Tài liệu Việc làm và thu nhập của lao động nông thôn ở xã hồng lộc – huyện lộc hà – tỉnh hà tĩnh dưới tác động của cơ giới hóa nông nghiệp

ĐẠI HỌC HUẾ TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ KHOA KINH TẾ VÀ PHÁT TRIỂN -----  ----- KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Đề tài: VIỆC LÀM VÀ THU NHẬP CỦA LAO ĐỘNG NÔNG THÔN XÃ HỒNG LỘC, HUYỆN LỘC HÀ, TỈNH HÀ TĨNH DƯỚI TÁC ĐỘNG CỦA CƠ GIỚI HÓA TRONG SẢN XUẤT NÔNG NGHIỆP NGUYỄN THỊ LAM Huế 05/2016 ĐẠI HỌC HUẾ TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ KHOA KINH TẾ VÀ PHÁT TRIỂN -----  ----- KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Đề tài: VIỆC LÀM VÀ THU NHẬP CỦA LAO ĐỘNG NÔNG THÔN XÃ HỒNG LỘC, HUYỆN LỘC HÀ, TỈNH HÀ TĨNH DƯỚI TÁC ĐỘNG CỦA CƠ GIỚI HÓA TRONG SẢN XUẤT NÔNG NGHIỆP Giảng viên hướng dẫn: Sinh viên thực hiện: PGS.TS Phùng Thị Hồng Hà Nguyễn Thị Lam Lớp: K46B - KTNN Huế 05/2016 Khóa luận tốt nghiệp GVHD: PGS.TS Phùng Thị Hồng Hà Lời Cảm Ơn Để thực hiện và hoàn thành tốt đề tài khóa luận tốt nghiệp này, tôi đã nhận được sự giúp đỡ và dạy bảo của nhiều tập thể và cá nhân. Trước hết, tôi xin chân thành cảm ơn ban giám hiệu trường Đại học Kinh Tế - Đại Học Huế, ban chủ nhiệm khoa Kinh Tế và Phát Triển đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình học tập cũng như hoàn thành luận văn này. Đặc biệt, tôi xin bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc đến PGS.TS Phùng Thị Hồng Hàđã tận tình, chu đáo hướng dẫn và giúp đỡ tôi hoàn thành tốt khoá luận tốt nghiệp này. Tôi xin chân thành cảm ơn đến UBND xã Hồng Lộc, Phòng Chính sách – Xã hội, Phòng Lao động –Thương binh và xã hội huyện Lộc Hà cùng đoàn thể các hộ gia đình ở xã Hồng Lộc đã tạo điều kiện thuận lợi và cung cấp số liệu cần thiết. Cuối cùng, tôi xin chân thành cảm ơn gia đình và bạn bè đã động viên, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình thực hiện đề tài khoá luận tốt nghiệp này. Do hạn chế về thời gian cũng như khả năng của bản thân nên khoá luận này không tránh khỏi những thiếu sót. Rất mong sự thông cảm và đóng góp ý kiến của thầy, cô và các bạn sinh viên để khoá luận này được hoàn thiện hơn. Tôi xin chân thành cảm ơn. Huế, tháng 5 năm 2016 Sinh viên thực hiện Nguyễn Thị Lam SVTH: Nguyễn Thị Lam ii Khóa luận tốt nghiệp GVHD: PGS.TS Phùng Thị Hồng Hà TÓM TẮT NGHIÊN CỨU Việc làm và thu nhập của lao động nông thôn luôn là vấn đề được quan tâm trong từng giai đoạn phát triển của đất nước. Rất nhiều chủ trương, chính sách đã và đang dần được thực hiện để tạo việc làm và tăng thu nhập cho lao động nông thôn, trong đó có việc thực hiện cơ giới hóa trong sản xuất nông nghiệp. Hồng Lộc là một trong những xã đi đầu trong công tác thực hiện cơ giới hóa trong sản xuất nông nghiệp của toàn huyện. Dưới tác động của cơ giới hóa, thu nhập của người dân tăng lên, góp phần cải thiện cuộc sống, bộ mặt nông thôn của xã đã có nhiều khởi sắc. Tuy nhiên, trên thực tế việc thực hiện cơ giới hóa trên địa bàn xã vẫn còn gặp nhiều khó khăn. - Dữ liệu nghiên cứu: Luận văn đã sữ dụng dữ liệu từ các báo cáo của UBND xã Hồng Lộc, kết quả điều tra về việc làm và thu nhập của lao động nông thôn xã Hồng Lộc, các tài liệu liên quan khác. - Phương pháp nghiên cứu: phương pháp điều tra chọn mẫu, phương pháp thu thập số liệu, phương pháp phân tích số liệu, phương pháp so sánh, phương pháp phân tích kinh tế, phương pháp hoạch toán, phương pháp thống kê mô tả. - Kết quả nghiên cứu: Đề tài tập trung nghiên cứu, phân tích tác động của CGH đến sự thay đổi lao động và việc làm thông qua sự thay đổi thời gian làm việc của các lao động, biến động thu nhập của các lao động và các nhân tố ảnh hưởng đến việc làm và thu nhập của lao động nông thôn xã Hồng Lộc. Trên cơ sở đó đưa ra một số giải pháp và kiến nghị đề xuất nhằm góp phần tạo việc làm, nâng cao thu nhập cho lao động nông thôn. SVTH: Nguyễn Thị Lam iii Khóa luận tốt nghiệp GVHD: PGS.TS Phùng Thị Hồng Hà MỤC LỤC MỤC LỤC .................................................................................................................... iii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT ..................................................................................... vii DANH MỤC BẢNG BIỂU ....................................................................................... viii DANH MỤC BIỂU ĐỒ ............................................................................................. viii ĐƠN VỊ QUY ĐỔI ......................................................................................................ix PHẦN I: ĐẶT VẤN ĐỀ ................................................................................................1 1.Tính cấp thiết của đề tài .......................................................................................... 1 2.Mục tiêu nghiên cứu ............................................................................................... 2 3.Đối tượng nghiên cứu ............................................................................................. 3 4.Phạm vi nghiên cứu................................................................................................. 3 5.Phương pháp nghiên cứu ........................................................................................ 3 PHẦN 2: NỘI DUNG NGHIÊN CỨU .........................................................................5 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ VIỆC LÀM VÀ LAO ĐỘNG NÔNG THÔN DƯỚI TÁC ĐỘNG CỦA CƠ GIỚI HÓA NÔNG NGHIỆP ............... 5 1.1.Lý luận về việc làm và thu nhập của lao động nông thôn ................................... 5 1.1.1.Một số khái niệm .............................................................................................5 1.2.Cơ giới hóa nông nghiệp ...................................................................................... 8 1.2.1.Khái niệm cơ giới hóa nông nghiệp .................................................................8 1.2.2.Đặc điểm quá trình cơ giới hóa nông nghiệp...................................................9 1.2.3.Vai trò của cơ giới hóa trong nông nghiệp ....................................................11 1.2.4.Tác động của cơ giới hóa nông nghiệp đối với việc làm và thu nhập của lao động nông thôn .......................................................................................................12 1.3.Các chỉ tiêu nghiên cứu...................................................................................... 13 1.3.1.Các chỉ tiêu phản ánh sự thay đổi việc làm ...................................................13 1.3.2.Các chỉ tiêu phản ánh sự thay đổi thu nhập ...................................................14 1.4.Cơ sở thực tiễn về việc làm và thu nhập của lao động nông thôn dưới tác động của cơ giới hóa nông nghiệp .................................................................................... 15 1.4.1.Tình hình việc làm và thu nhập của lao động nông thôn trong những năm gần đây. ...................................................................................................................15 SVTH: Nguyễn Thị Lam iv Khóa luận tốt nghiệp GVHD: PGS.TS Phùng Thị Hồng Hà 1.4.2.Kinh nghiệm một số địa phương trong tạo việc làm và tăng thu nhập cho lao động nông thôn .......................................................................................................17 1.4.2.1.Kinh nghiệm áp dụng cơ giới hóa trong sản xuất nông nghiệp tại các tỉnh Đồng bằng sông Cửu Long .................................................................................17 1.4.2.2.Kinh nghiệm giải quyết việc làm, tăng thu nhập cho người dân nông thôn ở tỉnh Thái Bình...................................................................................................19 1.4.2.3.Quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về vấn đề cơ giới hóa trong sản xuất nông nghiệp .................................................................................................21 CHƯƠNG II: THỰC TRẠNG THU NHẬP VÀ VIỆC LÀM CỦA LAO ĐỘNG NÔNG THÔN DƯỚI TÁC ĐỘNG CƠ GIỚI HÓA TẠI XÃ HỒNG LỘC – HUYỆN LỘC HÀ – TỈNH HÀ TĨNH........................................................................23 2.1.Tình hình cơ bản của địa bàn nghiên cứu .......................................................... 23 2.1.1.Điều kiện tự nhiên..........................................................................................23 2.2.Đặc điểm kinh tế - xã hội ................................................................................... 23 2.2.1.Tình hình dân số - lao động ...........................................................................23 2.2.2.Cơ sở hạ tầng .................................................................................................25 2.2.2.1.Hệ thống thủy lợi, giao thông nội đồng...................................................25 2.2.2.2.Hạ tầng điện.............................................................................................25 2.2.2.3.Cơ cấu giá trị sản xuất theo khu vực kinh tế ...........................................26 2.3.Đánh giá chung về đặc điểm của xã Hồng Lộc ................................................. 27 2.3.1.Thuận lợi ........................................................................................................27 2.3.2.Thách thức .....................................................................................................28 2.4.Khái quát về công tác cơ giới hóa nông nghiệp của xã ..................................... 28 2.5.Việc làm và thu nhập của lao động nông thôn dưới tác động của cơ giới hóa nông nghiệp. ............................................................................................................. 30 2.5.1.Khái quát về các hộ điều tra ..........................................................................30 2.5.1.1.Năng lực sản xuất ....................................................................................30 2.5.1.2.Tình hình cơ giới hóa các khâu trong sản xuất nông nghiệp ..................33 2.5.2.Biến động việc làm của các hộ điều tra dưới tác động của cơ giới hóa nông nghiệp ...................................................................................................................34 SVTH: Nguyễn Thị Lam v Khóa luận tốt nghiệp GVHD: PGS.TS Phùng Thị Hồng Hà 2.5.2.1.Sự thay đổi việc làm ................................................................................34 2.5.2.2.Sự thay đổi số công lao động ..................................................................37 2.5.2.3.Tỷ suất sử dụng thời gian làm việc của các lao động..............................40 2.5.3.Biến động thu nhập ........................................................................................46 2.5.3.1.Thu nhập từ hoạt động sản xuất lúa. .......................................................46 2.5.3.2.Sự thay đổi thu nhập và cơ cấu thu nhập chung của các hộ điều tra.......48 2.6.Các nhân tố ảnh hưởng đến việc làm và thu nhập của lao động nông thôn dưới tác động của cơ giới hóa .......................................................................................... 50 2.6.1.Ảnh hưởng của mức độ cơ giới hóa đến khả năng giải phóng sức lao động. 50 2.6.2.Ảnh hưởng của cơ giới hóa lên năng suất cây trồng. ....................................51 2.6.3.Tác động của cơ giới hóa đến chi phí sản xuất lúa. .......................................53 2.6.4.Công tác dồn điền đổi thửa. ...........................................................................57 2.6.5.Giải quyết việc làm ........................................................................................57 CHƯƠNG 3: MỘT SỐ GIẢI PHÁP TẠO VIỆC LÀM VÀ NÂNG CAO THU NHẬP CHO LAO ĐỘNG NÔNG THÔN .................................................................58 3.1.Nhóm giải pháp tăng cường phát triển cơ giới hóa trong sản xuất nông nghiệp58 3.2.Nhóm giải pháp tăng cầu việc làm cho lao động nông thôn. ............................. 60 3.3.Nhóm giải pháp nâng cao chất lượng nguồn lao động. ..................................... 62 3.4.Nhóm giải pháp liên quan đến vai trò của chính quyền xã. ............................... 64 PHẦN III: KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .................................................................66 1.Kết luận ................................................................................................................. 66 2.Kiến nghị ............................................................................................................... 67 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................................69 SVTH: Nguyễn Thị Lam vi Khóa luận tốt nghiệp GVHD: PGS.TS Phùng Thị Hồng Hà DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT - CGH: Cơ giới hóa - UBND: Ủy ban nhân dân - NN&PTNT: Nông nghiệp và Phát triển nông thôn - SXKD: Sản xuất kinh doanh - CNH – HĐH: Công nghiệp hóa – Hiện đại hóa - CN-TTCN-XD: Công nghiệp – Tiểu thủ công nghiệp – xây dựng - TM – DV: Thương mại – Dịch vụ - DTGT: Diện tích gieo trồng - BQC: Bình quân chung - NN-DV: Ngành nghề - dịch vụ - DV: Dịch vụ - BVTV: Bảo vệ thực vật SVTH: Nguyễn Thị Lam vii Khóa luận tốt nghiệp GVHD: PGS.TS Phùng Thị Hồng Hà DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 1: Cơ cấu lao động có việc làm ở nông thôn theo khu vực kinh tế......................16 Bảng 2: Dân số và lao động của xã giai đoạn 2013 – 2015. .........................................24 Bảng 3: Quy mô, cơ cấu giá trị sản xuất của xã Hồng Lộc giai đoạn 2013 - 2015 .......26 Bảng 4: Số lượng máy cơ giới của xã trước và sau khi chuyển đổi ruộng đất ..............29 Bảng 5: Năng lực sản xuất của các hộ điều tra..............................................................31 Bảng 6: Tình hình cơ giới hóa của các hộ điều tra ........................................................33 Bảng 7: Sự thay đổi lao động và việc làm của lao động điều tra ..................................35 Bảng 8: Hao phí lao động cho 1ha đất trồng lúa trước và sau CGH .............................37 Bảng 9: Sự thay đổi số công lao động trong năm của lao động điều tra .......................39 Bảng 10: Số công lao động trong năm của một lao động trước và sau CGH ...............41 Bảng 11: Tỷ suất sử dụng thời gian lao động qua các tháng trong năm .......................44 Bảng 12: Sự thay đổi thu nhập từ hoạt động sản xuất lúa trước và sau CGH ...............47 Bảng 13: Thu nhập bình quân/lao động của các hộ điều tra .........................................48 Bảng 14: Số khâu được cơ giới hóa của các hộ điều tra. ..............................................50 Bảng 15: Chi phí cho sản xuất lúa trước và sau cơ giới hóa .........................................54 DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 2. 1: Tỷ suất sử dụng thời gian lao động của các hộ điều tra...........................46 Biểu đồ 2. 2: Mức độ ảnh hưởng của cơ giới hóa đến năng suất cây trồng ..................52 SVTH: Nguyễn Thị Lam viii Khóa luận tốt nghiệp GVHD: PGS.TS Phùng Thị Hồng Hà ĐƠN VỊ QUY ĐỔI 1 sào = 500 m2 1ha = 20 sào SVTH: Nguyễn Thị Lam ix Khóa luận tốt nghiệp GVHD: PGS.TS Phùng Thị Hồng Hà PHẦN I: ĐẶT VẤN ĐỀ 1. Tính cấp thiết của đề tài Lịch sử phát triển xã hội đã khẳng định, nông nghiệp là một trong hai ngành sản xuất vật chất chủ yếu của xã hội. Xã hội loài người muốn tồn tại và phát triển được thì có những nhu cầu cần thiết không thể thiếu và nông nghiệp chính là ngành cung cấp. Hiện nay và trong tương lai, nông nghiệp vẫn đóng vai trò vô cùng quan trọng trong đời sống nhân dân và trong sự phát triển kinh tế nông thôn. Ngành nông nghiệp có vai trò và vị trí hết sức quan trọng trong nền kinh tế quốc dân, là nền tảng góp phần ổn định và phát triển xã hội. Muốn tiến hành thành công sự nghiệp công nghiệp hóa – hiện đại hóa đất nước thì việc tiến hành công nghiệp hóa – hiện đại hóa trong lĩnh vực nông nghiệp nông thôn giữ vai trò quan trọng hàng đầu. Nhận thức được tầm quan trọng đó, Đảng và Nhà nước ta đã có nhiều chính sách để hỗ trợ tiến hành công nghiệp hóa phát triển kinh tê – xã hội khu vực nông nghiệp, nông thôn. Trong đó đáng chú ý là vấn đề cơ giới hóa nông nghiệp, đây là yếu tố tác động trực tiếp đến việc nâng cao năng suất và chất lượng sản phẩm. Đến nay, ở Việt Nam, việc thực hiện công nghiệp hóa nông nghiệp, nông thôn dưới sự lãnh đạo của Đảng và Nhà nước thì nông nghiệp, nông thôn, nông dân đã và đang đạt được nhiều thành tựu to lớn. Sản xuất nông nghiệp ngày càng hiện đại, áp dụng tiến bộ khoa học kỹ thuật, đưa máy móc cơ giới vào trong sản xuất, giảm sức lao động thủ công của con người, nông dân có thời gian để làm nhiều công việc khác, tăng thu nhập cho gia đình, tăng hiệu quả sản xuất, tăng hiệu quả sử dụng đất, giảm được tính mùa vụ, hạn chế được sự ảnh hưởng từ khí hậu, thời tiết. Bên cạnh những mặt tích cực mà máy móc cơ giới mang lại thì vẫn còn rất nhiều hạn chế, thách thức đối với các cấp chính quyền địa phương, Trung ương cũng như đối với bản thân người lao động nông thôn. Khi máy móc làm thay cho con người nhiều việc, tình trạng nông nhàn tăng, lao động nông thôn dễ lao vào các tệ nạn xã hội. Thêm nữa, ở nước ta đất đai còn manh mún, đất sản xuất nhiều nơi còn là dạng ruộng bậc thang, gồ ghề, không bằng phẳng, giao thông nội đồng còn nhỏ hẹp, bê tông hóa chưa SVTH: Nguyễn Thị Lam 1 Khóa luận tốt nghiệp GVHD: PGS.TS Phùng Thị Hồng Hà đồng bộ… Mặt khác, việc cơ giới hóa còn yếu và thiếu đồng bộ, còn tùy thuộc rất lớn vào trình độ và nguồn vốn của nông hộ. Cơ sở sản xuất công nghiệp phục vụ nông nghiệp còn yếu, trong khi máy móc nhập từ nước ngoài thường không phù hợp trong sản xuất, hoặc quá cồng kềnh hoặc quá đắt tiền so với qui mô sản xuất với khả năng của người nông dân trong vùng. Lực lượng lao động qua đào tạo nghề ở nông thôn còn thấp… cũng là một trong những trở ngại trong việc ứng dụng cơ giới hóa trong sản xuất nông nghiệp, phát triển nông thôn. Vì vậy việc áp dụng cơ giới hóa trong sản xuất còn hạn chế, năng suất lao động thấp, chi phí đầu tư cao, các dịch vụ cơ khí đi theo hoạt động này kém phát triển, đời sống của bà con nông dân ở nông thôn còn nhiều khó khăn. Hồng Lộc là một trong những xã đi đầu trong công tác thực hiện việc cơ giới hóa nông nghiệp nông thôn của huyện Lộc Hà, tỉnh Hà Tĩnh. Cho đến nay, công tác cơ giới hóa đã được thực hiện ở các khâu: làm đất, thu hoạch, vận chuyển. Nhờ vậy, lao động dôi thừa cũng như thời gian nông nhàn có thể chuyển sang làm ngành nghề - dịch vụ hoặc đi xuất khẩu lao động nhằm nâng cao thu nhập cho người dân phát triển kinh tế xã hội, đời sống vật chất và tinh thần của nhân dân được nâng lên, bộ mặt nông thôn của xã đã có nhiều khởi sắc. Tuy nhiên, trên thực tế, việc thực hiện cơ giới hóa nông nghiệp trên địa bàn xã vẫn còn nhiều khó khăn, máy móc còn thô sơ, cũ, năng suất làm việc thấp, số lượng còn ít. Xuất phát từ những vấn đề trên, nên trong thời gian thực tập tốt nghiệp tôi lựa chọn đề tài: “Việc làm và thu nhập của lao động nông thôn ở xã Hồng Lộc – Huyện Lộc Hà – Tỉnh Hà Tĩnh dưới tác động của cơ giới hóa nông nghiệp” làm khóa luận tốt nghiệp. 2. Mục tiêu nghiên cứu a. Mục tiêu tổng quát Nghiên cứu đề tài này nhằm mục đích đánh giá thực trạng việc làm và thu nhập của lao động nông thôn của xã Hồng Lộc dưới tác động của cơ giới hóa nông nghiệp SVTH: Nguyễn Thị Lam 2 Khóa luận tốt nghiệp GVHD: PGS.TS Phùng Thị Hồng Hà từ đó đưa ra các giải pháp để tạo việc làm, cải thiện thu nhập cho người lao động, tăng hiệu quả sử dụng máy cơ giới. b. Mục tiêu cụ thể - Hệ thống hóa vấn đề lý luận về việc làm và thu nhập của lao động nông thôn dưới tác động của cơ giới hóa trong sản xuất nông nghiệp. - Đánh giá thực trạng việc làm và thu nhập của lao động nông thôn xã Hồng Lộc dưới tác động của cơ giới hóa trong sản xuất nông nghiệp giai đoạn (2012 – 2014) - Đề xuất giải pháp nhằm tạo việc làm, nâng cao thu nhập cho lao động nông thôn xã Hồng Lộc cho giai đoạn (2017 – 2020). 3. Đối tượng nghiên cứu Đề tài nghiên cứu sự thay đổi việc làm, nâng cao thu nhập của hoạt động trồng lúa là chính có gắn với các hoạt động sản xuất chung của hộ tại thời điểm trước CGH (2006) và sau CGH (2015) 4. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi thời gian • Số liệu thứ cấp: Các số liệu về điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội của xã Hồng Lộc từ năm 2012 – 2014. • Số liệu sơ cấp: điều tra năm 2015 - Phạm vi không gian: xã Hồng Lộc, huyện Lộc Hà, tỉnh Hà Tĩnh. 5. Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp thu thập thông tin Số liệu thứ cấp: Lấy thông tin từ UBND huyện Lộc Hà, UBND xã Hồng Lộc. Số liệu sơ cấp: Được thu thập qua việc phỏng vấn 60 hộ ở ba thôn: Đại Lự, Quan Nam và Yến Giang - xã Hồng Lộc, huyện Lộc Hà, tỉnh Hà Tĩnh. - Phương pháp hoạch toán SVTH: Nguyễn Thị Lam 3 Khóa luận tốt nghiệp GVHD: PGS.TS Phùng Thị Hồng Hà Dùng để hoạch toán chi phí (chi phí vật chất, chi phí dịch vụ) và công lao động cho sản xuất lúa, hoạch toán thu nhập của người lao động trước CGH (2006) và sau CGH (2015). - Phương pháp so sánh Dùng để so sánh sự thay đổi việc làm và thu nhập của lao động trước và sau khi áp dụng cơ giới hóa. - Phương pháp phân tích kinh tế Từ các số liệu thu thập được xây dựng hệ thống bảng biểu để phân tích, đánh giá tình hình chung qua các năm và tình hình thực hiện cơ giới hóa ở xã, việc làm và thu nhập của lao động nông thôn trước và sau cơ giới hóa nông nghiệp. - Phương pháp thống kê mô tả Được sử dụng để mô tả những đặc tính cơ bản của dữ liệu thu thập được từ nghiên cứu thực trạng cơ giới hóa của xã Hồng Lộc qua việc thu thập số liệu, tóm tắt, trình bày, tính toán các đặc trưng khác nhau để phản ánh một cách tổng quát về việc làm và thu nhập của lao động nông thôn. SVTH: Nguyễn Thị Lam 4 Khóa luận tốt nghiệp GVHD: PGS.TS Phùng Thị Hồng Hà PHẦN 2: NỘI DUNG NGHIÊN CỨU CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ VIỆC LÀM VÀ LAO ĐỘNG NÔNG THÔN DƯỚI TÁC ĐỘNG CỦA CƠ GIỚI HÓA NÔNG NGHIỆP 1.1. Lý luận về việc làm và thu nhập của lao động nông thôn 1.1.1. Một số khái niệm - Khái niệm về nông thôn Cho đến nay, có thể nói chưa có định nghĩa chuẩn xác và được chấp nhận một cách rộng rãi về nông thôn. Nông thôn là phần lãnh thổ không thuộc nội thành, nội thị các thành phố, thị xã, thị trấn, được quản lý bởi cấp hành chính cơ sở là Ủy ban nhân dân xã. (Bộ NN&PTNT, 2009) Nông thôn là vùng đất đai rộng lớn với một cộng đồng dân cư chủ yếu làm nông nghiệp, có mật độ dân cư thấp, cơ sở hạ tầng kém phát triển, có trình độ văn hóa, khoa học kỹ thuật, trình độ sản xuất hàng hóa thấp và thu nhập của dân cư thấp hơn của thành thị (Vũ Đình Thắng, Hoàng Văn Định, 2002, Từ điển Tiếng Việt của Viện ngôn ngữ học). Nông thôn là vùng đất đai rộng lớn với một cộng đồng dân cư chủ yếu làm nông nghiệp, cơ sở hạ tầng kém phát triển, trình độ văn hóa khoa học kỹ thuật, trình độ sản xuất hàng hóa và mức sống của người dân thấp hơn thành thị. (ThS. Mai Lệ Quyên, 2012,Các phương pháp nghiên cứu nông thôn – trang 1) Do đó, có thể kết luận: Nông thôn là địa bàn sinh sống và làm việc của cộng đồng của dân cư, chủ yếu là nông dân với hoạt động sản xuất nông nghiệp là chính. Sản xuất ra lương thực, thực phẩm cung cấp cho chính hộ gia đình và tiêu dùng xã hội. Tại đây bao gồm tổng hợp nhiều mối quan hệ chặt chẻ với nhau từng mặt, lưu giữ nhiều phong tục, tập quán cổ truyền, di sản văn hóa…Tuy nhiên, trình độ văn hóa, khoa học kỹ thuật, y tế, đời sống…còn thấp hơn so với thành thị. SVTH: Nguyễn Thị Lam 5 Khóa luận tốt nghiệp GVHD: PGS.TS Phùng Thị Hồng Hà - Khái niệm về việc làm – việc làm của lao động nông thôn Việc làm là một hình thức hoạt động kinh tế - xã hội. Hoạt động đó không đơn thuần là sự kết hợp sức lao động với tư liệu sản xuất, mà nó còn bao gồm cả những yếu tố xã hội. Muốn sự kết hợp đó diễn ra và không ngừng phát triển, phải tạo ra được sự phù hợp cả về số lượng, chất lượng lao động với tư liệu sản xuất, trong một môi trường kinh tế - xã hội thuận lợi, đảm bảo cho hoạt động đó diễn ra. Việc làm thể hiện mối quan hệ của con người với những nơi làm việc cụ thể mà ở đó lao động diễn ra, là điều kiện cần thiết nhằm thỏa mãn nhu cầu xã hội về lao động, là hoạt động của lao động con người. Dưới góc độ kinh tế, việc làm thể hiện mối tương quan giữa yếu tố con người và yếu tố vật chất hay giữa sức lao động và tư liệu sản xuất trong quá trình sản xuất vật chất. Theo bộ Luật lao động của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam được Quốc hội thông qua ngày 23 tháng 6 năm 1994 thì việc làm được định nghĩa như sau: “Mọi hoạt động lao động tạo ra nguồn thu nhập, không bị pháp luật cấm đều được thừa nhận là việc làm”. Trên thực tế, việc làm nêu trên được thể hiện dưới ba hình thức. Thứ nhất đó là làm công việc để nhận tiền lương, tiền công hoặc hiện vật cho công việc đó; thứ hai, làm công việc để thu lợi cho bản thân mà bản thân lại có quyền sử dụng hoặc quyền sở hữu (một phần hay toàn bộ) tư liệu sản xuất để tiến hành công việc đó; thứ ba, làm các công việc cho hộ gia đình mình nhưng không được trả thù lao dưới hình thức tiền lương, tiền công cho công việc đó, bao gồm sản xuất nông nghiệp, hoạt động kinh tế phi nông nghiệp cho chủ hộ hoặc một thành viên khác trong gia đình có quyền sử dụng, sở hữu hoặc quản lý. Theo quan điểm của Max, “việc làm là phạm trù để chỉ trạng thái phù hợp giữa sức lao động và những điều kiện cần thiết (vốn, tư liệu sản xuất, công nghệ…) để sử dụng sức lao động đó.” Tùy theo các mục đích nghiên cứu khác nhau mà người ta phân chia việc làm thành nhiều loại. Theo mức độ sử dụng thời gian làm việc ta có việc làm chính và việc SVTH: Nguyễn Thị Lam 6 Khóa luận tốt nghiệp GVHD: PGS.TS Phùng Thị Hồng Hà làm phụ, việc làm chính là việc làm mà người lao động dành nhiều thời gian nhất hay có thu nhập cao nhất, việc làm phụ là việc làm mà người lao động dành nhiều thời gian nhất sau công việc chính. Ngoài ra người ta còn chia việc làm thành việc làm bán thời gian, việc làm đầy đủ, việc làm có hiệu quả, việc làm ổn định, việc làm tạm thời… - Khái niệm về thu nhập của lao động nông thôn Thu nhập được biểu thị bằng một lượng giá trị hoặc hiện vật mà người lao động nhận được bằng các hoạt động lao động của mình. Như vậy, với nền kinh tế quốc dân, thu nhập là tổng giá trị sản lượng hàng hoá và dịch vụ cuối cùng được tạo ra trong một đơn vị thời gian. Với chủ doanh nghiệp tư nhân, thu nhập là lợi nhuận ròng mà họ có được sau mỗi chu kỳ sản xuất kinh doanh. Với người công nhân, thu nhập của họ chính là tiền lương mà họ nhận được. (Bách khoa toàn thư: http://vi.wikipedia.org ) Còn với người lao động nông thôn thì thu nhập có hai phần cơ bản là thu nhập tạo ra từ kết quả hoạt động sản xuất kinh doanh, tiền công do làm thuê; và các khoản hỗ trợ từ người thân, họ hàng, các khoản trợ cấp… Trong cơ cấu thu nhập của lao động nông thôn, phần thu nhập từ hoạt động sản xuất kinh doanh, làm thuê…chiếm tý lệ lớn và có vai trò quyết định đến sự phát triển của kinh tế hộ, kinh tế nông thôn. Phần được hỗ trợ chiếm tỷ lệ nhỏ và không thường xuyên, nó chỉ có vai trò giúp cho lao động nông thôn giảm phần nào gánh nặng của cuộc sống trong thời kỳ khó khăn, và góp phần tạo động lực sản xuất. Trong thời kỳ hiện nay, thu nhập của lao động nông thôn nước ta có những đặc điểm như sau: thứ nhất là thu nhập của lao động nông thôn là rất thấp và có khoảng cách khá xa so với thành thị. Sự chênh lệch thu nhập giữa nông thôn và thành thị là do cơ hội việc làm ở thành thị là lớn hơn, năng suất lao động và hiệu quả công việc cao hơn. Và đây cũng là lý do chính hình thành nên luồng di dân từ nông thôn ra thành thị với mức độ ngày càng tăng. Thứ hai đó là thu nhập của lao động nông thôn không ổn định và phụ thuộc lớn vào điều kiện tự nhiên. Nông nghiệp nước ta cơ bản vẫn là nền nông nghiệp sản xuất nhỏ, trình độ canh tác cũng như cơ sở vật chất kỹ thuật còn lạc SVTH: Nguyễn Thị Lam 7 Khóa luận tốt nghiệp GVHD: PGS.TS Phùng Thị Hồng Hà hậu, quá trình áp dụng khoa học kỹ thuật vào sản xuất còn chưa đạt hiệu quả cao. Trong những năm qua, bị tác động lớn bởi sự biến đổi khí hậu toàn cầu nên các hiện tượng thiên tai, lũ lụt, hạn hán diễn ra phức tạp và ngày càng nghiêm trọng hơn, tình hình sâu bệnh cũng nhiều. - Đặc điểm về thu nhập của lao động nông thôn - Thu nhập bấp bênh, không ổn định qua các tháng (đặc điểm này được quyết định bởi đặc điểm “sản xuất nông nghiệp mang tính thời vụ cao”). - Thu nhập được tạo ra từ nhiều ngành nghề khác nhau, không riêng về một ngành nghề nhất định (mỗi lao động nông thôn có thể làm được nhiều nghề, không chuyên về một nghề nào). - Thu nhập của lao động nông thôn phụ thuộc nhiều vào các yếu tố như đất đai, cơ sở hạ tầng về thủy lợi, giao thông… - Các thành viên trong gia đình có thể chuyển đổi, thay thế nhau để thực hiện công việc của nhau. - Ở nông thôn, có một số lượng khá lớn công việc tại nhà không định thời gian như trông nhà, nội trợ, làm vườn… có tác dụng hỗ trợ tích cực tăng thêm thu nhập cho gia đình. 1.2. Cơ giới hóa nông nghiệp 1.2.1. Khái niệm cơ giới hóa nông nghiệp Cơ giới hóa nông nghiệp là quá trình thay thế công cụ thô sơ bằng công cụ cơ giới, động lực của người và gia súc bằng công cụ cơ giới, lao động thủ công bằng công cụ cơ giới, thay thế phương pháp sản xuất lạc hậu bằng phương pháp khoa học (Cù Ngọc Bắc và cộng sự, 2008). Quá trình cơ giới hóa được tiến hành qua các giai đoạn sau: - Cơ giới hóa bộ phận (từng khâu lẻ tẻ) trước hết và chủ yếu được thưc hiện ở những công việc nặng nhọc tốn nhiều sức lao động và dễ dàng thực hiện. Đặc điểm của giai đoạn này là mới sử dụng các chiếc máy lẻ tẻ. SVTH: Nguyễn Thị Lam 8 Khóa luận tốt nghiệp GVHD: PGS.TS Phùng Thị Hồng Hà - Cơ giới hóa tổng hợp là sử dụng liên tiếp các hệ thống máy móc vào tất cả các giai đoạn của quá trình sản xuất. Đặc trưng của giai đoạn này là sự ra đời hệ thống máy trong nông nghiệp, đó là những tổng thể máy bổ sung lẫn nhau và hoàn thành liên tiếp tất cả các quá trình lao động sản xuất sản phẩm ở địa phương, từng vùng. - Tự động hóa là giai đoạn cao của cơ giới hóa, sử dụng hệ thống máy với phương tiện tự động để hoàn thành liên tiếp tất cả các quá trình sản xuất từ lúc chuẩn bị đến lúc kết thúc cho sản phẩm. Đặc trưng của giai đoạn này là một phần lao động chân tay với lao động trí óc, con người giữ vai trò giám sát, điều chỉnh quá trình sản xuất nông nghiệp. Cơ giới hóa trong sản xuất lúa: Sản xuất lúa là một lĩnh vực trong sản xuất nông nghiệp, việc áp dụng cơ giới hóa trong sản xuất lúa chính là việc đưa các máy móc, tiến bộ kỹ thuật vào trong các khâu làm đất, tưới tiêu, gieo cấy, chăm sóc, thu hoạch và sau thu hoạch. Trong đó, các khâu làm đất, gieo cấy và thu hoạch chiếm nhiều công sức lao động hơn so với các khâu còn lại. Như vậy, cơ giới hóa trong sản xuất lúa là quá trình sử dụng máy móc vào trong sản xuất lúa nhằm thay thế một phần hoặc toàn bộ sức người hoặc súc vật qua đó tăng năng suất lao động và giảm nhẹ cường độ lao động trong các khâu sản xuất lúa như làm đất, tưới tiêu, gieo cấy. 1.2.2. Đặc điểm quá trình cơ giới hóa nông nghiệp Cơ giới hóa nông nghiệp gắn liền với quá trình sinh học bởi vì đối tượng sản xuất nông nghiệp là những cây trồng, vật nuôi có đặc điểm sinh học rất khác nhau. Do đó việc cơ giới hóa chỉ phù hợp và cho năng suất cao khi mà tác động vào đúng theo đặc điểm sinh học của nó. Hoạt động của máy móc và công cụ sản xuất trong nông nghiệp mang tính không thể phân chia được trong việc sử dụng, điều này có nghĩa là mỗi kích cỡ máy móc nhất định có một công suất nhất định. Như vây, chi phí cố định (xác định bằng tỷ lệ khấu hao hằng năm) cho một đơn vị công việc thực hiện giảm dần khi công suất sử dụng tăng lên. SVTH: Nguyễn Thị Lam 9 Khóa luận tốt nghiệp GVHD: PGS.TS Phùng Thị Hồng Hà Một số công cụ cơ giới cho phép tiết kiệm lao động, đây là quan điểm khác so với các tiến bộ khoa học kỹ thuật về tưới nước, phân bón và giống mới cho phép tiết kiệm đất. Như vậy, động lực mạnh mẽ thúc đẩy cơ giới hóa nông nghiệp trước hết ở những vùng thiếu lao động trong điều kiện thừa lao động và có chính sách tạo công ăn việc làm tương ứng trong nông thôn. Máy móc là công cụ cơ giới, là đầu vào được đầu tư bằng vốn cố định. Và đóng góp vào đầu ra của cơ giới hóa không chỉ bản thân máy móc công cụ, mà còn tùy khả năng cung cấp các dịch vụ sửa chửa, sản xuất hay nhập khẩu phụ tùng, cung cấp xăng dầu. Như thị trường cung cấp dịch vụ sửa chữa, xăng dầu không tốt sẽ ảnh hưởng đến kết quả đầu ra mang tính chất thời vụ. Phạm vi hoat động của máy móc rộng lớn, phức tạp bởi vì hoạt động sản xuất tiến hành ngoài trời trên phạm vi rộng lớn. Dẫn đến tuyệt đại bộ phận máy móc, công cụ hoạt động dễ hoen gỉ và nhanh hư hỏng. Do vậy, để việc sử dụng máy móc thực sự hiệu quả cần lưu ý đến một số vấn đề kinh tế sau: + Thứ nhất, mọi tác động của quá trình cơ giới hóa trong nông nghiệp cần phải phù hợp với quy luật sinh học của các loại cây trồng, vật nuôi. Tuy nhiên, chúng ta cần qua tác dụng cơ giới hóa để hướng quá trình sinh học theo mục đích, hiệu quả nhằm giảm đi tính thời vụ trong sản xuất nông nghiệp. + Thứ hai, về số lượng và chủng loại khi trang bị phải phù hợp với điều kiện tự nhiên, lịch sử xã hội của từng ngành, từng vùng trong nền nông nghiệp hàng hóa, đặc biệt chú ý tới cơ khí nhỏ khi điều kiện sản xuất nông nghiệp nước ta còn manh mún, phân tán. + Thứ ba, về mặt sản xuất và trang bị phải đảm bảo đồng bộ cả hệ thống máy, cả tập đoàn công cụ hoặc kết hợp giữa hệ thống máy móc với tập đoàn công cụ, tăng thêm máy vạn năng và công cụ có công suất lớn, tốc độ nhanh trong điều kiện cho phép. Phải đảm bảo quy cách thống nhất và đầy đủ phụ tùng, chú ý các loại máy móc bền, nhẹ rẻ, hiệu quả khi mà điều kiện về vốn của ta chưa có. SVTH: Nguyễn Thị Lam 10