Tài liệu Xác định tính dễ bị tổn thương của cộng đồng dân cư ven biển bắc bộ dưới tác động của nước biển dâng do biến đổi khí hậu

LỜI CAM ĐOAN Đề tài này được triển khai nghiên cứu và hoàn thành tại Khoa Kinh tế và Quản lý, Trường Đại học Thủy lợi. Tác giả cam đoan, công trình nghiên cứu này là của riêng mình. Các số liệu và kết quả trong luận văn là trung thực và không lặp lại bất kỳ công bố nào trước đây. Hà Nội, tháng 8 năm 2013 Tác giả Vũ Thị Mai Hiên LỜI CẢM ƠN Trước hết, tác giả xin được bày tỏ sự biết ơn sâu sắc tới TS. Trần Văn Đạt – Phó Viện trưởng Viện Kinh tế và Quản lý Thủy Lợi – Viện Khoa học Thủy lợi Việt Nam đã tận tình hướng dẫn, khích lệ, tạo mọi điều kiện thuận lợi cho học viên trong suốt quá trình học tập và hoàn thành luận văn tốt nghiệp này. Lòng biết ơn, cảm kích xin được gửi đến các thầy, PGS. TS. Nguyễn Bá Uân và PGS. TSKH Nguyễn Trung Dũng, đã động viên, giúp đỡ và chỉ bảo hết sức chu đáo để tác giả hoàn thành luận văn. Tác giả xin được bày tỏ lời cảm ơn chân thành đến toàn thể quý Thầy Cô trong Khoa Kinh Tế và Quản lý và quý Thầy Cô của Trường Đại học Thủy Lợi đã tạo cơ hội và tận tình truyền đạt những kiến thức quý báu giúp học viên hoành thành nhiệm vụ học tập, nghiên cứu tại cơ sở đào tạo. Xin cảm ơn lãnh đạo, tập thể cán bộ công nhân viên của Viện Kinh tế và Quản lý Thủy lợi đã động viên, tạo điều kiện thuận lợi và hỗ trợ tích cực trong quá trình tác giả học tập, thu thập số liệu và triển khai nghiên cứu. Tác giả cũng ghi nhận sự hợp tác, hỗ trợ có hiệu quả của các cá nhân, cơ quan có liên quan của các địa phương: Hải Phòng, Thái Bình, Nam Định, Ninh Bình trong thời gian tác giả triển khai nghiên cứu tại hiện trường. Luận văn được hoàn thành có sự chia sẻ thân thương, thầm lặng và đóng góp không nhỏ của các thành viên trong gia đình về mọi mặt để tác giả có điều kiện và động lực để tập trung vào nghiên cứu. Cuối cùng, xin cảm ơn các cá nhân, đồng nghiệp đã hỗ trợ tác giả trong suốt quá trình học tập và chu đáo đến tận ngày báo cáo. Hà Nội, tháng 8 năm 2013 Tác giả Vũ Thị Mai Hiên DANH MỤC BẢNG Bảng Bảng 2.1 Bảng 2.2 Bảng 2.3 Bảng 2.4 Bảng 2.5 Bảng 2.6 Bảng 2.7 Bảng 2.8 Bảng 2.9 Bảng 2.10 Bảng 2.11 Bảng 2.12 Bảng 2.13 Bảng 3.1 Bảng 3.2 Bảng 3.3 Bảng 3.4 Bảng 3.5 Bảng 3.6 Bảng 3.7 Bảng 3.8 Bảng 3.9 Bảng 3.10 Bảng 3.11 Tên bảng Diện tích tự nhiên của các tỉnh, thành phố ven biển Bắc Bộ Hiện trạng sử dụng đất của các tỉnh ven biển Bắc Bộ Dân số trung bình các tỉnh/thành qua các năm Cơ cấu dân số phân theo giới tính và phân theo thành thị, nông thôn Cơ cấu giá trị sản xuất nông nghiệp phân theo ngành kinh tế (giá thực tế) Giá trị sản xuất nông nghiệp theo giá thực tế (triệu đồng) Giá trị sản xuất lâm nghiệp theo giá thực tế (triệu đồng) Giá trị sản xuất thủy sản theo giá thực tế phân theo các tỉnh (triệu đồng) Giá trị sản xuất công nghiệp theo giá thực tế (triệu đồng) Sản lượng muối trung bình của các tỉnh/thành Công trình thủy lợi ở các tỉnh ven biển Bắc Bộ Đánh giá mức độ xâm nhập mặn tại một số cửa sông theo kịch bản B2 So sánh mức tăng xâm nhập mặn giữa kịch bản B2 và hiện trạng (km) Công trình thủy lợi đầu mối của các huyện giáp biển có nguy cơ bị ngập Công trình thủy lợi đầu mối của các huyện không giáp biển có nguy cơ bị ngập Số dân tại các huyện giáp biển có nguy cơ phải sử dụng nước nhiễm mặn để sinh hoạt Số dân tại các huyện không giáp biển có nguy cơ phải sử dụng nước nhiễm mặn để sinh hoạt Tỷ lệ diện tích rừng ngập mặn sẽ được trồng và quản lý bởi cộng đồng dân cư Mức độ hoàn thành việc chuyển dịch cơ cấu cây trồng, vật nuôi Mức độ hoàn thành nâng cấp phương tiện đánh bắt xa bờ Mức độ hoàn thành mục tiêu giáo dục, đào tạo Chỉ số tổng hợp về khả năng thích ứng của cộng đồng dân cư các tỉnh với nước biển dâng và biến đổi khí hậu Chỉ số nhạy cảm tổng hợp của các huyện giáp biển Chỉ số nhạy cảm tổng hợp của các huyện không giáp biển Trang 19 25 29 30 32 33 33 34 35 36 38 49 49 56 57 59 60 62 63 63 64 65 67 68 Bảng Bảng 3.12 Bảng 3.13 Bảng 3.14 Bảng 3.15 Bảng 3.16 Bảng 3.17 Tên bảng Chỉ số tổn thương tổng hợp (CVI) của cộng đồng dân cư các huyện Các giải pháp ứng phó với   cộng đồng dân cư theo đề xuất của cư dân ven biển Kinh tế hộ gia đình sản xuất nông nghiệp Kinh tế hộ gia đình sản xuất nông nghiệp và nuôi trồng thủy sản Kinh tế hộ gia đình sản xuất nông nghiệp và ngành nghề khác Đề xuất một số giải pháp ứng phó với nước biển dâng nhằm bảo vệ cộng đồng dân cư ven biển Bắc Bộ Trang 69 71 74 74 74 75 DANH MỤC HÌNH Hình Hình 1.1 Hình 1.2 Hình 1.3 Hình 1.4 Hình 2.1 Hình 2.2 Hình 2.3 Hình 2.4 Hình 2.5 Hình 2.6 Hình 3.1 Hình 3.2 Hình 3.3 Hình 3.4 Tên hình Trang Thay đổi nhiệt độ toàn cầu 19860-1999 3 Khung tiếp cận nghiên cứu giải pháp ứng phó với biến đổi 7 khí hậu Khung tiếp cận nghiên cứu giải pháp ứng phó với NBD Sơ đồ phương pháp nghiên cứu tính dễ bị tổn thương đối với cộng đồng dân cư Bản đồ nguy cơ ngập lụt do nước biển dâng năm 2030, kịch bản B2 Bản đồ nguy cơ ngập lụt do nước biển dâng năm 2050, kịch bản B2 Bản đồ nguy cơ ngập lụt do nước biển dâng năm 2100, kịch bản B2 Biểu đồ tỷ lệ % diện tích có nguy cơ ngập do NBD vùng ven biển Bắc Bộ Đường đẳng trị mặn 1‰ theo kịch bản B2 cho các mốc thời gian Đường đẳng trị mặn 4‰ theo kịch bản B2 cho các mốc thời gian Biểu đồ tỷ lệ % diện tích đất nông nghiệp có nguy cơ bị ngập Biểu đồ tỷ lệ % số dân có nguy cơ bị mất Biểu đồ tỷ lệ % số nhà dân có nguy cơ bị mất Biểu đồ tỷ lệ % đường giao thông nông thôn bị ảnh hưởng 8 12 45 46 47 48 50 51 53 54 55 55 DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT BĐKH Biến đổi khí hậu Bộ TN&MT Bộ Tài nguyên và Môi trường CĐDC Cộng đồng dân cư CVI Chỉ số tổn thương tổng hợp DEM Mô hình độ cao GDP Giá trị thị trường GIS Hệ thống thông tin địa lý NBD Nước biển dâng NN&PTNT Nông nghiệp và phát triển nông thôn IMHEN Viện Khoa học Khí tượng Thủy văn và Môi trường IPCC Ủy ban Liên chính phủ về Biến đổi khí hậu SARAR Phương pháp tổ chức điều tra đánh giá nhanh TDBTT Tính dễ bị tổn thương TN Tự nhiên TP Thành phố TT Thứ tự USAID Tổ chức phát triển hỗ trợ kinh tế Hoa Kỳ UNEP Chương trình Môi trường của Liên hiệp quốc MỤC LỤC TT Tiêu đề MỞ ĐẦU Chương 1 TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU 1.1 1.1.1 1.1.2 1.1.3 1.1.4 1.2 1.2.1 1.2.2 1.3 1.4 1.4.1 1.4.2 1.4.3 Các khái niệm cơ bản Biến đổi khí hậu và nước biển dâng Tác động của biến đổi khí hậu Tình trạng dễ bị tổn thương do tác động của biến đổi khí hậu Các khái niệm liên quan Nghiên cứu về biến đổi khí hậu Ghi nhận về biến đổi khí hậu và nước biển dâng Kịch bản biến đổi khí hậu và nước biển dâng ở Việt Nam Nghiên cứu về tính dễ bị tổn thương gây ra bởi nước biển dâng do biến đổi khí hậu và giải pháp ứng phó Phương pháp đánh giá tính dễ bị tổn thương của cộng đồng dân cư ven biển dưới tác động của nước biển dâng Quan điểm và phương pháp tiếp cận Quy trình đánh giá tính dễ bị tổn thương của cộng đồng dân cư và đề xuất giải pháp ứng phó Phương pháp nghiên cứu Kết luận chương 1 KHÁI QUÁT VỀ KHU VỰC NGHIÊN CỨU VÀ SỰ TÁC Chương 2 ĐỘNG CỦA NƯỚC BIỂN DÂNG DO BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU ĐẾN CỘNG ĐỒNG DÂN CƯ 2.1 2.1.1 2.1.2 2.1.3 2.1.4 2.2 2.2.1 2.2.2 Khái quát về khu vực nghiên cứu Đặc điểm tự nhiên vùng ven biển Bắc Bộ Đặc điểm kinh tế xã hội vùng ven biển Bắc Bộ Hệ thống hạ tầng thiết yếu vùng ven biển Bắc Bộ Định hướng phát triển kinh tế xã hội vùng ven biển Bắc Bộ Tác động của nước biển dâng đến sản xuất và cuộc sống của cộng đồng dân cư Nguy cơ ngập lụt do nước biển dâng và tác động của nó đến tài nguyên đất Nguy cơ xâm nhập mặn do nước biển dâng và tác động của nó đến nguồn nước Trang 1 1 1 1 1 2 2 2 5 6 11 11 11 15 17 19 19 19 29 37 40 44 44 48 TT Tiêu đề Kết luận chương 2 XÁC ĐỊNH TÍNH DỄ BỊ TỔN THƯƠNG CỦA CỘNG ĐỒNG DÂN CƯ VEN BIỂN BẮC BỘ DƯỚI TÁC ĐỘNG Chương 3 CỦA NƯỚC BIỂN DÂNG DO BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU VÀ MỘT SỐ GIẢI PHÁP ỨNG PHÓ 3.1 3.1.1 3.1.2 3.2 3.2.1 3.2.2 3.3 3.3.1 3.3.2 3.3.3 3.3.4 3.4 3.5 3.5.1 3.5.2 3.5.3 1 2 Mức hứng chịu với nước biển dâng của cộng đồng dân cư ven biển Bắc Bộ Mức độ hứng chịu do ngập lụt Mức độ hứng chịu do xâm nhập mặn Tính toán các chỉ số về khả năng thích ứng của cộng đồng dân cư với nước biển dâng Các giải pháp ứng phó với nước biển dâng Khả năng ứng phó của cộng đồng với nước biển dâng Tính toán chỉ số về độ nhạy cảm của cộng dồng dân cư với nước biển dâng Khả năng tiếp cận với nguồn lương thực khi nước biển dâng Khả năng tiếp cận nguồn nước cho sản xuất và sinh hoạt Khả năng tiếp cận với dịch vụ y tế và chăm sóc sức khỏe cho cộng đồng Chỉ số nhạy cảm tổng hợp của các địa phương trong vùng nghiên cứu Phân tích tính toán chỉ số tổn thương tổng hợp của cộng đồng dân cư ven biển Bắc Bộ Đề xuất một số giải pháp ứng phó với nước biển dâng để bảo vệ cộng đồng dân cư ven biển Bắc Bộ Các giải pháp ứng phó với nước biển dâng ở vùng ven biển Bắc Bộ Đánh giá năng lực tham gia các giải pháp ứng phó của cộng đồng dân cư ven biển Bắc Bộ Đề xuất một số giải pháp ứng phó với nước biển dâng do biến đổi khí hậu cho vùng ven biển Bắc Bộ Kết luận chương 3 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ Kết luận Kiến nghị DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO Trang 51 52 52 52 58 60 60 62 65 65 66 66 67 69 70 70 73 75 78 80 80 81 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của Đề tài Trong vài thập kỷ gần đây, Biến đổi khí hậu (BĐKH) toàn cầu ngày càng gia tăng về diễn biến, cường độ và mức độ ảnh hưởng. Biểu hiện mạnh mẽ nhất của BĐKH là sự nóng lên toàn cầu và mực nước biển dâng (NBD). Đây được xem là một trong những thách thức lớn đối với nhân loại trong thế kỷ 21. Trước thực tế trên, gần đây Chính phủ đã phê duyệt Chiến lược quốc gia về BĐKH và Chương trình mục tiêu quốc gia Ứng phó với BĐKH giai đoạn 2012 – 2015. Đồng thời, Chính phủ cũng đã giao cho các Bộ ngành nghiên cứu triển khai các hoạt động ứng phó chi tiết cho mỗi địa phương, vùng miền hoặc mỗi lĩnh vực cụ thể. Cho tới nay, khá nhiều nghiên cứu về tác động của BĐKH và NBD đã được triển khai ở Việt Nam. Về cơ bản, các đề tài, dự án đã đề xuất được giải pháp ứng phó cho một số vùng miền nhạy cảm, dễ bị tổn thương. Tuy nhiên, các công bố có liên quan cũng chỉ mới đưa ra được bức tranh tổng thể về tác động của BĐKH và NBD, và tập trung vào tổn thương hình thái mà chưa nghiên cứu sâu cho các đối tượng chịu tác động: cộng đồng dân cư (CĐDC), hệ sinh thái, hệ thống hạ tầng kỹ thuật… Cũng vì lý do đó, dường như các giải pháp ứng phó với BĐKH, NBD ở nước ta hiện nay khá chung chung, chưa xem xét chi tiết các nhân tố tác động, quy mô tác động và khả năng tự thích ứng của các đối tượng. Điều đó đã làm xuất hiện sự nghi ngại về tính phù hợp và hiệu quả của các chiến lược/giải pháp ứng phó. Theo đánh giá của chuyên gia ở trong và ngoài nước, Việt Nam là quốc gia có đường bờ biển kéo dài, là một trong những quốc gia chịu ảnh hưởng nặng nề nhất của BĐKH nói chung và NBD nói riêng. Điều này ảnh hưởng trực tiếp đến đời sống của dân cư vùng ven biển. Vùng ven biển Bắc Bộ là khu vực giàu tài nguyên, hệ sinh thái đa dạng, có tiềm năng phát triển kinh tế đứng thứ 2 sau khu vực đồng bằng sông Cửu Long. Khu vực này cũng có mật độ dân số cao nhất so với các vùng miền khác của nước ta. Mặc dù vậy, theo đánh giá của các tổ chức quốc tế và trong nước, cùng với đồng bằng sông Cửu Long, vùng ven biển Bắc Bộ sẽ chịu tác động mạnh mẽ nhất của BĐKH và NBD. Vậy, sống trong điều kiện tự nhiên phong phú nhưng khá phức tạp, có truyền thống rất tốt chống chọi với thiên tai, CĐDC ven biển Bắc Bộ sẽ bị tổn thương như thế nào dưới tác động của BĐKH, đặc biệt là sự dâng cao của nước biển? Để xem xét vấn đề trên đây, trong khuôn khổ luận văn này, tác giả chọn đề tài: “Xác định tính dễ bị tổn thương của cộng đồng dân cư ven biển Bắc Bộ dưới tác động của nước biển dâng do biến đổi khí hậu” để nghiên cứu. 2. Mục đích nghiên cứu Đề tài nghiên cứu nhằm mục đích xác định tính dễ bị tổn thương (TDBTT) của CĐDC ở các địa phương vùng ven biển Bắc Bộ, từ đó đề xuất một số giải pháp ứng phó với NBD để bảo vệ CĐDC ven biển Bắc Bộ. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Luận văn này nghiên cứu tính tổn thương của CĐDC vùng ven biển Bắc Bộ dưới tác động của NBD do tác động của BĐKH. Tác động của BĐKH có quy mô rộng lớn, ảnh hưởng đến nhiều đối tượng, liên quan đến nhiều ngành, nhiều lĩnh vực. Tuy nhiên, trong khuôn khổ luận văn này, tác giả chỉ tập trung xem xét các vấn đề có liên quan trong ngành nông nghiệp và phát triển nông thôn ở vùng ven biển Bắc Bộ, gồm Hải Phòng, Thái Bình, Nam Định, Ninh Bình. 4. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn + Về mặt khoa học: Xây dựng cơ sở lý luận và đề xuất được phương pháp xác định TDBTT của CĐDC dưới tác động của NBD do BĐKH; + Về mặt thực tiễn: Xác định được TDBTT của CĐDC ven biển Bắc Bộ, làm cơ sở đề xuất một số giải pháp ứng phó với NBD hiệu quả và phù hợp với điều kiện thực tế ở các địa phương. 5. Cách tiếp cận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Cách tiếp cận: Các cách tiếp cận được sử dụng trong nghiên cứu này bao gồm: i) Tiếp cận hệ thống; ii) Tiếp cận từ trên xuống và tiếp cận từ dưới lên. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Để thực hiện luận văn các phương pháp nghiên cứu được sử dụng, bao gồm: Phương pháp kế thừa; phương pháp điều tra theo phiếu câu hỏi; phương pháp điều tra đánh giá nhanh SARAR; GIS (kỹ thuật chồng ghép bản đồ); phương pháp phân tích thống kê; phương pháp mô phỏng. 6. Kết quả dự kiến đạt được Với mục tiêu, đối tượng và phạm vi nghiên cứu ở trên, bằng việc sử dụng các phương pháp nghiên cứu khoa học, dự kiến luận văn sẽ có những đóng góp nhất định như sau: + Xây dựng được bức tranh tổng thể về tác động của NBD do BĐKH đến CĐDC ven biển Bắc Bộ; + Đánh giá được chỉ số tổn thương của CĐDC dưới tác động của NBD ở vùng ven biển Bắc Bộ; + Đề xuất một số giải pháp ứng phó với NBD nhằm đảm bảo đời sống CĐDC. 7. Nội dung nghiên cứu Ngoài phần mở đầu, kết luận và kiến nghị, luận văn gồm 3 chương với các nội dung chính như sau: Chương 1: Nghiên cứu tổng quan Chương 2: Khái quát về khu vực nghiên cứu và sự tác động của nước biển dâng do biến đổi khí hậu đến cộng đồng dân cư Chương 3: Xác định tính dễ bị tổn thương của cộng đồng dân cư ven biển Bắc Bộ dưới tác động của nước biển dâng do biến đổi khí hậu và một số giải pháp ứng phó. 1 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU 1.1. Các khái niệm cơ bản Mặc dù BĐKH và NBD không phải là vấn đề mới nhưng, trong thực tế, sự hiểu biết và truyền tải thông tin về vấn đề này không hoàn toàn đồng nhất, kể cả trên phương diện truyền thông lẫn quản lý chuyên ngành. Để tiện theo dõi, phần dưới đây giới thiệu một số khái niệm được sử dụng thống nhất trong luận văn, gồm: 1.1.1. Biến đổi khí hậu và nước biển dâng Biến đổi khí hậu là sự biến đổi trạng thái của khí hậu so với trung bình và/hoặc dao động của khí hậu duy trì trong một khoảng thời gian dài, thường là vài thập kỷ hoặc dài hơn. BĐKH có thể là do các quá trình tự nhiên bên trong hoặc các tác động bên ngoài, hoặc do hoạt động của con người làm thay đổi thành phần của khí quyển hay trong khai thác sử dụng đất (Bộ TN&MT, 2008). Nước biển dâng là sự dâng mực nước của đại dương trên toàn cầu, trong đó không bao gồm triều, nước dâng do bão. NBD tại một vị trí nào đó có thể cao hơn hoặc thấp hơn so với trung bình toàn cầu vì có sự khác nhau về nhiệt độ của đại dương và các yếu tố khác (Bộ TN&MT, 2008). 1.1.2. Tác động của biến đổi khí hậu Đối với hệ thống tự nhiên và con người, tùy thuộc vào mức độ xem xét thích ứng như thế nào, người ta có thể phân biệt giữa tác động tiềm năng và tác động lâu dài (IPCC, 2007; UNEP, 2007): + Tác động tiềm năng: tất cả các tác động có thể xảy ra đối với một kịch bản BĐKH mà chưa xem xét đến các giải pháp thích ứng; + Tác động lâu dài: tác động của BĐKH tiếp tục xảy ra sau khi có giải pháp thích ứng. 1.1.3. Tình trạng dễ bị tổn thương do tác động của biến đổi khí hậu Tình trạng dễ bị tổn thương do tác động của BĐKH: là mức độ mà một hệ thống (tự nhiên, xã hội, kinh tế) có thể bị tổn thương do BĐKH, hoặc không có khả năng thích ứng với những tác động bất lợi của BĐKH (IPCC, 2007). Theo IPCC (2007), TDBTT là hàm số của tính chất, cường độ và mức độ 2 (phạm vi) của các biển đổi và dao động khí hậu mà hệ thống đó phải hứng chịu, độ nhạy cảm và khả năng thích ứng của hệ thống đó. IPCC đề nghị xác định chỉ số tổn thương do BĐKH (CVI) bằng công thức: CVI = F(mức độ hứng chịu, độ nhạy cảm, khả năng thích ứng) 1.1.4. Các khái niệm liên quan Kịch bản BĐKH là giả định có cơ sở khoa học và tính tin cậy về sự tiến triển trong tương lai của các mối quan hệ giữa kinh tế - xã hội, GDP, phát thải khí nhà kính, BĐKH và mực NBD (Bộ TN&MT, 2008). Mối nguy cơ là đặc tính hoặc trạng thái của hiện tượng tự nhiên mà trong các điều kiện cụ thể có thể gây hại đến các đối tượng khác. Mức hứng chịu là bản chất và mức độ các tác động của hiện tượng BĐKH cực đoan mà hệ thống (tự nhiên, kinh tế-xã hội-môi trường và hạ tầng cơ sở) phải hứng chịu (IPCC, 2007). Khả năng thích ứng với BĐKH là sự điều chỉnh hệ thống tự nhiên hoặc con người đối với hoàn cảnh hoặc môi trường thay đổi, nhằm mục đích giảm khả năng bị tổn thương do dao động và BĐKH hiện hữu hoặc tiềm tàng và tận dụng các cơ hội do nó mang lại (IPCC, 2007). Độ nhạy cảm là mức độ hệ thống chịu tác động (trực tiếp hoặc gián tiếp) có lợi cũng như bất lợi bởi các tác nhân liên quan đến khí hậu (IPCC, 2007). Ứng phó với BĐKH là các hoạt động của con người nhằm thích ứng và giảm nhẹ BĐKH (Bộ TN&MT, 2008). 1.2. Nghiên cứu về biến đổi khí hậu 1.2.1. Ghi nhận về biến đổi khí hậu và nước biển dâng BĐKH là hiện tượng tự nhiên mang tính toàn cầu. Cũng vì thế mà vấn đề này đã thu hút sự quan tâm của hầu hết các quốc qia, các tổ chức nghiên cứu trên thế giới. Theo đánh giá lần thứ 4 của Ban Liên bang chính phủ về BĐKH (IPCC, 2007) đã nhận định rằng sự nóng lên của hệ thống khí hậu trái đất hiện nay chưa từng có. Điều đó đã được minh chứng qua số liệu quan trắc về sự tăng lên của nhiệt 3 độ không khí và đại dương trung bình, sự tan chảy băng và tuyết trên phạm vi rộng lớn, sự dâng lên của mực nước biển trung bình toàn cầu. Trong giai đoạn 1906 đến 2005, nhiệt độ trung bình toàn cầu tăng khoảng 0,74ºC, tốc độ tăng của nhiệt độ trong 50 năm gần đây gần gấp đôi so với 50 năm trước. Hai năm được công nhận có nhiệt độ trung bình toàn cầu cao nhất từ trước đến nay là 1998, 2005. 11 trong số 12 năm gần đây (1995-2006) cho thấy khí hậu toàn cầu tăng và khoảng thời gian này cũng nóng nhất trong chuỗi số liệu quan trắc. Nhiệt độ trên lục địa tăng rõ rệt và nhanh hơn hẳn so với nhiệt độ trên đại dương với thời kỳ tăng nhanh nhất là mùa đông (tháng XII, I, II) và mùa xuân (tháng III, IV, V). Nhiệt độ cực trị cũng có chiều hướng biến đổi tương tự như nhiệt độ trung bình. Hình 1.1: Thay đổi nhiệt độ toàn cầu 1860 – 1999 (Nguồn: Bộ TN&MT, 2009) Về lượng mưa, số liệu quan trắc cho thấy lượng mưa có chiều hướng tăng lên trong thời kỳ 1900 - 2005 ở phía Bắc vĩ độ 30ºN. Tuy nhiên, mưa lại có xu hướng giảm đáng kể từ năm 1970 ở vùng nhiệt đới. Lượng mưa ở khu vực từ 10ºN đến 30ºN tăng lên từ năm 1900 đến 1950 ở vùng nhiệt đới và giảm trong thời kỳ sau đó. Nhìn chung, lượng mưa có xu hướng biến đổi theo mùa và theo không gian rõ rệt hơn hẳn so với nhiệt độ. Hiện tượng mưa lớn, bất thường có dấu hiệu tăng lên trong thời gian gần đây. Số liệu quan trắc về mực nước biển chỉ ra mức gia tăng trung bình toàn cầu với tốc độ trung bình 1,8mm/năm trong thời kỳ 1961-2003 và với tốc độ 3,1mm/năm trong thời kỳ từ năm 1993-2003. Trong khoảng 3 thập kỷ gần đây, tổng 4 cộng mực nước biển đã dâng 0,31m (± 0,07m). Hạn hán xuất hiện thường xuyên hơn ở vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới từ năm 1970. Nguyên nhân chính của sự gia tăng này là lượng mưa giảm và nhiệt độ tăng dẫn đến bốc hơi tăng. Khu vực thường xuyên xảy ra hạn hán là phía Tây Hoa Kỳ, Úc, Châu Âu. Theo dõi của các cơ quan quan trắc khí tượng quốc tế cũng cho thấy, hoạt động của xoáy thuận nhiệt đới, đặc biệt là các cơn bão mạnh gia tăng từ những năm 1970 và ngày càng có xu hướng xuất hiện nhiều hơn các cơn bão có quỹ đạo bất thường. Điều này có thể thấy trên cả Ấn Độ Dương, Bắc và Tây Bắc Thái Bình Dương. Tuy nhiên, số cơn bão ở Đại Tây Dương không biến động nhiều trong khoảng 10 năm gần đây. Các yếu tố biến động về khí hậu cũng làm xuất hiện sự biến đổi trong chế độ hoàn lưu quy mô lớn trên cả lục địa và đại dương. Biểu hiện rõ rệt nhất là sự gia tăng về số lượng và cường độ của hiện tượng ElNino và biến động mạnh mẽ của hệ thống gió mùa. Tương tự như diễn biến chung trên toàn thế giới, số liệu quan trắc các thông số khí tượng ở Việt Nam trong 100 năm qua cũng cho thấy xu thế biến đổi khá tiêu cực. Cụ thể: Nhiệt độ trung bình năm tăng khoảng 0,1ºC mỗi thập kỷ, nhiệt độ trung bình một số tháng mùa hè tăng khoảng 0,1 - 0,3ºC mỗi thập kỷ. Về mùa đông, nhiệt độ giảm đi trong các tháng đầu mùa và tăng lên trong các tháng cuối mùa. Xu thế biến đổi của lượng mưa không nhất quán giữa các khu vực và các thời kỳ. Riêng trong 2 thập kỷ gần đây, lượng mưa năm ở Hà Nội và Thành phố (TP) Hồ Chí Minh có xu hướng giảm đi, trong khi ở Đà Nẵng có xu hướng tăng lên. Tuy vậy có thể thấy trên phần lớn lãnh thổ, lượng mưa giảm đi vào tháng VII, tháng VIII và tăng lên vào tháng IX, X, XI. Số ngày mưa phùn ở miền Bắc giảm một nửa, từ trung bình 30 ngày mỗi năm trong thập kỷ 1961 – 1970 xuống còn 15 ngày mỗi năm trong thập kỷ 1991 - 2000. Về quy luật vận động của khí quyển cũng thay đổi đáng kể, quỹ đạo bão di 5 chuyển dần về các vĩ độ phía Nam và mùa bão lùi dần vào cuối năm, sự biến đổi của gió mùa mùa đông không thể hiện rõ thành xu thế. Lũ đặc biệt lớn xảy ra thường xuyên hơn ở miền Trung và miền Nam. Hạn hán xảy ra hàng năm ở hầu hết các khu vực của cả nước. Mực NBD lên cao trung bình là 2,5 đến 3,0 cm mỗi thập kỷ. Số liệu quan trắc trên bình diện toàn cầu và ở Việt Nam đều cho thấy, diễn biến khí hậu trong những thập kỷ qua hết sức cực đoan và khó lường. Quá trình này được dự báo sẽ tiếp tục thay đổi phức tạp. Vậy, trong tương lai, khí hậu toàn cầu nói chung và Việt Nam nói riêng sẽ biến đổi ra sao? Kéo theo đó, mức độ nghiêm trọng của nước biển sẽ xảy ra như thế nào với vùng lục địa của nước ta? Vấn đề này sẽ được thảo luận trong phần dưới đây. 1.2.2. Kịch bản biến đổi khí hậu và nước biển dâng ở Việt Nam Theo Ủy ban Liên Chính phủ về BĐKH (IPCC), kịch bản BĐKH rất quan trọng, sẽ được sử dụng làm thông số đầu vào cho các mô hình đánh giá tác động. Hiện nay đã có nhiều quốc gia, nhiều khu vực xây dựng kịch bản BĐKH với quy mô khu vực, quốc gia và các vùng khí hậu hoặc phạm vi nhỏ hơn. Ở nước ta, một số kịch bản BĐKH đã được xây dựng trên cơ sở thu phóng mô hình dự báo của IPCC có xem xét đến các điều kiện thực tế của Việt Nam. Kịch bản BĐKH và NBD lần thứ nhất được Bộ TN&MT công bố vào năm 2009. Sau đó, các cơ quan nghiên cứu đã cập nhật, bổ sung và được công bố lại vào năm 2012. Về cơ bản, các thông số khí hậu, khí tượng chính ở các vùng miền của nước ta được dự báo như sau: Về nhiệt độ: Vào cuối thế kỷ 21, theo kịch bản phát thải trung bình, nhiệt độ trung bình tăng từ 2 đến 30C trên phần lớn diện tích cả nước, riêng khu vực từ Hà Tĩnh đến Quảng Trị có nhiệt độ trung bình tăng nhanh hơn so với những nơi khác. Nhiệt độ thấp nhất trung bình tăng từ 2,2 đến 30C, nhiệt độ cao nhất trung bình tăng từ 2,0 đến 3,20C. Số ngày có nhiệt độ cao nhất trên 350C tăng từ 15 đến 30 ngày trên phần lớn diện tích cả nước. Về lượng mưa: Vào cuối thế kỷ 21, theo kịch bản phát thải trung bình, lượng mưa năm tăng hầu hết khắp lãnh thổ, mức tăng phổ biến từ 2 đến 7%, riêng Tây 6 Nguyên, Nam Trung Bộ tăng ít hơn, dưới 3%. Xu thế chung là lượng mưa mùa khô giảm và lượng mưa mùa mưa tăng. Lượng mưa ngày lớn nhất tăng thêm so với thời kỳ 1980-1999 ở Bắc Bộ, Bắc Trung Bộ và giảm ở Nam Trung Bộ, Tây Nguyên, Nam Bộ. Tuy nhiên ở các khu vực khác nhau lại có thể xuất hiện ngày mưa dị thường với lượng mưa gấp đôi so với kỷ lục hiện nay. Về mực NBD: Vào cuối thế kỷ 21, theo kịch bản phát thải trung bình, mực NBD cao nhất ở vùng từ Cà Mau đến Kiên Giang trong khoảng từ 62 đến 82cm, thấp nhất ở vùng Móng Cái trong khoảng từ 49 đến 64cm, trung bình toàn Việt Nam, NBD trong khoảng từ 57 đến 73cm. Chi tiết về kịch bản NBD ở Việt Nam được trình bày trong bảng 1.1. Bảng 1.1: Mực NBD (cm) so với thời kỳ 1980-1999 Kịch bản Các mốc thời gian 2020 2030 2040 2050 2060 2070 2080 2090 2100 Thấp (B1) 8-9 11-13 15-17 19-23 24-30 29-37 34-44 38-51 42-58 Trung bình 7-8 11-13 15-18 20-24 25-32 31-39 37-48 43-56 49-65 Cao (A1FI) 8-9 12-14 16-19 23-27 30-36 38-47 47-59 56-72 66-86 (Nguồn: Bộ TN&MT, 2012) Về nguyên tắc, kịch bản BĐKH và NBD được xây dựng dựa theo các kịch bản khác về phát triển kinh tế, phát thải khí nhà kính và cơ chế vận động của khí quyển ngoài trái đất. Mặc dù vậy, do nhiều nguyên nhân khác nhau, hiện vẫn còn nhiều điểm chưa chắc chắn trong việc xác định các kịch bản phát triển kinh tế trên cả bình diện thế giới và trong nước. Vì vậy, theo khuyến cáo của Bộ TN&MT, các địa phương và các ngành sử dụng kịch bản ứng với mức phát thải trung bình (B2) để xây dựng các chương trình ứng phó thay vì xem xét cho cả ba kịch bản phát thải thấp, cao và trung bình (B1, A1FI và B2). 1.3. Nghiên cứu về tính dễ bị tổn thương gây ra bởi nước biển dâng do biến đổi khí hậu và giải pháp ứng phó Với những quan ngại sâu sắc về tác động tiêu cực của BĐKH và NBD đến đời sống, hoạt động sản xuất kinh doanh của con người, tính đa dạng sinh học và sự 7 tồn tại của các hệ sinh thái, kịch bản BĐKH và NBD đã được nghiên cứu và công bố trên phạm vi toàn cầu và chi tiết cho từng vùng miền cụ thể như ở Việt Nam. Tuy nhiên, để xây dựng chiến lược, kế hoạch hay các hành động cụ thể để thích nghi và ứng phó phù hợp với BĐKH và NBD thì việc diễn toán sự rủi ro, tác động và mức độ tổn thương của các đối tượng khác nhau như thế nào, dựa trên các kịch bản đã được công bố, cũng đang thu hút sự quan tâm của các tổ chức nghiên cứu, các học giả trong và ngoài nước. Theo IPCC (2007) thì có 3 cách tiếp cận nghiên cứu TDBTT do BĐKH, gồm: Tiếp cận tác động (impact approach), tiếp cận tương tác (interaction approach) và tiếp cận tổng hợp (integrated approach). Mỗi cách tiếp cận có những điểm mạnh và điểm hạn chế riêng. Việc lựa chọn cách tiếp cận nào phụ thuộc vào nhiều yếu tố khác nhau như yêu cầu đánh giá, phạm vi, khung thời gian và nguồn lực cho phép. CHẨN ĐOÁN Bước 1: Xác định mức tổn thương THIẾT KẾ DỤ ÁN Bước 2: Xác định giải pháp thích ứng Bước 3: Phân tích Bước 4: Lựa chọn tiến trình hành động THỰC HIỆN ĐÁNH GIÁ Bước 5: Thực hiện ứng Bước 6: Đánh giá các phó giải pháp Hình 1.2: Khung tiếp cận nghiên cứu giải pháp ứng phó với biến đổi khí hậu (Nguồn: USAID, 2007) Xuất phát từ yêu cầu của các nước, năm 1998, Chương trình Môi trường của Liên hiệp quốc (UNEP) đã xuất bản tài liệu hướng dẫn các quy tắc về đánh giá tác động tiềm tàng của BĐKH đối với môi trường và nền kinh tế. Theo UNEP, phương pháp đánh giá tác động của BĐKH có thể được sử dụng để đánh giá tác động của NBD (do BĐKH). Trên cơ sở các câu hỏi cơ bản: “BĐKH có ý nghĩa gì" và "điều gì có thể được thực hiện". 8 Theo USAID (2007), tiếp cận nghiên cứu về tác động và giải pháp ứng phó với BĐKH và NBD được đề nghị theo 6 bước. Cụ thể như hình 1.2. Có quan điểm tương tự UNEP, Bộ Tài nguyên và Môi trường cho rằng, các phương pháp nghiên cứu được sử dụng khi triển khai nghiên cứu tác động của NBD phụ thuộc vào khả năng tài chính, thời gian và thông tin yêu cầu. Từ một nghiên cứu đánh giá tác động của NBD đối với Việt Nam, Viện Khoa học Khí tượng Thuỷ văn và Môi trường (IMHEN, 2010) đề xuất khung tiếp cận nghiên cứu như hình 1.3. Nước biển dâng - Mực nước biển trung bình toàn cầu Tác động của NBD đến chế độ thuỷ triều Mô hình số độ cao và bản đồ ngập lụt Môi trường tự nhiên - Xâm nhập mặn Chỉ số tổn thương Tác động tới hệ sinh thái Môi trường KT-XH - Tác động tới kinh tế, xã hội Chi phí lợi ích Rủi ro Đề xuất Biện pháp thích ứng Hình 1.3: Khung tiếp cận nghiên cứu giải pháp ứng phó với NBD (IMHEN, 2010) Trong đó: - Xác định các đặc trưng của NBD đối vùng nghiên cứu: Ở đây, thay vì xem xét mức độ dâng cao của nước biển theo mốc thời gian, IMHEN diễn toán NBD tương ứng với mức ngập là 50, 75, 100cm so với mực nước biển trung bình giai 9 đoạn 1980-1999. Bên cạnh đó, các biến động kéo theo của thuỷ triều cũng được xem xét. Bản đồ ngập lụt được xây dựng trên cơ sở bản đồ địa hình số DEM (1:25.000); - Tác động đến môi trường tự nhiên: IMHEN đưa ra diện tích có khả năng bị tác động hoặc ngập cho các tỉnh ven biển Việt Nam và bản đồ đẳng mặn 1‰ đến 4‰ cho khu vực đồng bằng sông Hồng và sông Cửu Long; - Tác động đến kinh tế xã hội: IMHEN công bố kết quả nghiên cứu sơ bộ khả năng thiệt hại do NBD đến một số ngành kinh tế trọng điểm (chi tiết hơn đối với khu vực Thừa Thiên Huế). - Các giải pháp thích ứng: Chủ yếu là các giải pháp cho khu vực tỉnh Thừa Thiên Huế. Cutter (1996) đã đề xuất đánh giá TDBTT của hệ thống tự nhiên – xã hội thông qua đánh giá về chất lượng cuộc sống và các nghiên cứu về sự sống trong khoa học xã hội và khoa học hành vi. Những nghiên cứu ban đầu của Cutter đi sâu vào tìm hiểu các đặc điểm thuận lợi hay không thuận lợi của khu vực cho con người định cư. Trong đó, nhận định TDBTT của hệ thống tự nhiên – xã hội có thể thay đổi theo thời gian do sự biến động của các yếu tố gây thiên tai, sự thay đổi năng lực của cộng đồng đối phó với thiên tai. Cụ thể hơn, Sopac (2004) đề xuất bộ chỉ số (gồm 50 chỉ số) về tổn thương môi trường và ứng dụng trong nghiên cứu của mình. Chỉ số tổn thương môi trường là cơ sở để đánh giá phúc lợi xã hội và được thiết kế để đánh giá cả TDBTT kinh tế và xã hội, cung cấp cái nhìn sâu rộng vào các quá trình tiêu cực có thể ảnh hưởng đến sự phát triển bền vững của quốc gia. Nghiên cứu của Sopac được xem là có ý nghĩa lớn cho các nước đang phát triển thuộc nam Thái Bình Dương, đồng thời là dữ liệu quan trọng phục vụ phát triển kinh tế bền vững tại khu vực, trong đó có Việt Nam. Một số nghiên cứu về TDBTT vùng ven bờ do dâng cao mực nước biển lại đề nghị phương pháp tính khác, dựa trên cơ sở phương pháp tính chỉ số tổn thương ven biển (Thieler, E. Robert và cộng sự, 2001). Kết quả của các nghiên cứu này là thiết