vào từng loại bài tập và phải biết phân loại từng dạng bài tập cụ thể, có nhƣ vậy thì việc áp dụng lý thuyết vào việc giải bài tập vật lý sẽ đƣợc dễ dàng hơn. 8 Bài tập vật lí đƣợc hiểu là một vấn đề đƣợc đ t ra đòi hỏi phải giải quyết bằng những suy luận logic, phép toán và thí nghiệm trên cơ sở các khái niệm, các thuyết, các định luật vật lí. Giải bài tập Vật lí là một phần của đa số các bài học Vật lí, c ng nhƣ là nội dung quan trọng của hoạt động ở các nhóm ngoại khoá về Vật lí. Ở dạng bài học tổng hợp (g m bốn giai đoạn: kiểm tra kiến thức, bài mới, củng cố, ra bài tập về nhà), các bài tập đƣợc sử dụng hai lần: a) Mở bài: Khi kiểm tra kiến thức; b) Kết th c: Để củng cố và đào sâu iến thức đã học. Để kiểm tra các bài tập về nhà, giáo viên thƣờng gọi học sinh lên bảng trình bày bài giải của mình. Để củng cố kiến thức và rèn luyện ĩ năng thƣờng tiến hành các bài học giải bài tập Vật lí. Những bài học này thƣờng tiến hành sau khi học xong một đề tài ho c một chƣơng ho c một phần của chƣơng tr nh. 1.2.2. Mục đích của việc sử dụng bài tập trong dạy học Vật lí Việc giải các bài toán Vật lí là r n luyện sự tƣ duy định hƣớng học sinh một cách tích cực. Bài toán Vật lí có thể đƣợc sử dụng nhƣ là: - Phƣơng tiện nghiên cứu tài liệu mới, đảm bảo cho học sinh lĩnh hội iến thức một cách vững chắc. - Phƣơng tiện r n luyện cho học sinh hả năng vận dụng iến thức, liên hệ l thuyết với thực tế, học tập với đời sống. - R n luyện tƣ duy, b i dƣỡng phƣơng pháp NCKH cho học sinh. - Phƣơng tiện ôn tập, củng cố iến thức một cách sinh động và có hiệu quả. - R n luyện những đức tính: tự lập, cẩn thận, iên tr , tinh thần vƣợt hó. - Phƣơng tiện để iểm tra đánh giá iến thức 9 năng của học sinh.