Tài liệu Xây dựng quy trình dạy học phát hiện theo thuyết kiến tạo ở tiểu học (ml)

i BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI LÊ THỊ LAN ANH XÂY DỰNG QUY TRÌNH DẠY HỌC PHÁT HIỆN THEO THUYẾT KIẾN TẠO Ở TIỂU HỌC Chuyên ngành: Lý luận và lịch sử giáo dục Mã số: 62.14.01.02 LUẬN ÁN TIẾN SĨ GIÁO DỤC HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC 1. PGS.TS. Phó Đức Hòa 2. TS. Hoàng Thanh Thúy HÀ NỘI - 2013 ii LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi; các số liệu và kết quả trong luận án là hoàn toàn trung thực và chưa từng được công bố trong bất kì công trình nào khác. Các thông tin trích dẫn trong luận án đều được ghi rõ nguồn gốc. TÁC GIẢ LUẬN ÁN Lê Thị Lan Anh iii LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đối với người thầy đã dìu dắt tôi từ những bước đầu tiên trên con đường nghiên cứu dạy học khám phá đó là PGS.TS. Phó Đức Hòa. Tôi cũng chân thành cảm ơn người luôn bên cạnh động viên và khích lệ tôi vượt qua những khó khăn để theo đuổi hướng nghiên cứu đã chọn đó là cô giáo - TS. Hoàng Thanh Thúy. Tôi cũng muốn gửi lời cảm ơn tới các thầy cô giáo, bạn bè, đồng nghiệp trong Khoa Giáo dục Tiểu học, khoa Ngữ văn - trường ĐHSP Hà Nội 2, các cô giáo trong Tổ Phương pháp giảng dạy, các thầy cô khoa Tâm lí Giáo dục, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội - những người đã luôn động viên, nhiệt tình chỉ bảo tôi trong từng bước đường làm khoa học. Trong số đó, tôi không thể quên người thầy của bao thế hệ trong đó có thầy và trò chúng tôi - PGS.TS. Ngô Hiệu. Tôi cũng xin cảm ơn Ban Giám hiệu, các thầy cô giáo và các em học sinh ba trường tiểu học đã hợp tác với tôi trong suốt quá trình thực nghiệm. Như một lời tri ân, tôi xin cảm ơn các thầy cô giáo đã từng dạy dỗ tôi để tôi có được kết quả như ngày hôm nay. Cuối cùng, tôi xin cảm tạ tấm lòng của bố mẹ, chồng, anh chị em, những người thân yêu trong gia đình của tôi. TÁC GIẢ LUẬN ÁN Lê Thị Lan Anh iv MỤC LỤC MỞ ĐẦU..................................................................................................................1 1. Tính cấp thiết của đề tài..................................................................................1 2. Mục đích nghiên cứu ......................................................................................3 3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu.................................................................3 4. Giả thuyết khoa học........................................................................................3 5. Nhiệm vụ nghiên cứu......................................................................................4 6. Phạm vi nghiên cứu.........................................................................................4 7. Phương pháp nghiên cứu.................................................................................4 8. Những luận điểm bảo vệ.................................................................................5 9. Đóng góp mới của luận án...............................................................................6 10. Cấu trúc của luận án......................................................................................6 Chương 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA DẠY HỌC PHÁT HIỆN THEO THUYẾT KIẾN TẠO Ở TIỂU HỌC........................................................ 7 1.1. Tổng quan nghiên cứu về dạy học phát hiện theo thuyết kiến tạo..................7 1.1.1. Thuyết kiến tạo trong giáo dục..................................................................7 1.1.2. Dạy học khám phá theo thuyết kiến tạo...................................................15 1.1.3. Dạy học phát hiện trong lịch sử giáo dục............................................... 21 1.2. Một số vấn đề cơ bản về dạy học phát hiện trong dạy học tiểu học............29 1.2.1. Khái niệm dạy học phát hiện...................................................................29 1.2.2. Bản chất của phương pháp dạy học phát hiện..........................................31 1.2.3. Một số nguyên tắc dạy học phát hiện......................................................32 1.2.4. Vai trò của phương pháp dạy học phát hiện đối với hoạt động nhận thức của học sinh tiểu học...............................................................................33 1.2.5. Những ưu việt của phương pháp dạy học phát hiện.................................36 1.2.6. Quy trình dạy học phát hiện....................................................................36 1.2.7. Đặc điểm tâm sinh lí lứa tuổi và xu thế tích cực hóa nhận thức của học sinh tiểu học ........................................................................................45 v 1.3. Cơ sở thực tiễn của dạy học phát hiện trong dạy học tiểu học....................50 .................................................................................................................................... 1.3.1. Mục đích, đối tượng, nội dung và phương pháp điều tra.........................50 1.3.2. Kết quả điều tra.......................................................................................52 Chương 2. THIẾT KẾ QUY TRÌNH DẠY HỌC PHÁT HIỆN TRONG DẠY HỌC TIỂU HỌC ................................................................................................. 60 2.1. Những nguyên tắc thiết kế quy trình dạy học phát hiện ở tiểu học............60 2.1.1. Nguyên tắc đảm bảo tính khoa học và tính sư phạm...............................60 2.1.2. Nguyên tắc đảm bảo tính hệ thống và tính kế thừa..................................60 2.1.3. Nguyên tắc đảm bảo tính tích hợp...........................................................60 2.1.4. Nguyên tắc đảm bảo tính phù hợp...........................................................61 2.2. Những căn cứ thiết kế quy trình dạy học phát hiện ở tiểu học....................61 2.2.1. Định hướng đổi mới phương pháp dạy học ở tiểu học............................61 2.2.2. Nội dung chương trình các môn học ở tiểu học.......................................64 2.2.3. Khả năng vận dụng dạy học phát hiện vào các môn học ở tiểu học.........66 2.3. Quy trình dạy học phát hiện ở tiểu học .........................................................71 2.3.1. Quy trình dạy học phát hiện ở tiểu học.....................................................71 2.3.2. Áp dụng quy trình dạy học phát hiện trong các môn học ở tiểu học..........73 2.3.3. Các giáo án thiết kế theo quy trình..........................................................76 2.3.4. Những yêu cầu khi thực hiện quy trình ...................................................90 Chương 3. TỔ CHỨC THỰC NGHIỆM QUY TRÌNH DẠY HỌC PHÁT HIỆN Ở TIỂU HỌC.........................................................................................................93 3.1 Khái quát quy trình thực nghiệm....................................................................93 3.1.1. Mục đích thực nghiệm..............................................................................93 3.1.2. Đối tượng thực nghiệm............................................................................93 3.1.3. Nội dung thực nghiệm..............................................................................95 3.1.4. Phương pháp thực nghiệm ......................................................................97 3.1.5. Tiến trình thực nghiệm ...........................................................................99 3.1.6. Tiêu chuẩn và thang đo trong thực nghiệm.............................................99 vi 3.2 Kết quả thực nghiệm.....................................................................................100 3.2.1. Kết quả thực nghiệm thăm dò................................................................100 3.2.2. Kết quả thực nghiệm tác động...............................................................104 3.2.3. Kết quả thực nghiệm tác động mở rộng.................................................120 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ......................................................................148 DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ...................................................151 TÀI LIỆU THAM KHẢO...................................................................................152 PHỤ LỤC ............................................................................................................159 vii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt CN ĐC GQVĐ GV GVTH KH HS Diễn giải chủ ngữ đối chứng giải quyết vấn đề giáo viên giáo viên tiểu học Khoa học học sinh PP phương pháp PPDHTCphương phương pháp dạy học tích cực pháp dạy học PPDH SD SL THCVĐ TN TV VN sử dụng số lượng tình huống có vấn đề thực nghiệm Tiếng Việt vị ngữ DANH MỤC CÁC BẢNG Số hiệu Tên bảng Trang viii bảng 1.1 Thực trạng nhận thức của giáo viên về bản chất của phương pháp 52 1.2 dạy học phát hiện Thực trạng nhận thức của giáo viên về mục đích dạy học phát hiện 53 1.3 1.4 trong dạy học tiểu học Các phương pháp dạy học được sử dụng trong dạy học tiểu học Tổng hợp mức độ thường xuyên sử dụng các phương pháp dạy 55 56 1.5 học ở tiểu học Mức độ sử dụng phương pháp dạy học phát hiện trong các môn 58 2.1 2.2 2.3 3.1.a 3.1.b 3.1.c 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 3.7 3.8 3.9 3.10 3. 11 3.12 3.13 3.14 3.15 3.16 3.17. 3.18. 3.19 3.20 3.21 3.22 3.23 3.24 3.25 học ở tiểu học Hướng dẫn thực hiện quy trình dạy học phát hiện cấp tiểu học Hướng dẫn thực hiện quy trình dạy học phát hiện môn Tiếng Việt Hướng dẫn thực hiện quy trình dạy học phát hiện môn Khoa học Các lớp thực nghiệm thăm dò Các lớp thực nghiệm tác động Các lớp thực nghiệm tác động mở rộng Phần trăm tần suất điểm môn Tiếng Việt lớp 4 đầu ra Hội tụ tiến điểm môn Tiếng Việt lớp 4 đầu ra Phần trăm tần suất điểm môn Khoa học lớp 4 đầu ra Hội tụ tiến điểm môn Khoa học lớp 4 đầu ra Phân phối tần suất điểm môn Tiếng Việt lớp 4 đầu vào Tổng hợp xếp loại nhận thức đầu vào môn Tiếng Việt 4 Phân phối tần suất điểm đầu vào môn Khoa học Tổng hợp xếp loại nhận thức đầu vào môn Khoa học Phần trăm tần suất điểm môn Tiếng Việt lớp 4 đầu ra Hội tụ tiến điểm môn Tiếng Việt lớp 4 đầu ra Tổng hợp xếp loại mức độ nhận thức môn Tiếng Việt lớp 4 đầu ra Các tham số thống kê thực nghiệm môn Tiếng Việt lớp 4 đầu ra Phần trăm tần suất điểm môn Khoa học lớp 4 đầu ra Hội tụ tiến điểm môn Khoa học lớp 4 đầu ra Tổng hợp xếp loại nhận thức môn Khoa học lớp 4 đầu ra Tham số thống kê kết quả điểm môn Khoa học lớp 4 đầu ra Phân phối tần suất điểm lần 1 (đầu vào) môn Tiếng Việt Tổng hợp xếp loại mức độ nhận thức qua điểm lần 1 môn Tiếng Việt Phần trăm tần suất điểm môn Tiếng Việt lần 2 Hội tụ tiến điểm môn Tiếng Việt lần 2 Tổng hợp xếp loại mức độ nhận thức môn Tiếng Việt lần 2 Phần trăm tần suất điểm môn Tiếng Việt lần 3 Hội tụ tiến điểm môn Tiếng Việt lần 3 Tổng hợp xếp loại mức độ nhận thức qua điểm môn TV lần 3 72 73 75 95 95 95 101 101 101 102 107 108 108 108 110 110 111 111 115 115 116 116 121 121 122 123 127 128 128 132 ix 3.26 3.27 3.28 3.29 3.30 3.31 3.32 3.33 3.34 3.35 Các tham số thống kê điểm môn Tiếng Việt lần 3 Phân phối tần suất điểm môn Khoa học lần 1 (đầu vào) Tổng hợp xếp loại mức độ nhận thức môn Khoa học lần 1 (đầu vào) Phần trăm tần suất điểm môn Khoa học lần 2 Hội tụ tiến điểm môn Khoa học lần 2 Tổng hợp xếp loại mức độ nhận thức qua điểm môn Khoa học lần 2 Phần trăm tần suất điểm môn Khoa học lần 3 Hội tụ tiến điểm môn Khoa học lần 3 Tổng hợp xếp loại mức độ nhận thức môn Khoa học lần 3 Các tham số thống kê điểm môn Khoa học lần 3 133 133 134 134 135 139 139 140 143 144 DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ, ĐỒ THỊ Số hiệu Tên hình vẽ Trang Mô hình học tập theo thuyết kiến tạo Sơ đồ quá trình kiến tạo kiến thức Sơ đồ các phong cách học tập của Kolb Quy trình dạy học phát hiện ở tiểu học Đường biểu diễn tần suất điểm môn Tiếng Việt lớp 4 đầu ra Đường biểu diễn hội tụ tiến điểm môn Tiếng Việt lớp 4 đầu ra Đường biểu diễn tần suất điểm môn Khoa học lớp 4 đầu ra Đường biểu diễn hội tụ tiến điểm môn Tiếng Việt lớp 4 đầu ra Biểu đồ tổng hợp xếp loại nhận thức đầu vào môn TV 4 Biểu đồ mức độ nhận thức qua điểm kiểm tra đầu vào môn KH Các đường biểu diễn phần trăm tần suất điểm và hội tụ tiến 12 13 42 71 102 102 103 103 109 109 113 3.8 3.9 điểm môn Tiếng Việt lớp 4 đầu ra Biểu đồ mức độ nhận thức môn Tiếng Việt lớp 4 đầu ra Các đường biểu diễn phần trăm tần suất điểm và hội tụ tiến 114 118 3.10 3.11 điểm môn Khoa học lớp 4 đầu ra Biểu đồ mức độ nhận thức môn Khoa học lớp 4 đầu ra Các đường biểu diễn phần trăm tần suất điểm và hội tụ tiến 118 126 3.12 điểm môn Tiếng Việt lần 2 Các đường biểu diễn phần trăm tần suất điểm và hội tụ tiến 131 hình vẽ 1.1 1.2 1.3 2.1 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 3.7 x 3.13 3.14 điểm môn Tiếng Việt lần 3 Các đường biểu diễn phần trăm tần suất điểm môn KH lần 2 Các đường biểu diễn tần suất và đường hội tụ tiến điểm môn Khoa học lần 3 138 143