Tài liệu Xây dựng hệ thống bài tập bổ trợ rèn luyện kỹ năng cảm thụ văn học cho học sinh trung học phổ thông

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Trương Mỹ Nga XÂY DỰNG HỆ THỐNG BÀI TẬP BỔ TRỢ RÈN LUYỆN KỸ NĂNG CẢM THỤ VĂN HỌC CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC HỌC Thành phố Hồ Chí Minh - 2012 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Trương Mỹ Nga XÂY DỰNG HỆ THỐNG BÀI TẬP BỔ TRỢ RÈN LUYỆN KỸ NĂNG CẢM THỤ VĂN HỌC CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG CHUYÊN NGÀNH: LL & PPDH BỘ MÔN VĂN MÃ SỐ: 60 14 10 LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. TRẦN THANH BÌNH Thành phố Hồ Chí Minh - 2012 1 LỜI CÁM ƠN Để hoàn thành luận văn này, tôi đã nhận được sự quan tâm giúp đỡ tận tình từ nhiều phía. Trước hết, tôi xin chân thành cám ơn TS. TRẦN THANH BÌNH đã tận tình hướng dẫn tôi trong suốt thời gian nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Xin chân thành cám ơn quý thầy cô trong và ngoài trường Đại học Sư Phạm TP.HCM đã hết lòng giảng dạy chúng tôi trong suốt khoá học. Xin cám ơn Ban giám hiệu trường Đại học Sư Phạm, phòng Sau đại học, quý thầy cô khoa Ngữ văn đã tạo điều kiện tốt nhất để tôi thực hiện luận văn. Xin cám ơn Ban giám hiệu và quý thầy cô giáo tại các trường THPT Xuân Thọ, THPT Xuân Lộc, THPT Xuân Hưng thuộc địa bàn huyện Xuân Lộc, tỉnh Đồng Nai đã tạo điều kiện để tôi khảo sát, thực nghiệm trong quá trình làm luận văn. Và cuối cùng, xin cám ơn gia đình, bạn bè đã luôn động viên, quan tâm và tạo mọi điều kiện để tôi an tâm học tập và hoàn thành luận văn. Tôi xin chân thành cám ! 2 MỤC LỤC Lời cám ơn .................................................................................................................1 Mục lục .......................................................................................................................2 Danh mục các chữ viết tắt ........................................................................................4 Danh mục các bảng ...................................................................................................4 Danh mục biểu đồ......................................................................................................4 MỞ ĐẦU ....................................................................................................................5 NỘI DUNG ..............................................................................................................15 CHƯƠNG 1: VẤN ĐỀ RÈN LUYỆN KỸ NĂNG CẢM THỤ VĂN HỌC TRONG DẠY HỌC TÁC PHẨM VĂN CHƯƠNG Ở TRƯỜNG THPT..........15 1.1. Cảm thụ văn học trong dạy học tác phẩm văn chương ở trường THPT .........15 1.1.1. Cảm thụ văn học, vấn đề cơ bản của lí luận văn học và lí luận dạy học văn ......................................................................................................................15 1.1.1.1. Khái quát về cảm thụ văn học ............................................................17 1.1.1.2. Vai trò của cảm thụ văn học trong dạy học tác phẩm văn chương ....24 1.1.1.3. Đặc điểm tâm lý lứa tuổi học sinh THPT đối với vấn đề CTVH ......27 1.1.2. Tình hình dạy học cảm thụ văn học ở trường THPT hiện nay .................29 1.1.2.1. Tình hình dạy cảm thụ văn học ở trường THPT ................................29 1.1.2.2. Tình hình năng lực cảm thụ của học sinh THPT ...............................31 1.1.2.3. Tình hình sách, tài liệu hướng dẫn, rèn luyện kỹ năng CTVH ..........34 1.2. Lý thuyết về hệ thống bài tập rèn luyện kỹ năng cảm thụ văn học cho học sinh THPT ..............................................................................................................37 1.2.1. Hệ thống bài tập rèn luyện kỹ năng trong dạy học nói chung..................37 1.2.1.1. Khái niệm bài tập, hệ thống bài tập rèn luyện kỹ năng .....................37 1.2.1.2. Yêu cầu xây dựng hệ thống bài tập rèn luyện kỹ năng ......................37 1.2.1.3. Quy trình xây dựng hệ thống bài tập rèn luyện kỹ năng....................39 1.2.2. Hệ thống bài tập rèn luyện kỹ năng cảm thụ văn học trong dạy học tác phẩm văn chương ...............................................................................................41 1.2.2.1. Sự cần thiết của hệ thống bài tập rèn luyện kỹ năng CTVH .............41 3 1.2.2.2. Định hướng khi xây dựng hệ thống bài tập rèn luyện kỹ năng cảm thụ văn học ............................................................................................................43 1.2.2.3. Yêu cầu khi xây dựng hệ thống bài tập rèn luyện kỹ năng CTVH ....49 CHƯƠNG 2: XÂY DỰNG HỆ THỐNG BÀI TẬP BỔ TRỢ RÈN LUYỆN KỸ NĂNG CẢM THỤ VĂN HỌC CHO HS THPT...................................................51 2.1. Khảo sát hệ thống câu hỏi, bài tập đọc hiểu tác phẩm văn chương trong sách Ngữ văn cấp THPT. ...............................................................................................51 2.1.1. Thống kê và phân loại các dạng câu hỏi, bài tập đọc hiểu .......................51 2.1.2. Một số ý kiến nhận xét về hệ thống câu hỏi, bài tập đọc hiểu .................57 2.2. Hệ thống bài tập bổ trợ rèn luyện kỹ năng cảm thụ văn học cho HS THPT ..61 2.2.1. Bài tập cảm thụ chi tiết nghệ thuật về ngôn từ trong tác phẩm văn chương ............................................................................................................................63 2.2.1.1. Ngôn từ trong tác phẩm văn chương. ................................................63 2.2.1.2. Các dạng bài tập cảm thụ chi tiết nghệ thuật về ngôn từ ...................64 2.2.2. Bài tập cảm thụ chi tiết khắc họa hình tượng nghệ thuật trong tác phẩm văn chương .........................................................................................................70 2.2.2.1. Hình tượng nghệ thuật trong tác phẩm văn chương. .........................70 2.2.2.2. Các dạng bài tập cảm thụ chi tiết khắc hoạ hình tượng nghệ thuật ...72 2.2.3. Bài tập cảm thụ chi tiết nghệ thuật thể hiện ý nghĩa tư tưởng thẩm mỹ của tác phẩm văn chương ..........................................................................................89 2.2.3.1. Ý nghĩa tư tưởng thẩm mỹ trong tác phẩm văn chương ....................89 2.2.3.2. Các dạng bài tập cảm thụ chi tiết nghệ thuật thể hiện ý nghĩa tư tưởng thẩm mỹ...........................................................................................................90 CHƯƠNG 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM .........................................................97 3.1. Mô tả thực nghiệm ..........................................................................................97 3.2. Nội dung và quy trình thực nghiệm ................................................................98 3.3. Đánh giá kết quả thực nghiệm ......................................................................108 3.4. Kết luận chung và một số kiến nghị .............................................................121 KẾT LUẬN ............................................................................................................123 THƯ MỤC THAM KHẢO...................................................................................126 PHỤ LỤC ...............................................................................................................133 4 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT GV Giáo viên HS Học sinh CTVH Cảm thụ văn học THPT Trung học phổ thông DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1 Bảng 3.1 Bảng 3.2 Bảng 3.3 Thống kê, phân loại hệ thống câu hỏi, bài tập trong sách Ngữ văn cấp THPT. Kết quả khảo sát GV và HS về hệ thống bài tập bổ trợ và hệ thống câu hỏi, bài tập SGK Kết quả khảo sát GV và HS về hệ thống câu hỏi, bài tập CTVH trong SGK + Sách bài tập Ngữ văn 11 Kết quả khảo sát GV và HS về hệ thống câu hỏi, bài tập đọc hiểu trong SGK và hệ thống bài tập bổ trợ cho tác phẩm “Chí Phèo” DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 3.1 So sánh kết quả lớp thực nghiệm và lớp đối chứng 5 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Từ xưa đến nay, việc dạy và học văn trong nhà trường bao giờ cũng hết sức quan trọng, nó góp phần hoàn thiện tâm hồn và nâng cao nhân cách cho các thế hệ học sinh. Làm sao để học sinh (HS) biết rung động trước những áng văn hay, biết cảm thụ văn học đúng đắn dù là tác phẩm văn học cổ trung đại hay hiện đại? Đó là vấn đề đã được đặt ra từ lâu trong thực tiễn dạy học văn nói chung và dạy học văn ở trường THPT nói riêng. Chúng ta đang bước vào ngưỡng cửa của thế kỷ XXI, thời đại mà thế giới đã và sẽ chứng kiến tốc độ phát triển như vũ bão của khoa học và công nghệ. Do đó, không quá khó hiểu khi giới trẻ hiện nay có xu hướng tìm đến Ngoại ngữ, Tin học và các môn khoa học tự nhiên như là một sự bảo đảm cho tương lai. “Khi học sinh coi môn Ngữ văn là môn phụ, các em “một lòng một dạ” theo đuổi các “môn chính” để thi đại học thì làm sao có thể rung động trước số phận của Thuý Kiều, chị Dậu, Chí Phèo, những vần thơ như “Sông dài, trời rộng, bến cô liêu” hay “Những luồng run rẩy rung rinh lá / Đôi nhánh khô gầy xương mỏng manh”…” [19]. Có thể đây mà một trong những nguyên nhân dẫn đến tình trạng HS ngày nay không quan tâm nhiều đến văn hoc, kỹ năng cảm thụ văn học rất yếu. Thực tế cho thấy để học tốt văn, người học cần phải biết cảm thụ, cảm nhận tốt, phải biết rung cảm trước cuộc đời và số phận của con người trong tác phẩm thì mới có thể thấy được giá trị đích thực của văn học. Suy cho cùng, “…mục đích của việc dạy Ngữ văn là giúp học sinh có những kiến thức cơ bản về tác giả, tác phẩm tiêu biểu (được chọn làm văn bản đọc – hiểu), biết nhận thức và rung động trước cái hay, cái đẹp của văn chương, của ngôn ngữ dân tộc, có kỹ năng trình bày một cách chính xác rồi hấp dẫn các ý tưởng, cảm xúc của mình. …Sứ mệnh của dạy văn là bồi dưỡng rèn luyện cảm xúc thẩm mỹ…” [38]. Nhìn lại thực trạng dạy học văn hiện nay ở trường phổ thông, ta dễ nhận thấy vấn đề rèn luyện kỹ năng cảm thụ văn học cho HS chưa được quan tâm đúng mức. Lâu nay, bản thân chủ thể HS chưa được đặt vào đúng vị trí vốn có và cần có trong 6 quá trình đọc hiểu tác phẩm mà chỉ được coi là đối tượng tiếp thụ của giáo viên (GV). Gần đây, trong xu hướng phát triển của quan điểm dạy học hiện đại, vai trò chủ thể của HS được đề cao, HS chính là chủ thể cảm thụ nghệ thuật. Nói như GS Phan Trọng Luận: “Coi học sinh là chủ thể nhận thức, chủ thể cảm thụ trong quá trình học văn là xác định rõ tính ý thức, tính tự giác, tính chủ động sáng tạo của học sinh” [52, tr.224]. “Việc phát huy năng lực của chủ thể học sinh là… phù hợp với quy luật cảm thụ văn học…” [52, tr.223]. Với quan niệm như trên, các nhà lý luận, các nhà phương pháp, cũng như đội ngũ những người làm công tác sư phạm luôn nỗ lực để tìm ra những biện pháp nhằm phát huy vai trò chủ thể, rèn luyện kỹ năng cảm thụ cho HS trong dạy đọc hiểu văn bản văn học ở trường phổ thông. Xây dựng hệ thống bài tập cảm thụ là một trong những biện pháp có có ý nghĩa vô cùng quan trọng trong quá trình phát huy tính chủ động, sáng tạo của HS. Hầu hết các phương pháp dạy học tích cực đều thông qua hệ thống bài tập để HS tìm tòi, suy nghĩ và chiếm lĩnh tri thức, đồng thời tăng cường tính thực hành trong quá trình dạy và học. Điều 5, Luật giáo dục quy định: “Phương pháp giáo dục phải phát huy tính tích cực, tự giác, tư duy sáng tạo của người học; bồi dưỡng cho người học khả năng thực hành, lòng say mê học tập, ý chí vươn lên”. Trong khi thực tế, “Chúng ta ít rèn. Dạy học còn thiên về lý thuyết, thiên về thuyết giảng mà coi nhẹ luyện tập, coi nhẹ thực hành” [103]. Hơn nữa, xây dựng hệ thống bài tập cũng là một trong những biện pháp nhằm đảm bảo nguyên tắc tích hợp trong dạy học văn ở trường THPT hiện nay. Vì những lí do trên, chúng tôi chọn đề tài “Xây dựng hệ thống bài tập bổ trợ rèn luyện kỹ năng cảm thụ văn học cho học sinh THPT” với mong muốn thông qua hệ thống bài tập, giáo viên góp phần hình thành và rèn luyện kỹ năng cảm thụ văn học cho HS, giúp học sinh có được những kỹ năng cơ bản khi đọc hiểu và tiếp nhận văn học. Từ đó, HS sẽ không còn cảm thấy lúng túng, khó khăn khi đứng trước một tác phẩm văn học, tự bản thân các em sẽ biết cách khám phá và cảm nhận thế giới muôn màu muôn vẻ của văn chương. 7 Trên cơ sở tiếp thu có chọn lọc những công trình nghiên cứu của những người đi trước, chúng tôi hy vọng xây dựng hệ thống bài tập trong dạy học văn là việc làm thiết thực, đảm bảo tính nghệ thuật đặc thù của môn Ngữ văn, đồng thời góp phần thực thi yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học tác phẩm văn chương nhằm nâng cao chất lượng dạy học văn ở trường THPT. 2. Lịch sử vấn đề Nhắc đến cảm thụ văn học là nhắc đến một vấn đề cơ bản của lý luận văn học và lý luận dạy học văn trong nhà trường. Đây không phải là một vấn đề mới mẻ trong giới lý luận và nghiên cứu văn học. Ngay từ thời xa xưa, cảm thụ đã được đề cập đến thông qua khái niệm “tri âm”, “kí thác”, nhưng chưa trở thành nội dung nghiên cứu của lí luận văn học. Từ thập niên 60 của thế kỷ XX, khi bộ môn Phương pháp dạy học văn hình thành và phát triển, việc dạy học văn đã chú trọng nhiều đến các trạng thái cảm xúc, rung động, nhập thân và nắm kiến thức. Những công trình nghiên cứu của Khravsenco về cá tính sáng tạo, những công trình liên quan đến vấn đề cảm thụ của những nhà lí luận tên tuổi như P.M Jakovson, Mondavskaia, hay “Cảm thụ văn học của học sinh”của O.L.Nhikiphôrôva (1959), “Cảm thụ nghệ thuật” của B.X.Mailax (1971) cùng với quan điểm nghiên cứu của Z.Ia.Rez đã góp phần định hướng cho việc nghiên cứu chủ thể học sinh và tâm lý cảm thụ của HS trong quá trình dạy học văn. Trong nước, chúng ta có thể kể nhiều tên tuổi của các nhà văn, nhà nghiên cứu, phê bình, nhà giáo đã có nêu những kiến giải sâu sắc, bổ ích về hoạt động cảm thụ văn học như Đặng Thai Mai, Dương Quảng Hàm, Nguyễn Lai, Trần Đình Sử, Nguyễn Thanh Hùng, Hoàng Trinh, Hoàng Ngọc Hiến… Một trong những công trình nghiên cứu đáng chú ý là chuyên luận “Cảm thụ văn học và giảng dạy văn học” của giáo sư Phan Trọng Luận, xuất bản năm 1983. Chuyên luận này đã cung cấp một số hiểu biết khoa học về tính đặc thù của cảm thụ văn chương, tính chủ quan, tính khách quan, tính sáng tạo của tiếp nhận, mối quan hệ thẩm mỹ của bạn đọc đối với tác phẩm và những khái quát về tiêu chuẩn phát triển cũng như đặc điểm cảm thụ văn học của học sinh, coi học sinh là chủ 8 thể cảm thụ trong cơ chế dạy học văn…Theo tác giả: “Thực chất của việc phát huy chủ thể học sinh là phát triển một cách cân đối hài hoà về tư duy hình tượng và tư duy lôgíc trong văn học, là khơi dạy và phát triển những năng lực tâm lý cảm thụ văn học nhằm từng bước hình thành nhân cách học sinh một cách hiệu quả” [49, tr.233]. Đó cũng là những tiền đề cho việc đổi mới phương pháp dạy học văn theo hướng tích cực, đề cao vai trò chủ thể sáng tạo của HS. Giai đoạn sau này có thể kể tới những đóng góp của Nguyễn Duy Bình (Dạy văn là dạy cái hay cái đẹp), Phan Trọng Luận (Văn chương bạn đọc sáng tạo), Nguyễn Đức Nam (Hiểu văn), Hoàng Ngọc Hiến (Dạy văn, Học văn), Trần Đình Sử (Đọc văn, Học văn), Nguyễn Thanh Hùng (Hiểu văn, Dạy văn)… Hầu hết các công trình nghiên cứu của các tác giả trên đều tập trung vào vấn đề then chốt là hoạt động cảm thụ nghệ thuật trong quá trình dạy học văn, coi trọng việc huy động năng lực cảm thụ của HS. Tuy nhiên, các công trình nghiên cứu ấy chủ yếu đề cập đến những vấn đề lí luận về cảm thụ văn học, giúp cho người dạy văn, học văn có phương hướng đúng, nhưng lại chưa tập trung đến việc làm thế nào để hình thành và rèn luyện kỹ năng cảm thụ văn học cho HS. Các biện pháp rèn luyện kỹ năng cảm thụ văn học cho HS đã phần nào được đề cập trong những công trình về phương pháp dạy học văn. Đầu tiên, ta phải kể tới cuốn “Phương pháp luận dạy văn học” do Z.Ia.Rez chủ biên (1983). Trong cuốn sách này, các tác giả xác định một số biện pháp bộc lộ và thúc đẩy sự đồng sáng tạo của người đọc, về thực chất, có thể nói đó cũng chính là những biện pháp rèn luyện kỹ năng cảm thụ cho HS. Các tác giả cho rằng nhiệm vụ đặc thù của phân tích trong nhà trường là gợi lên sự đồng thể nghiệm, kích thích trí tưởng tượng của HS, hình thành các phẩm chất của người đọc, chứ không cho phép giới hạn ở các biện pháp phân tích, nghiên cứu văn học trong khi phân tích ở nhà trường. Do đó, phải xác định các biện pháp đặc thù nhằm phát triển trí tưởng tượng của người đọc và đồng thời dùng làm phương tiện để phát hiện và đưa việc cảm thụ của người đọc vào việc phân tích. Thế nhưng trong khuôn khổ giáo trình, các tác giả không thuyết minh cơ sở lý thuyết để xác định các biện pháp nói trên. 9 Ở trong nước, có thể nói cho đến nay, chưa có công trình nào tập trung xây dựng các biện pháp rèn luyện cảm thụ văn học cho HS ở trường phổ thông. Nói như thế, không phải các biện pháp xây dựng cảm thụ văn học cho HS chưa được đề cập tới. Trong chuyên luận “Một số vấn đề về phương pháp dạy – học văn trong nhà trường” (2001), Đặng Hiển trong bài “Dạy học văn theo hướng phát triển tư duy” cho rằng một trong những thao tác tư duy cần rèn luyện cho HS đó là “năng lực cảm thụ văn học” [76]. Tác giả còn đề xuất một số biện pháp rèn luyện năng lực cảm thụ văn học cho HS, đó là đọc cảm thụ, đặt câu hỏi với “những từ đắt, chữ thần, những nốt bấm nghệ thuật, những quan hệ, những dấu lặng nghệ thuật…” [76], sử dụng rộng rãi các thao tác so sánh trong cảm thụ nghệ thuật. Hơn nữa, phần lớn các biện pháp rèn luyện kỹ năng cảm thụ được đề xuất trong các công trình nghiên cứu các mặt, các nhân tố riêng của cảm thụ văn học như liên tưởng và tưởng tượng. Tiêu biểu là như: Chuyên luận “Công nghệ dạy văn” của Phạm Toàn (2001) cho rằng “thao tác tưởng tượng – tạo dựng hình tượng”, “thao tác liên tưởng – tìm ý của hình tượng” nên đã đề cập đến một số biện pháp để tạo dựng hình tượng và phải “đi từ nghĩa để tìm đến ý của hình tượng” [88] Chuyên luận “Rèn luyện tư duy sáng tạo của học sinh trong dạy học tác phẩm văn chương” của Nguyễn Trọng Hoàn (2002) đề ra một số biến pháp nhằm khơi gợi liên tưởng, tưởng tượng tích cực của HS như: đọc diễn cảm, dùng lời chuyển tiếp của GV, xây dựng hệ thống câu hỏi để phát huy liên tưởng và tưởng tượng nghệ thuật của HS … Nói như hai chuyên luận trên, rèn luyện kỹ năng liên tưởng, tượng tượng là một trong những hình thức rèn luyện kỹ năng cảm thụ văn học cho HS. Đồng quan điểm với Phạm Toàn và Nguyễn Trọng Hoàn, trên tạp chí Dạy và Học ngày nay số 8 năm 2008, thạc sỹ Bùi Minh Đức có đề cập đến “Một số biện pháp tổ chức cho học sinh tái hiện hình tượng văn học trong giờ học tác phẩm văn chương”. Theo tác giả “tưởng tượng tích cực được các nhà tâm lý xác định ở hai dạng: tưởng tượng tái hiện và tưởng tượng sáng tạo. Cả hai loại tưởng tượng này đều xuất hiện 10 trong bạn đọc khi cảm thụ văn học. Nhưng trước hết và phổ biến là tưởng tượng tái hiện” [23], tác giả đã đề xuất một số biện pháp để tổ chức tốt hoạt động tái hiện hình tượng văn học cho HS THPT như tái thuật và tái thuật có sáng tạo, sơ đồ hoá, minh hoạ trực quan hoá bằng những tác phẩm nghệ thuật khác (vẽ tranh, băng hình, tượng…). Ngoài ra, có một số bài viết đăng trên các tạp chí, các trang báo điển tử có đề cập đến các biện pháp rèn luyện kỹ năng cảm thụ văn học cho HS của cô Phan Thanh Vân, Nguyễn Thị Thu Hà, Ths. Lê Sử. Những bài viết trên đều tập trung đề cập đến các biện pháp rèn luyện kỹ năng cảm thụ văn học cho HS, giữa các bài viết có một số ý kiến tương đồng. Có thể nói, trên thực tế, hầu hết các biện pháp trên đều đã được GV trong quá trình dạy học văn ở trường phổ thông, năng lực cảm thụ văn học của HS đã có phần cải thiện nhưng vẫn chưa đạt được hiệu quả như mong muốn bởi các tác giả trên chưa tập trung tăng cường tính thực hành trong quá trình đọc hiểu và tiếp nhận tác phẩm. Để tăng cường tính thực hành cho HS trong quá trình dạy học văn, một số bài viết có đề cập đến việc xây dựng hệ thống bài tập rèn luyện kỹ năng: Trong bài viết “Xây dựng hệ thống bài tập rèn luyện kỹ năng vận dụng kết hợp các phương thức biểu đạt ở kiểu văn bản tự sự” (Tạp chí Giáo dục số 261, kỳ 1 – 5/2011) Nguyễn Thị Thu Hằng khẳng định rằng bài tập là một trong những phương tiện luyện tập hữu dụng nhất được hình thành trên cơ sở định hướng rõ rệt và khoanh vùng về mặt nội dung nhằm mục đích hiện thực hoá lí thuyết. Hệ thống bài tập… cần được phối hợp sử dụng với các phương pháp và phương tiện dạy học khác để quá trình dạy học của GV và HS đạt kết quả như mong muốn. Trong luận văn “Từ thực tế viết văn nghị luận của học sinh THPT xây dựng hệ thống bài tập sửa lỗi và rèn luyện kỹ năng làm văn” (Luận văn thạc sĩ chuyên ngành LL&PPDH Văn, Trường ĐH Sư Phạm TPHCM năm 2009), Nguyễn Thị Ly Na đã khẳng định tính thiết thực của hệ thống bài tập rèn luyện kỹ năng cho HS thông qua việc xây dựng hệ thống bài tập sửa lỗi và rèn luyện kỹ năng làm văn cho HS THPT. 11 Theo như hai tác giả trên, việc xây dựng hệ thống bài tập rèn luyện kỹ năng cho HS là rất cần thiết trong quá trình dạy học văn. Tuy nhiên, nói đến văn chương là nói đến hoạt động cảm thụ, hai bài viết trên lại chưa tập trung xây dựng hệ thống bài tập rèn luyện kỹ năng cảm thụ văn học cho HS. TS. Mai Xuân Miên qua bài viết “Xây dựng hệ thống bài tập rèn luyện kỹ năng đọc hiểu tác phẩm tự sự cho học sinh trung học phổ thông” (Tạp chí Giáo dục số 255, kỳ 1 – 2/2011) cho rằng cần vận dụng bài tập trên tinh thần tích hợp, linh hoạt và sáng tạo nhằm từng bước rèn luyện cho HS năng lực, kỹ năng đọc hiểu các văn bản cùng loại một cách tích cực, chủ động. Khi nghiên cứu một trong các nhân tố của cảm thụ văn học, thạc sỹ Bùi Minh Đức trong bài “Một số biện pháp tổ chức cho học sinh tái hiện hình tượng văn học trong giờ học tác phẩm văn chương” (tạp chí Dạy và Học ngày nay số 8 năm 2008) có đề xuất biện pháp “Giáo viên yêu cầu học sinh thực hiện một số bài tập tái hiện” [23], nhằm phát huy trí tưởng tượng của HS khi cảm thụ văn học. Đây là một trong những biện pháp khả thi nhằm rèn luyện kỹ năng cảm thụ văn học cho HS THPT. Trong luận văn “Phát huy tính tích cực của học sinh qua hệ thống câu hỏi, bài tập trong phần văn học dân gian sách giáo khoa lớp 10” (Luận văn thạc sĩ chuyên ngành LL&PPDH Văn, Trường ĐH Sư Phạm TPHCM, năm 2008), Nguyễn Hữu Ái có đề cập đến thực trạng hiểu và cảm thụ những tác phẩm văn học của HS THPT. Do đó, tác giả luận văn mong muốn thông qua hệ thống câu hỏi, bài tập giúp HS hình thành và rèn luyện phương pháp tự tìm hiểu, tự khám phá và cảm nhận về một tác phẩm văn học. Như vậy, vấn đề xây dựng hệ thống bài tập rèn luyện kỹ năng cảm thụ văn học cho HS THPT không hẳn là một vấn đề mới mẻ, nó đã được những người đi trước nghiên cứu, tìm hiểu. Nhưng dựa trên cấu trúc của tác phẩm văn học để xây hệ thống bài tập rèn luyện kỹ năng cảm thụ cho HS là vấn đề chưa được giới nghiên cứu quan tâm đúng mức. Đó là một khó khăn lớn cho chúng tôi trong quá trình tìm hiểu vấn đề này, nhưng cũng chính vì vậy mà chúng tôi thêm tin tưởng vào tính thời sự cấp thiết của đề tài và đây cũng là một đóng góp có ý nghĩa thực tiễn cao trong dạy học văn ở trường THPT. 12 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đề tài nghiên cứu những tri thức lý luận chủ yếu về vấn đề cảm thụ văn học, các biện pháp rèn luyện kỹ năng cảm thụ văn học; thực trạng dạy học cảm thụ ở trường THPT, đồng thời nhận định, nắm bắt thái độ tâm lý, năng lực cảm thụ của HS; trên cơ sở đó xây dựng hệ thống bài tập bổ trợ phù hợp nhằm rèn luyện kỹ năng cảm thụ cho HS THPT. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Phạm vi nghiên cứu chủ yếu là chương trình Ngữ văn THPT (Bộ sách giáo khoa mới chỉnh lí, xuất bản từ năm 2006 về sau, bộ chuẩn). Chúng tôi chọn bộ sách giáo khoa chuẩn vì đây là bộ sách sử dụng đại trà cho nhiều đối tượng HS. 4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 4.1. Mục đích nghiên cứu Đề tài nhằm góp phần khẳng định tính thực thi của việc rèn luyện kỹ năng cảm thụ văn học cho HS THPT, vấn đề mà cho đến nay có thể nói là chưa được quan tâm và xem xét một cách đúng mức. Đồng thời đề tài đề ra một trong những biện pháp thiết thực để rèn luyện kỹ năng cảm thụ văn học cho HS là xây dựng hệ thống bài tập bổ trợ dựa trên những tác phẩm văn học trong chương trình Ngữ văn THPT. 4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Từ những tri thức lí luận về cảm thụ nghệ thuật, thực trạng dạy học văn ở trường THPT và thực trạng năng lực cảm thụ văn học của HS, đề tài xây dựng hệ thống bài tập bổ trợ rèn luyện kỹ năng cảm thụ văn học cho HS THPT. 5. Phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp tổng hợp lí luận và thực tiễn Tổng hợp những công trình, bài viết của các nhà lí luận và nghiên cứu về vấn đề cảm thụ, tổng hợp những giáo trình đổi mới đổi mới phương pháp dạy học tác phẩm văn chương, giáo trình lí luận và lí tuyết tiếp nhận văn học… để nghiên cứu, phát hiện những tư tưởng cơ bản làm tiền đề lí luận cho việc đổi mới phương dạy học theo hướng coi trọng vai trò cảm thụ của chủ thể học sinh. 13 5.2. Phương pháp thực nghiệm Phương pháp này nhằm kiểm nghiệm hiệu quả và tính khả thi của hệ thống bài tập bổ trợ rèn luyện kỹ năng cảm thụ văn học cho HS THPT. Kết quả thực nghiệm là cơ sở để đánh giá hướng đi đúng đắn của đề tài khoa học cũng như khả năng thực thi của vấn đề bước đầu đề xuất trong luận văn. 5.3. Phương pháp thống kê Phương pháp thống kê được dùng để thống kê kết quả khảo sát và kết quả thực nghiệm. 6. Giới hạn của đề tài Chúng tôi tiến hành xây dựng hệ thống bài tập bổ trợ rèn luyện kỹ năng cảm thụ văn học cho HS xoay quanh các vấn đề về cấu trúc của tác phẩm văn học, giúp HS tìm hiểu tác phẩm từ những chi tiết nghệ thuật quan trọng hay còn gọi là điểm sáng thẩm mỹ. Từ đó, HS có cái nhìn toàn diện hơn về tác phẩm và có kỹ năng để tự khám và cảm thụ những tác phẩm văn học khác. 7. Giả thuyết khoa học của luận văn Xuất phát từ mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu đề tài của luận văn, chúng tôi đề ra giả thuyết: Hệ thống bài tập sẽ góp phần hình thành và rèn luyện kỹ năng cảm thụ văn học cho HS THPT, khắc phục tính thụ động, một chiều, khơi dậy hứng thú và khả năng sáng tạo của HS. Đồng thời phát huy vai trò chủ thể của học sinh, nâng cao năng lực cảm thụ, bồi dưỡng niềm yêu thích và say mê văn học của các em. Từ đó góp phần đổi mới phương pháp dạy học văn theo hướng tích cực hóa hoạt động của HS trong nhà trường phổ thông. 8. Đóng góp của luận văn Về lí luận Luận văn nghiên cứu những lí giải khoa học để tìm hiểu tầm quan trọng về vấn đề cảm thụ của HS trong quá trình dạy học văn. Trên cơ sở đó đề xuất định hướng xây dựng hệ thống bài tập bổ trợ rèn luyện kỹ năng cảm thụ văn học cho HS. 14 Về thực tiễn Xây dựng hệ thống bài tập bổ trợ rèn luyện kỹ năng cảm thụ văn học cho HS THPT nhằm phát huy phát huy tính chủ động, sáng tạo của HS, tăng cường tính thực hành trong quá trình dạy học văn; đồng thời cải thiện phương pháp truyền thụ một chiều, coi nhẹ vai trò chủ thể cảm thụ của HS trước đây. 9. Cấu trúc luận văn Luận văn gồm ba phần: Mở đầu: Nêu lí do chọn đề tài, lịch sử vấn đề, đối tượng và phạm vi nghiên cứu, mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu, phương pháp nghiên cứu, giới hạn của đề tài, giả thiết khoa học của luận văn, đóng góp của luận và cấu trúc của luận văn. Nội dung chính của luận văn gồm có ba chương: Chương 1: Vấn đề rèn luyện kỹ năng cảm thụ văn học trong dạy học tác phẩm văn chương ở trường THPT Chương 2: Xây dựng hệ thống bài tập bổ trợ rèn luyện kỹ năng cảm thụ văn học cho học sinh THPT. Chương 3: Thực nghiệm sư phạm Kết luận: Phần tài liệu tham khảo: Giới thiệu tài liệu đã được tham khảo và sử dụng trong luận văn. Phụ lục: Đưa ra gợi ý trả lời cho các bài tập mà luận văn xây dựng 15 NỘI DUNG CHƯƠNG 1: VẤN ĐỀ RÈN LUYỆN KỸ NĂNG CẢM THỤ VĂN HỌC TRONG DẠY HỌC TÁC PHẨM VĂN CHƯƠNG Ở TRƯỜNG THPT 1.1. Cảm thụ văn học trong dạy học tác phẩm văn chương ở trường THPT 1.1.1. Cảm thụ văn học, vấn đề cơ bản của lí luận văn học và lí luận dạy học văn Đánh giá về hoạt động cảm thụ văn học (CTVH), nhà phê bình Hoài Thanh đã từng nói rằng nhờ có cảm thụ mà người đọc văn, học văn có thể “lấy hồn ta để hiểu hồn người”. Tác phẩm văn học được sáng tác là nhằm để thưởng thức, tiếp nhận. Điều kiện đầu tiên của mọi sự phân tích, đánh giá, thẩm định giá trị của văn bản nghệ thuật là người đọc có cảm thấy văn bản đó hay, hấp dẫn và xúc động thực sự khi đọc hay không. Nghĩa là khi đọc hiểu văn bản nghệ thuật, người đọc, dù ít hay nhiều phải huy động tri giác, liên tưởng, tưởng tượng để thâm nhập vào thế giới nghệ thuật của văn bản, thể nghiệm giá trị tinh thần và hứng thú với sắc điệu thẩm mĩ của nó. Quá trình tâm lí nói trên chính là CTVH. Nếu quá trình này không xảy ra thì người đọc, dù bằng cách nào đi nữa, cũng khó có thể hiểu được sâu sắc văn bản mình đọc. Ở đây, trên cơ sở lí luận văn học, chúng tôi phân biệt giữa CTVH và tiếp nhận văn học. Tiếp nhận văn học là toàn bộ quá trình biến văn bản nghệ thuật thành tác phẩm nghệ thuật. Đây là một hoạt động gồm nhiều bước, nhiều công đoạn và người đọc gần như phải huy động toàn bộ những năng lực tinh thần của mình. Tiếp nhận đòi hỏi người đọc trước hết phải biết tri giác, cảm thụ tác phẩm, phải hiểu ngôn ngữ, tình tiết, cốt truyện, thể loại để có thể cảm nhận hình tượng trong sự toàn vẹn các chi tiết, các liên hệ. Cấp độ thứ hai, người đọc tiếp xúc với ý đồ sáng tạo của người nghệ sĩ, thâm nhập vào hệ thống hình tượng như là sự kết tinh sâu sắc của tư tưởng và tình cảm tác giả. Cấp độ thứ ba, người đọc đưa hình tượng vào văn cảnh đời sống và kinh nghiêm sống của mình để thể nghiệm, đồng cảm. Cuối cùng, nâng cấp lí giải tác phẩm lên cấp quan niệm và tính hệ thống, 16 hiểu được vị trí của tác phẩm trong lịch sử văn hóa, tư tưởng, đời sống và truyền thống nghệ thuật. Tiếp nhận văn học đòi hỏi sự tham gia của toàn bộ nhân cách con người – tri giác, cảm giác, tưởng tượng, liên tưởng, suy luận, trực giác – đòi hỏi sự bộc lộ cá tính, thị hiếu, và lập trường xã hội, sụ tán thành và phản đối. Chính vì vậy, khái niệm tiếp nhận bao quát hơn và“bao hàm các khái niệm cảm thụ, thưởng thức, lí giải, đồng cảm…” [55, tr.223]. Như vậy, tiếp nhận văn học là một phạm vi rộng lớn, đòi hỏi phải có sự nhìn nhận toàn diện mới có thể giải mã được tác phẩm. Còn CTVH là hoạt động mang tính đặc thù trong tiếp nhận văn học. Cấu trúc của cảm thụ là sự đan xen phức tạp của các yếu tố tri giác, lý giải, tưởng tượng, cảm xúc. Mục đích của cảm thụ là cảm nhận, phát hiện, khám phá, chiếm lĩnh bản chất thẩm mỹ của văn chương, là hoạt động mang tính chủ quan, cảm tính, góp phần thể hiện năng lực văn học của bản thân người đọc. Ngoài ra, trên cơ sở lí luận dạy học văn, chúng tôi cũng xem xét mối quan hệ giữa đọc hiểu và CTVH. “Đọc hiểu chính là hoạt động đọc được diễn ra đồng thời với quá trình nắm bắt thông tin, hay nói cách khác là quá trình nhận thức để có khả năng thông hiểu những gì được đọc” [39] . Vì vậy, hiệu quả của đọc hiểu được đo bằng khả năng thông hiểu nội dung văn bản đọc, người đọc phải lĩnh hội được thông tin, hiểu nghĩa của từ, cụm từ, câu đoạn, bài… tức là toàn bộ những gì mình đã đọc. Đọc hiểu là yêu cầu đặt ra cho mọi đối tượng đọc, với tất cả các kiểu loại văn bản đọc, trong đó có cả các văn bản nghệ thuật. Còn cảm thụ là yêu cầu đặt ra cho những ai đọc các văn bản nghệ thuật, đặc biệt là các văn bản hay, giàu cảm xúc, gây ấn tượng mạnh đối với người đọc. Đọc hiểu và cảm thụ có sự tác động qua lại lẫn nhau, thống nhất nhưng không đồng nhất với nhau. Có thể coi đọc hiểu là bước khởi đầu, còn CTVH là bước cuối cùng của quá trình đọc một văn bản nghệ thuật. Đầu tiên là đọc để nắm bắt được văn bản, làm cơ sở cho việc tìm hiểu văn bản. Hiểu là người đọc chạm tới nội dung bề mặt của ngôn từ nghệ thuật, phát hiện ra các thông tin mà tác giả gửi gắm trong văn bản tác phẩm, kể cả việc nhận diện các yếu tố nghệ thuật đã 17 được sử dụng nhằm chuyển tải thông tin tới người đọc một cách ấn tượng. Cảm thụ là quá trình người đọc đi sâu vào tác phẩm, hiểu sâu sắc, xúc động trước những gì mà ngôn từ gợi ra để nhận thức được chiều sâu ý nghĩa tác phẩm đó. Điều này giải thích hiện tượng vì sao những người am hiểu tác phẩm luôn đọc diễn cảm nó thành công và có thể nêu được những nhận xét, suy nghĩ, cảm tưởng của mình về nó. Từ việc xem xét mối quan hệ giữa đọc hiểu và CTVH, phân biệt hai quá trình CTVH và tiếp nhận văn học, chúng tôi đi sâu tìm hiểu những vấn đề chung về CTVH. 1.1.1.1. Khái quát về cảm thụ văn học CTVH là một vấn đề có tầm quan trọng đối với mọi ngành sáng tác, lí luận, phê bình nghiên cứu văn học nghệ thuật. Từ nhiều năm nay, vấn đề CTVH được đặt ra một cách sôi nổi và đến bây giờ, nó vẫn là một đề tài thời sự, khoa học của nhiều ngành mĩ học, văn học, nghệ thuật, ngôn ngữ, tâm lý, giáo dục... - Khái niệm cảm thụ văn học Cảm thụ theo nghĩa từ nguyên “là nhận biết được cái tế nhị bằng cảm tính tinh vi”. Như vậy, cảm thụ là một hoạt động gắn liền với tâm lý nhận thức của con người. Tâm lý học đại cương định nghĩa “cảm thụ là sự hiểu rõ bằng tình cảm một đối tượng nào đó”. Tâm lý học nghệ thuật cho rằng, đối với nghệ thuật nói chung và văn học nói riêng, chỉ khi nào con người cảm thụ được hình thức bên trong mới thật sự là cảm thụ nghệ thuật. CTVH là một hình thức của nhận thức thẩm mỹ, là quá trình mà chủ thể vận dụng tích cực vốn sống và những năng lực tư duy để lĩnh hội, thưởng thức những cái hay, cái đẹp của tác phẩm văn chương. Với tác phẩm văn chương, sự cảm thụ không phải thông qua trực giác – màu sắc, âm điệu, hình khối…như hội hoạ, âm nhạc, điêu khắc, mà là qua ngôn từ nghệ thuật vốn rất giàu ý nghĩa, đôi khi hình tượng sáng tạo có thể giúp ta thấy được trong đó màu sắc, âm nhạc và hình khối. 18 “CTVH là quá trình người đọc nhập thân đầy cảm xúc vào tác phẩm, suy tư về một số câu chữ, hình ảnh, lập luận và sống cùng tâm trạng, cảm xúc của nhân vật, nhân vật trữ tình hoặc của tác giả. Người cảm thụ đồng thời vừa là người tiếp nhận vừa là người phản hồi về tác phẩm” [39, tr.8]. Có thể nói CTVH là quá trình đọc hiểu các tác phẩm văn chương ở mức độ cao nhất, người đọc không chỉ nắm bắt thông tin mà còn phải thẩm thấu được thông tin, phân tích, đánh giá khả năng sử dụng ngôn từ của tác giả, tạo được mối giao cảm đặc biệt giữa tác giả và bạn đọc, đồng thời có thể truyền thụ cách hiểu cho người khác. CTVH là quá trình lao động sáng tạo, là quá trình vận dụng nhiều năng lực, tiếp nối sự sáng tạo của người nghệ sĩ. Hay nói cách khác, CTVH là sự kết hợp hài hoà giữa việc hiểu và rung động trong quá trình cảm nhận những giá trị nổi bật, những điều sâu sắc, tế nhị đẹp đẽ của một văn bản nghệ thuật, hay một bộ phận của văn bản như một đoạn, thậm chí một từ ngữ, hình ảnh có giá trị xuất hiện trong văn bản nghệ thuật đó. Quá trình CTVH chính là quá trình đảm bảo hiệu quả nhất mối quan hệ giữa nhà văn - tác phẩm - bạn đọc. Đến với tác phẩm văn học, người đọc muốn được hưởng thụ và bồi đắp những tình cảm thẩm mỹ, muốn được mở mang trí tuệ, bồi dưỡng thêm về tư tưởng, đạo đức, lí tưởng, học hỏi kinh nghiệm sống hoặc nhận xét, đánh giá. Bằng việc cảm thụ, người đọc đã chuyển hóa văn bản của tác giả thành văn bản của mình. Khi mối quan hệ nhà văn - tác phẩm - bạn đọc được đảm bảo thì người đọc sẽ có được sự đồng cảm với với tác giả, khiến họ yêu ghét những gì mà chính tác giả yêu ghét. Trên cơ sở của sự đồng cảm, nếu người đọc tiếp tục suy ngẫm, liên hệ với thực tế, với bản thân, người đọc sẽ đến được với những nhận thức mới, đem đến cho tác phẩm những ý nghĩa mới. Cảm thụ là bước giúp người đọc tự giác, hứng thú đi vào tác phẩm để rồi tiếp tục đưa tác phẩm đi trọn vòng đời của nó. Văn bản nghệ thuật chỉ thực sự có đời sống khi nó vận động trong cảm thụ của người đọc. Mỗi người đọc văn, học văn bằng vốn sống, vốn văn hoá và thẩm mĩ riêng sẽ có được hình ảnh riêng về tác giả và biến văn bản thành thế giới nghệ thuật trong tâm trí mình. Năng lực cảm thụ văn