Tài liệu Việc làm và thu nhập của lao động nông thôn huyện lục yên, tỉnh yên bái

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM –––––––––––––––––––––––– TRẦN QUỐC TUẤN VIỆC LÀM VÀ THU NHẬP CỦA LAO ĐỘNG NÔNG THÔN HUYỆN LỤC YÊN, TỈNH YÊN BÁI LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ NÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN - 2019 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM –––––––––––––––––––––––– TRẦN QUỐC TUẤN VIỆC LÀM VÀ THU NHẬP CỦA LAO ĐỘNG NÔNG THÔN HUYỆN LỤC YÊN, TỈNH YÊN BÁI Ngành: Kinh tế nông nghiệp Mã số: 8.26.01.15 LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ NÔNG NGHIỆP Người hướng dẫn khoa học: TS. Dương Hoài An THÁI NGUYÊN - 2019 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan rằng, số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn này là hoàn toàn trung thực và chưa được sử dụng để bảo vệ một học vị nào tại Việt Nam. Tôi xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận văn này đã được cảm ơn và mọi thông tin trong luận văn đã được chỉ rõ nguồn gốc. Thái Nguyên, ngày tháng 3 năm 2019 Tác giả luận văn Trần Quốc Tuấn ii LỜI CẢM ƠN Trong suốt quá trình học tập và thực hiện đề tài “Việc làm và thu nhập của lao động nông thôn huyện Lục Yên, tỉnh Yên Bái” tôi đã nhận được sự giúp đỡ, những ý kiến đóng góp, chỉ bảo quý báu của nhiều tập thể, cá nhân trong và ngoài trường. Trước hết tôi xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, Ban chủ nhiệm Khoa và các thầy cô giáo khoa Kinh tế và Phát triển nông thôn, trường Đại học Nông lâm Thái Nguyên đã tạo điều kiện cho tôi được học tập và nghiên cứu các nội dung trong chương trình đào tạo Thạc sĩ. Để có được kết quả nghiên cứu này, bên cạnh sự cố gắng, nỗ lực của bản thân, tôi còn nhận được sự hướng dẫn chu đáo, tận tình của TS. Dương Hoài An, là người trực tiếp hướng dẫn tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và viết luận văn. Xin chân thành cảm ơn các phòng, ban, ngành của huyện và uỷ ban nhân dân các xã, nhân dân các xã trong huyện Lục Yên, tỉnh Yên Bái đã giúp đỡ tận tình, cung cấp tài liệu cho tôi hoàn thành luận văn này. Với tấm lòng chân thành, tôi xin cảm ơn mọi sự giúp đỡ quý báu đó! Thái Nguyên, ngày tháng 3 năm 2019 Tác giả luận văn Trần Quốc Tuấn iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN .............................................................................................. i LỜI CẢM ƠN ................................................................................................... ii MỤC LỤC ........................................................................................................ iii DANH MỤC CÁC BẢNG............................................................................... vi DANH MỤC CÁC HÌNH ............................................................................... vii TRÍCH YẾU LUẬN VĂN ............................................................................. viii MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài ................................................................................ 1 2. Mục tiêu nghiên cứu ...................................................................................... 3 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................. 3 4. Những đóng góp mới, ý nghĩa khoa học và thực tiễn ................................... 4 Chương 1: CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA ĐỀ TÀI ........................................... 5 1.1. Cơ sở lý luận của vần đề nghiên cứu ......................................................... 5 1.1.1. Cơ sở lý luận về việc làm ........................................................................ 5 1.1.2. Cơ sở lý luận về thu nhập của lao động nông thôn ................................. 9 1.1.3. Cơ sở lý luận về lao động...................................................................... 14 1.2. Cơ sở thực tiễn của vấn đề nghiên cứu .................................................... 20 1.3. Tổng quan các công trình nghiên cứu ...................................................... 23 1.3.1. Các nghiên cứu quốc tế về giải quyết việc làm cho lao động nông thôn ..... 23 1.3.2. Các nghiên cứu ở Việt Nam về giải quyết việc làm cho lao động nông thôn ......................................................................................................... 25 Chương 2: ĐẶC ĐIỂM ĐỊA BÀN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ... 27 2.1. Đặc điểm địa bàn nghiên cứu ................................................................... 27 2.1.1. Điều kiện tự nhiên ................................................................................. 27 2.1.2. Kinh tế - xã hội ...................................................................................... 30 2.2. Nội dung nghiên cứu ................................................................................ 38 iv 2.3. Phương pháp nghiên cứu.......................................................................... 39 2.3.1. Phương pháp nghiên cứu định lượng .................................................... 39 2.3.2. Phương pháp thu thập số liệu ................................................................ 39 2.4. Hệ thống chỉ tiêu nghiên cứu ................................................................... 40 Chương 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN ........................ 42 3.1. Thực trạng về việc làm và thu nhập của lao động nông thôn huyện Lục Yên, tỉnh Yên Bái .................................................................................... 42 3.1.1.Thực trạng về việc làm của lao động nông thôn huyện Lục Yên ...................... 42 3.1.2. Thực trạng về việc làm và thu nhập của các hộ điều tra ....................... 48 3.2. Các yếu tố ảnh hưởng đến việc làm và thu nhập của lao động nông thôn huyện Lục Yên, tỉnh Yên Bái ................................................................. 62 3.3. Đề xuất giải pháp nhằm giải quyết việc làm và thu nhập của lao động nông thôn huyện Lục Yên, tỉnh Yên Bái ........................................................ 64 3.3.1. Dự báo và quan điểm giải quyết việc làm............................................. 64 3.3.2. Các biện pháp giải quyết việc làm cho lao động nông thôn ................. 66 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ............................................................... 72 1. Kết luận ....................................................................................................... 72 2. Khuyến nghị ................................................................................................ 73 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 75 PHỤ LỤC v DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT CCTK : Chi cục Thống kê CNH-HĐH : Công nghiệp hóa - Hiện đại hóa CT : Công ty CT CP :Công ty cổ phần CT TNHH : Công ty trách nhiệm hữu hạn DNNN : Doanh nghiệp nhà nước DNTN : Doanh nghiệp tư nhân ĐTNN : Đầu tư nước ngoài GTSX : Giá trị sản xuất KT-XH : Kinh tế - xã hội LĐ : Lao động LĐ - TBXH : Lao động - Thương binh xã hội NGTK : Niên giám thống kê NH CSXH : Ngân hàng Chính sách xã hội SLTK : Số liệu thống kê TH : Tiểu học THCS : Trung học cơ sở THPT : Trung học phổ thông vi DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1: Tình hình dân số và lao động của huyện qua 3 năm ...................... 32 Bảng 2.2: Kết quả đào tạo nghề cho lao động nông thôn giai đoạn 2015-2017 ..... 34 Bảng 3.1: Lao động từ 15 tuổi trở lên đang làm việc tại thời điểm 1/7 hàng năm phân theo loại hình kinh tế ........................................... 46 Bảng 3.2: Số lao động được tạo việc làm mới qua các năm ........................... 47 Bảng 3.3: Đặc điểm của các hộ điều tra.......................................................... 48 Bảng 3.4: Trình độ học vấn, dân tộc, giới tính của chủ hộ điều tra ................ 51 Bảng 3.5: Trình độ chuyên môn kỹ thuật của lao động trong các hộ điều tra ........ 52 Bảng 3.6: Phân bổ lao động tại các hộ điều tra ............................................... 54 Bảng 3.7: Thực trạng việc làm của các hộ điều tra năm 2018 ........................ 55 Bảng 3.8: Kết quả giải quyết việc làm của LĐ nông thôn của các xã và các hộ điều tra................................................................................ 57 Bảng 3.9: Thu nhập của các hộ điều tra .......................................................... 59 Bảng 3.10: Hiện trạng và dự báo dân số, lao động đến năm 2030 ................. 65 vii DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 2.1: Số liệu nguồn vốn cho vay của Phòng giao dịch NH CSXH huyện ...... 35 Hình 2.2: Nơi làm việc của lao động ...................................................................... 37 Hình 2.3: Loại hình cơ quan lao động đang làm việc .......................................... 37 Hình 3.1: Lực lượng lao động từ 15 tuổi trở lên phân theo giới tính ................ 43 Hình 3.2: Lực lượng lao động từ 15 tuổi trở lên phân theo thành thị, nông thôn .. 43 Hình 3.3: Dân số trên địa bàn phân theo thành thị và nông thôn....................... 44 Hình 3.4: Lao động từ 15 tuổi trở lên đang làm việc tại trên địa bàn phân theo thành thị và nông thôn .................................................................. 45 viii TRÍCH YẾU LUẬN VĂN 1. Mục đích nghiên cứu của đề tài - Đánh giá thực trạng về việc làm và thu nhập của lao động nông thôn tại huyện Lục Yên. - Đề xuất những giải pháp chủ yếu nhằm giải quyết việc làm cho lao động nông thôn trên địa bàn huyện Lục Yên. 2. Nội dung nghiên cứu - Nghiên cứu thực trạng về việc làm và thu nhập của lao động nông thôn và tác động của nó trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội của huyện Lục Yên. - Nghiên cứu các yếu tố ảnh hưởng đến việc làm của lao động nông thôn huyện Lục Yên. - Qua nghiên cứu thực trạng và các yếu tố ảnh hưởng đến việc làm và thu nhập ở địa phương đề xuất những giải pháp nhằm giải quyết việc làm cho lao động nông thôn trên địa bàn huyện Lục Yên. 2.3. Phương pháp nghiên cứu 2.3.1. Phương pháp nghiên cứu định lượng Nghiên cứu định lượng là nghiên cứu sử dụng các phương pháp khác nhau (chủ yếu là thống kê) để lượng hóa, đo lường, phản ánh và diễn giải các mối quan hệ giữa các nhân tố (các biến) với nhau”. Cụ thể: Dựa vào điều kiện tự nhiên và kinh tế xã hội của huyên để chọn xã điều tra, chọn 03 xã đại diện cho vùng II và vùng III của huyện, trong đó vùng II chọn xã Yên Thắng, Vùng III chọn xã Minh Tiến và Khánh Hòa. Mỗi xã chọn 01 thôn điều tra phù hợp với tình hình kinh tế xã hội của xã và mỗi thôn chọn 30 hộ điều tra theo hai tiêu thức là mức thu nhập và phương hướng sản xuất của hộ, vì đây là hai tiêu thức cơ bản có ảnh hưởng lớn đến vấn đề việc làm và thu nhập của hộ nông dân. ix 2.3.2. Phương pháp thu thập số liệu - Phương pháp thu thập số liệu chung - Phương pháp thu thập số liệu qua chọn mẫu điều tra Phương pháp xử lý số liệu Với số liệu chung: Với số liệu chung được sử dụng phân nhóm theo nội dung của đề tài nhằm chứng minh, làm rõ những nội dung mà đề tài yêu cầu. Các số liệu chung này đều được trích dẫn nguồn gốc cụ thể Với số liệu thu thập qua điều tra: Phân nhóm theo các tiêu thức phân tổ và tính các chỉ tiêu phân tích trên bảng tính Excel Phương pháp phân tích - Phương pháp tiếp cận chung: - Phương pháp so sánh: - Phương pháp chuyên gia: 3. Kết quả nghiên cứu - Lao động nông thôn chiếm tỷ trọng cao trên tổng số lực lượng lao động của huyện chiếm trên 91%. - Việc làm chưa đầy đủ, tình trang lao động còn thiếu việc làm vẫn xẩy ra nhất là trong khi mùa vụ nông nhàn. - Lao động – việc làm ở các hộ điều tra: + Diện tích đất nông nghiệp bình quân/khẩu thấp: 0,32 ha. + Chất lượng lao động thấp, chủ yếu là lao động chưa qua đào tạo là 51,64%. + Lực lượng lao động tập trung vào ngành nông nghiệp còn cao, trong đó phần lớn lao động tham gia trong lĩnh vực trồng trọt. + Nhóm hộ thuần nông, trừ thời gian mùa vụ, còn lại không có việc để làm thêm, để tăng thêm thu nhập cho bản thân và gia đình. + Bình quân diện tích gieo trồng/lao động thấp: 0.4ha. + Tỷ lệ lao động trong lĩnh vực nông nghiệp còn cao chiếm 74% - Thu nhập ở các hộ điều tra: x + Hộ nông nghiệp: Có thu nhập thấp nhất trong các nhóm hộ bằng 57,49 triệu đồng/hộ/năm, bằng 23,30 triệu đồng/lao động/năm và bằng 15,82 triệu đồng/khẩu/năm. + Hộ kiêm ngành nghề: Có thu nhập đạt 92,45 triệu đồng/hộ/năm, đạt 27,69 triệu đồng/lao động/năm, đạt 19,76 triệu đồng/khẩu/năm + Hộ phi nông nghiệp: Có thu nhập cao nhất đạt 115 triệu đồng/hộ/năm, đạt 57,5 triệu đồng/lao động/năm, đạt 28,75 triệu đồng/khẩu/năm. 4. Kết luận 4.1. Việc làm - Thu nhập của lao động nói chung và lao động nông thôn nói riêng là một trong những vấn đề bức xúc, là mối quan tâm lớn của Chính phủ các nước trên thế giới. Tạo công ăn việc làm không chỉ có ý nghĩa đối với cá nhân người lao động mà có ý nghĩa đối với cả xã hội, góp phần đảm bảo an ninh chính trị-trật tự an toàn xã hội. 4.2. Qua việc tìm hiểu cơ sở lý luận và cơ sở thực tiễn cho thấy tính đặc thù của nông thôn, việc làm trong nông nghiệp cũng phụ thuộc nhiều vào những đặc điểm đó, đồng thời, chúng ta cũng thấy được vai trò của lao động trong nông nghiệp - nông thôn như thế nào? 4.3. Qua việc tìm hiểu đặc điểm địa bàn nghiên cứu chúng ta thấy được điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội của huyện trong thời gian qua, thấy được những thuận lợi, khó khăn đối với vấn đề lao động - việc làm từ những tiềm năng sẵn có đó. 4.4. Các nhân tố ảnh hưởng đến việc sử dụng lao động nông nghiệp của huyện - Do chất lượng nguồn lao động - Do tốc độ chuyển dịch cơ cấu kinh tế - Vấn đề thị trường - giá cả - Diện tích đất canh tác thấp - Thời tiết, khí hậu, tính thời vụ… 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Cùng với sự gia tăng dân số như hiện nay, lao động và việc làm trở thành vấn đề luôn nhận đươc sự quan tâm của không riêng quốc gia nào. Trong văn kiện Đại hội XII của Đảng nêu rõ: “Tạo cơ hội để mọi người có việc làm và cải thiện thu nhập. Bảo đảm tiền lương, thu nhập công bằng, đủ điều kiện sống và tái sản xuất sức lao động. Huy đông tốt nhất nguồn lực lao động để phục vụ công cuộc xây dựng, phát triển đất nước. Chú trọng giải quyết việc làm cho lao động dôi dư từ khu vực nông nghiệp do việc tích tụ, tập trung ruộng đất hoặc thu hồi đất phát triển công nghiệp, đô thị và các công trình công cộng. Khuyến kích đầu tư xã hội tạo ra nhiều việc làm, nâng cao chất lượng giáo dục nghề nghiệp”. Theo niên giám thống kê năm 2016, Việt Nam có 65,49% dân số nông thôn và 34,51% dân số thành thị. Lực lượng lao động từ 15 tuổi trở lên là 54,45 triệu người, đang làm việc trong các ngành kinh tế 53,3 triệu người, trong đó khu vực nông, lâm nghiệp và thủy sản chiếm 41,9%; khu vực công nghiệp và xây dựng chiếm 24,7%; khu vực dịch vụ chiếm 33,4%. Tỷ lệ thất nghiệp của lực lượng lao động trong độ tuổi là 2,30%, trong đó khu vực thành thị là 3,23%; khu vực nông thôn là 1,84%. Tỷ lệ thiếu việc làm của lực lượng lao động trong độ tuổi là 1,66%, trong đó khu vực thành thị là 0,73%; khu vực nông thôn là 2,12%. Cùng với sự tăng lên của lực lượng lao động, quỹ đất nông nghiệp có xu hướng giảm do quá trình đô thị hóa và công nghiệp hóa nên bình quân diện tích đất nông nghiệp trên đầu người ngày càng giảm; Đất chật, người đông, lao động thừa, việc làm thiếu là tất yếu; Thu nhập đem lại từ các hoạt động sản xuất, trồng trọt, chăn nuôi… của lao động ở nông thôn không ổn định do phụ thuộc vào giá cả và các yếu tố như thời tiết, dịch bệnh. Thực trạng này đang là một trong những lực cản chính đối với sự nghiệp xóa đói giảm nghèo, phát triển giáo dục, nâng cao dân trí là nguyên nhân sâu xa 2 phát sinh các vấn đề tiêu cực và trong xã hội. Có thể nói, lao động và việc làm có quan hệ đa dạng, đa phương với mọi mặt trong cộng đồng dân cư và trong toàn xã hội. Chủ trương chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn theo hướng chuyển dần lao động nông nghiệp sang ngành nghề dịch vụ và phi nông nghiệp đã có từ lâu nhưng do nhiều nguyên nhân nên quá trình chuyển dịch lao động nông thôn sang ngành nghề phi nông nghiệp diễn ra còn rất chậm và không rõ nét. Vì vậy, nghiên cứu thực trạng sử dụng lao động và giải quyết việc làm ở nông thôn để tìm ra những phương hướng và giải pháp hữu hiện sử dụng hợp lý nguồn lao động không chỉ là vấn đề mang tính cấp bách mà nó mang tính chiến lược lâu dài trong việc thực hiện công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp, nông thôn gắn với xây dựng nông thôn mới. Quá trình phát triển sản xuất nông nghiệp và kinh tế nông thôn trong thời gian qua, một số địa phương đã làm tốt vấn đề giải quyết việc làm cho lao động, giúp lao động có điều kiện và cơ hội tìm được việc làm. Tuy nhiên, quá trình còn nhiều vấn đề cần được nghiên cứu bổ sung, nhằm hoàn thiện để phù hợp với việc đưa ra chính sách giải quyết việc làm cho lao động của mỗi vùng. Lục Yên là một huyện miền núi ở phía Đông Bắc tỉnh Yên Bái có trên 70.000 lao động trong độ tuổi. Huyện có 23 xã và 1 thị trấn, trong đó có 15 xã đặc biệt khó khăn và 159 thôn, bản đặc biệt khó khăn, huyện cách trung tâm thành phố Yên Bái 90 km; những năm gần đây cơ cấu kinh tế chuyển dịch theo hướng giảm dần tỷ trọng nông nghiệp, tăng dần công nghiệp - xây dựng và dịch vụ, thu hút nhiều doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực khai thác khoáng sản… qua đó đã tạo việc làm mới mỗi năm cho khoảng 3.000 lao động. Tuy nhiên, con số này vẫn quá thấp so với trên 70.000 người trong độ tuổi lao động của huyện, tỷ lệ lao đông thiếu việc làm có chiều hướng giảm nhưng vẫn ở mức cao năm 2016 là 6,6 %, nhiều lao động đã phải đi làm ăn xa ở ngoài tỉnh trên 25.000 người tạo ra một cuộc “dịch chuyển” về lao động không hề nhỏ. Sự chuyển dịch đó tác động lớn đến mọi hoạt động trong đời 3 sống nông thôn, từ chính trị đến kinh tế, văn hóa xã hội... Từ đó đặt ra vấn đề về giải quyết việc làm cho lao động ở nông thôn, làm sao để ly nông mà không ly hương. Xuất phát từ thực tế trên, tôi chọn nội dung nghiên cứu: “Việc làm và thu nhập của lao động nông thôn huyện Lục Yên, tỉnh Yên Bái” nhằm góp phần giải quyết những khó khăn đã nêu trên. 2. Mục tiêu nghiên cứu - Đánh giá thực trạng về việc làm và thu nhập của lao động nông thôn tại huyện Lục Yên. - Đề xuất những giải pháp chủ yếu nhằm giải quyết việc làm và tăng thu nhập cho lao động nông thôn trên địa bàn huyện Lục Yên. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu - Nghiên cứu việc làm và thu nhập của lao động nông thôn tại huyện Lục Yên. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Phạm vi về không gian: Đề tài nghiên cứu trên địa bàn huyện Lục Yên, tỉnh Yên Bái Phạm vi về mặt thời gian: Để phục vụ nghiên cứu đề tài, tác giả tiến hành thu thập số liệu từ năm 2015 đến năm 2017 và số liệu điều tra năm 2018. Phạm vi về nội dung: Xung quanh vấn đề giải quyết việc làm cho lao động nông thôn còn nhiều vấn đề cần tiếp cận nghiên cứu. Tuy nhiên, do hạn chế về thời gian và cả trình độ nên tác giả chỉ tiến hành nghiên cứu tác động của quá trình phát triển kinh tế - xã hội đến việc làm của lao động nông thôn, thực trạng sử dụng lao động từ đó đưa ra các giải pháp giải quyết việc làm cho lao động nông thôn trên địa bàn huyện Lục Yên, tỉnh Yên Bái. Trong quá trình nghiên cứu tác giả sẽ tìm hiểu và so sánh giải pháp giải quyết việc làm cho lao động nông thôn trên một số tỉnh trong nước... 4 4. Những đóng góp mới, ý nghĩa khoa học và thực tiễn Luận văn góp phần hệ thống hóa cơ sở lý luận về việc làm và thu nhập của lao động nông thôn; đánh giá thực trạng về việc làm và thu nhập của lao động nông thôn trên địa bàn huyện Lục Yên; đề xuất trong luận văn có thể làm cơ sở để các nhà quản lý, nhà lãnh đạo huyện tham khảo nhằm giải quyết việc làm và tăng thu nhập cho lao động nông thôn trên địa bàn huyện Lục Yên. Luận văn có thể làm tài liệu tham khảo hữu ích cho các nhà nghiên cứu, lãnh đạo địa phương và những người quan tâm. 5 Chương 1 CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA ĐỀ TÀI 1.1. Cơ sở lý luận của vần đề nghiên cứu 1.1.1. Cơ sở lý luận về việc làm 1.1.1.1. Một số khái niệm về việc làm Lịch sử phát triển của xã hội loài người đã thừa nhận con người tiến hóa và phát triển là nhờ có lao động, khi xã hội càng phát triển thì yêu cầu về lao động ngày càng cao, chính vì vậy phải có nhận thức đúng đắn về việc làm. Có rất nhiều quan niệm về việc làm nhưng chung quy lại: Việc làm là hoạt động nhằm tạo ra thu nhập cho bản thân, gia đình và xã hội không bị pháp luật ngăn cấm. Theo quan niệm này thì việc làm bao gồm tất cả các hoạt động với những nội dung phong phú liên quan đến sự sống còn và phát triển của một xã hội nhất định. Từ những cơ sở trên chúng ta có thể kết luận: người có việc làm là những người trong độ tuổi lao động và đang làm việc trong các cơ sở kinh tế, văn hóa xã hội... việc làm là một hoạt động có ích, không bị pháp luật ngăn cấm có thu nhập hoặc tạo điều kiện tăng thêm thu nhập cho những người trong cùng một hộ gia đình. Việc làm bao gồm ba dạng: Thứ nhất là việc làm nhằm nhận tiền công, tiền lương dưới dạng tiền hoặc hiện vật, thứ hai là những công việc nhằm thu lại lợi nhuận, thứ ba là những công việc cho hộ gia đình nhưng không được trả công. Tuy nhiên việc làm là vấn đề rộng, đa dạng và phong phú người ta có thể căn cứ vào nhiều tiêu thức khác nhau và kết hợp giữa các tiêu thức để tính hiệu quả toàn diện về xã hội, kinh tế để đánh giá phân loại chính xác việc làm, như việc làm đầy đủ, việc làm hợp lý, việc làm tự do. 6 Việc làm là một phạm trù tổng hợp liên kết các quá trình kinh tế, xã hội và nhân khẩu, nó thuộc những vấn đề chủ yếu của toàn bộ đời sống xã hội. Tùy theo cách tiếp cận mà người ta có những quan niệm khác nhau về việc làm. Theo qua điểm của Robeet J. Gordan thì “Ai có công ăn việc làm đều là những người hữu nghiệp, ai không có công ăn việc làm đều là những người thất nghiệp, ai không đáp ứng được thị trường lao động đều không nằm trong lực lượng lao động”. Trong từ điển kinh tế khoa học xã hội xuất bản tại Paris năm 1996 khái niệm về việc làm được nêu ra như sau: “Việc làm là công việc mà người lao động tiến hành nhằm có thu nhập bằng tiền hoặc hiện vật” . Ở Việt Nam, trong Luật Việc làm số 38/2013/QH13, ngày 16/11/2013 được Quốc hội khóa XIII thông qua đã khẳng định “Việc làm là hoạt động lao động tạo ra thu nhập mà không bị pháp luật cấm”. Như vậy mọi hoạt động lao động của người dân trong độ tuổi quy định mà tạo ra thu nhập đồng thời không bị pháp luật cấm thì được gọi là việc làm. 1.1.1.2. Khái niệm về thất nghiệp Không có việc làm - thất nghiệp đang trở thành vấn đề nóng bỏng gây sức ép kinh tế xã hội cho mỗi quốc gia, trong đó có Việt Nam. Trong quá trình chuyển đổi sang nền kinh tế thị trường đặc biệt là đang trong quá trình CNH-HĐH đất nước, thì nền công nghiệp phát triển càng cao, khoa học kinh tế càng phát triển thì yêu cầu về trình độ lao động ngày càng cao, một số bộ phận lao động không đáp ứng được yêu cầu của quá trình phát triển nên đã mất việc làm. Khi thất nghiệp ở mức độ cao sản xuất sút kém, nguồn lực không huy động hết, thu nhập giảm sút và tệ nạn xã hội phát triển. Theo quan điểm của ILO định nghĩa thất nghiệp là người không có khả năng làm việc và nhu cầu tìm việc làm. Vậy những người thất nghiệp là những người trong độ tuổi lao động có sức lao động nhưng chưa có việc làm, đang có nhu cầu làm việc nhưng chưa tìm được việc làm. 7 Theo quy định của Bộ Lao động Thương binh và xã hội: “ Thất nghiệp là những người trong độ tuổi lao động, có khả năng lao động, có nhu cầu việc làm, đang không có việc làm, đang đi tìm việc làm”. Thất nghiệp là hiện tượng kinh tế tất yếu khách quan và bình thường. Song sự duy trì tỷ lệ thất nghiệp ở mức độ cao cho phép tạo ra sự cạnh tranh lành mạnh về lao động có hiệu quả, góp phần tăng trưởng kinh tế và kiềm chế lạm phát là vấn đề nan giải đáng quan tâm của mỗi quốc gia. Tỷ lệ thất nghiệp là chỉ tiêu biểu hiện tỷ lệ so sánh số người thất nghiệp với lực lượng lao động (tổng dân số hoạt động kinh tế) trong kỳ; nhưng đối với các nước đang phát triển tỷ lệ thất nghiệp này chưa phản ánh đúng thực sự nguồn lao động. Thất nghiệp được phân loại như thất nghiệp thật sự, thất nghiệp trá hình, bán thất nghiệp… Có những người bỏ việc, mất việc sau một thời gian được gọi lại làm việc. Như vậy số người mất việc là con số mang tính thời điểm, nó luôn biến đổi không ngừng theo thời gian, nó vận động từ có việc - thất nghiệp - có việc và được gọi là dòng luân chuyển thất nghiệp. Dòng luân chuyển thất nghiệp có đầu vào là những người gia nhập vào đội quân thất nghiệp. Khi dòng vào lớn hơn dòng ra thì quy mô thất nghiệp tăng lên và ngược lại. Dòng luân chuyển thất nghiệp cân bằng thì quy mô không đổi, tỷ lệ thất nghiệp tương đối ổn định. Dòng thất nghiệp phản ánh sự biến động của thị trường lao động. Quy mô thất nghiệp gắn với khoảng thời gian thất nghiệp trung bình, khoảng thời gian thất nghiệp trung bình là độ dài bình quân thời gian thất nghiệp của toàn bộ số người thất nghiệp trong cùng một thời kỳ. Nếu khoảng thời gian thất nghiệp càng rút ngắn thì cường độ của dòng vận chuyển thất nghiệp tăng lên, thị trường lao động biến động mạnh, việc tìm kiếm sắp xếp việc trở lên khó khăn. Khi nghiên cứu thất nghiệp chúng ta phải tìm hiểu nguồn gốc của thất nghiệp, thực trạng thất nghiệp, từ đó tìm ra hướng giải quyết, có thể chia thất nghiệp ra làm 4 loại: 8 - Thất nghiệp tạm thời: xảy ra khi có một số người lao động đang trong thời kỳ tìm kiếm việc làm hoặc nơi làm việc tốt hơn. - Thất nghiệp cơ cấu: xảy ra khi có sự mất cân đối cung cầu giữa các loại lao động, giữa các ngành nghề trong khu vực. - Thất nghiệp do thiếu cầu: xảy ra khi các mức cầu chung về lao động giảm xuống, nguồn gốc chính là sự suy giảm tổng cầu. - Thất nghiệp do yếu tố ngoài thị trường là loại thất nghiệp theo lý thuyết cổ điển. Nó sảy ra khi tiền lương được ấn định không bởi các thị trường và cao hơn mức lương cân bằng thực tế của thị trường lao động. Tóm lại: thất nghiệp tạm thời, thất nghiệp cơ cấu xảy ra trong một bộ phận riêng biệt của thị trường lao động, thất nghiệp thiếu cầu xảy ra khi nền kinh tế đi xuống, toàn bộ thị trường lao động bị mất cân bằng (đường cầu lao động dịch chuyển sang trái) còn thất nghiệp theo lý thuyết cổ điển xảy ra do yếu tố chính trị - xã hội . Khái niệm thất nghiệp tự nhiên là thất nghiệp dựa trên cơ sở xem xét sự cân bằng của thị trường lao động. Nó gồm hai loại, thất nghiệp tự nguyện và thất nghiệp không tự nguyện. - Thất nghiệp tự nguyện: là những lao động không quan tâm đến một số nghề mặc dù họ có đủ điều kiện để làm vì họ có một phần nguồn vốn từ bên ngoài. - Thất nghiệp không tự nguyện: là những người muốn làm bất kỳ công việc nào đó mà họ không quan tâm đến mức tiền lương nhưng họ không tìm được việc làm. 1.1.1.3. Khái niệm về thiếu việc làm Thiếu việc làm: Là những việc làm không tạo điều kiện cho người lao động tiến hành nó sử dụng hết quĩ thời gian lao động, mang lại thu nhập cho họ thấp dưới mức lương tối thiểu và người tiến hành việc làm không đầy đủ là