Đăng ký Đăng nhập
Trang chủ Giáo dục - Đào tạo Cao đẳng - Đại học Văn xuôi về đề tài lịch sử viết cho thiếu nhi từ sau cách mạng tháng tám 1945 đế...

Tài liệu Văn xuôi về đề tài lịch sử viết cho thiếu nhi từ sau cách mạng tháng tám 1945 đến nay

.PDF
178
98
146

Mô tả:

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI -------- TRẦN HẢI TOÀN VĂN XUÔI VỀ ĐỀ TÀI LỊCH SỬ VIẾT CHO THIẾU NHI TỪ SAU CÁCH MẠNG THÁNG TÁM 1945 ĐẾN NAY Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 9.22.34.01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN Hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS Lê Quang Hƣng HÀ NỘI - 2020 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả, số liệu trình bày trong Luận án là trung thực và chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Hà Nội, tháng 5 năm 2020 Tác giả Trần Hải Toàn MỤC LỤC MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1 1. Lý do chọn đề tài .....................................................................................................1 2. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu ..............................................................................3 3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu ..............................................................................4 4. Phương pháp nghiên cứu.........................................................................................5 5. Đóng góp của luận án ..............................................................................................6 6. Bố cục của luận án ..................................................................................................6 Chƣơng 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VẤN ĐỀ ......................................................................................................................7 1.1. Cơ sở lý luận ........................................................................................................7 1.1.1. Một số khái niệm cơ bản ...................................................................................7 1.1.2. Các yêu cầu cơ bản đối với văn xuôi về đề tài lịch sử viết cho thiếu nhi .......16 1.2. Tổng quan tình hình nghiên cứu văn xuôi về đề tài lịch sử viết cho thiếu nhi .......20 1.2.1. Những nghiên cứu chung về văn xuôi đề tài lịch sử viết cho thiếu nhi ..........21 1.2.2. Một số nghiên cứu về các tác giả, tác phẩm tiêu biểu ....................................27 Tiểu kết .....................................................................................................................38 Chương 2. VĂN XUÔI VỀ ĐỀ TÀI LỊCH SỬ VIẾT CHO THIẾU NHI TRONG TIẾN TRÌNH VẬN ĐỘNG CỦA VĂN HỌC THIẾU NHI VIỆT NAM ...........40 2.1. Khái quát quá trình phát triển của văn xuôi viết cho thiếu nhi trong văn học Việt Nam hiện đại .....................................................................................................40 2.1.1. Văn xuôi viết cho thiếu nhi giai đoạn 1945 - 1975 .........................................40 2.1.2. Văn xuôi viết cho thiếu nhi từ 1975 đến nay ...................................................41 2.2. Văn xuôi về đề tài lịch sử viết cho thiếu nhi từ sau Cách mạng tháng Tám 1945 đến nay - quá trình hình thành và phát triển .............................................................48 2.2.1. Giai đoạn từ 1945 đến 1975............................................................................48 2.2.2. Giai đoạn từ 1975 đến nay ..............................................................................52 2.3. Văn xuôi về đề tài lịch sử viết cho thiếu nhi từ sau Cách mạng tháng Tám 1945 đến nay - những gương mặt tiêu biểu .......................................................................60 2.3.1. Hà Ân - tái hiện lịch sử bằng trí tƣởng tƣợng phong phú ..............................60 2.3.2. Nguyễn Huy Tưởng - hướng tới những tấm gương cao đẹp bằng cảm hứng anh hùng ca ...............................................................................................................62 2.3.3. Tô Hoài - khai thác lịch sử gắn với truyền thuyết, văn hóa ............................65 2.3.4. Nguyễn Đức Hiền - khai thác giá trị giáo dục từ những câu chuyện, nhân vật lịch sử ........................................................................................................................69 2.3.5. Nghiêm Đa Văn - khắc họa các chân dung lịch sử bằng tâm hồn giàu cảm xúc và ngòi bút tài hoa.....................................................................................................70 Tiểu kết ......................................................................................................................73 Chƣơng 3. CẢM THỨC LỊCH SỬ VÀ NHỮNG KHUYNH HƢỚNG TIÊU BIỂU TRONG VĂN XUÔI VỀ ĐỀ TÀI LỊCH SỬ VIẾT CHO THIẾU NHI TỪ SAU CÁCH MẠNG THÁNG TÁM 1945 ĐẾN NAY ...................................75 3.1. Cảm thức về vẻ đẹp hùng tráng với khuynh hướng ngợi ca ..............................75 3.1.1. Tái hiện những sự kiện có ý nghĩa trong lịch sử dân tộc ................................76 3.1.2. Khắc họa các chiến công và những nhân vật anh hùng .................................81 3.1.3. Ngợi ca những tình cảm cao đẹp trong cuộc sống..........................................87 3.2. Cảm thức về vẻ đẹp bi tráng với khuynh hướng khai thác các yếu tố thế sự, đời tư .........................................................................................................................96 3.2.1. Khai thác vẻ đẹp bình dị của các nhân vật, sự kiện lịch sử trong cái nhìn đa chiều .....................................................................................................................96 3.2.2. Khám phá góc khuất của những con ngƣời, những số phận dạt trôi .............99 3.2.3. Đan xen sự kiện lịch sử với những cung bậc cảm xúc mang tính cá nhân ...101 3.3. Cảm thức về văn hoá với khuynh hướng miêu tả phong tục, tiểu thuyết hoá truyền thuyết, huyền thoại .......................................................................................103 3.3.1. Miêu tả phong tục, tập quán truyền thống của dân tộc ................................104 3.3.2. Khai thác lịch sử gắn với văn hoá, truyền thuyết .........................................106 3.4. Cảm thức về truyền thống với khuynh hướng giáo dục ...................................107 3.4.1. Khơi gợi niềm say mê và tự hào về lịch sử dân tộc ......................................108 3.4.2. Truyền dẫn niềm tin vào con ngƣời, niềm tin vào chân - thiện - mỹ ............110 3.4.3. Xây dựng lý tƣởng cuộc sống và định hƣớng nhân cách cho thiếu nhi...............114 Tiểu kết ....................................................................................................................116 Chƣơng 4. MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM NGHỆ THUẬT CỦA VĂN XUÔI VỀ ĐỀ TÀI LỊCH SỬ VIẾT CHO THIẾU NHI TỪ SAU CÁCH MẠNG THÁNG TÁM 1945 ĐẾN NAY............................................................................118 4.1. Nghệ thuật tổ chức kết cấu ...............................................................................118 4.1.1. Kết cấu theo trình tự thời gian, diễn biến sự kiện .........................................118 4.1.2. Kết cấu lồng ghép hiện tại - quá khứ, sự kiện - nội tâm ...............................121 4.1.3. Kết hợp nhuần nhuyễn yếu tố tiểu thuyết và yếu tố lịch sử trong dòng cốt truyện .................................................................................................................124 4.2. Nghệ thuật xây dựng nhân vật .........................................................................128 4.2.1. Lựa chọn xây dựng hệ thống nhân vật nguyên mẫu và hƣ cấu .....................128 4.2.2. Khắc họa nhân vật từ nhiều điểm nhìn .........................................................130 4.2.3. Đan xen cảm nghĩ, độc thoại nội tâm nhân vật trong lời ngƣời kể chuyện ...........135 4.3. Nghệ thuật sử dụng ngôn ngữ ..........................................................................137 4.3.1. Ngôn ngữ gợi không khí cổ xƣa, đậm màu sắc lịch sử .................................137 4.3.2. Ngôn ngữ giàu tính tạo hình, tạo âm thanh, nhịp điệu .................................140 4.3.3. Ngôn ngữ giàu chất thơ .................................................................................142 Tiểu kết ....................................................................................................................146 KẾT LUẬN ............................................................................................................147 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ..............................................................................151 TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................152 PHỤ LỤC 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Văn học viết cho thiếu nhi là một bộ phận quan trọng không thể thiếu trong nền văn học của mỗi dân tộc. Hướng tới đối tượng đọc chính là thiếu nhi, cùng với các loại hình nghệ thuật khác như: âm nhạc, hội hoạ,... văn học là một “món ăn” tinh thần, góp phần hình thành nhân cách, tâm hồn mỗi người ngay từ khi còn ở tuổi ấu thơ. Chính bộ phận văn học này có mối quan hệ gắn bó, qua lại thân thiết với văn học cho người lớn, đã tạo nên diện mạo hoàn chỉnh cho nền văn học của mỗi nước trên thế giới. So với nhiều quốc gia khác, văn học viết cho thiếu nhi Việt Nam có lịch sử hình thành và phát triển muộn hơn. Phải đến đầu những năm 1940 của thế kỷ XX, đặc biệt là sau 1945, văn học viết cho thiếu nhi mới thực sự phát triển và cho ra đời nhiều tác phẩm đặc sắc. Chưa đầy một thế kỷ phát triển, nhưng có thể nói, cho đến nay, bộ phận văn học này đã đạt được nhiều thành tựu cơ bản với đội ngũ sáng tác đông đảo, phong phú về đề tài, đa dạng về thể loại, đổi mới về thi pháp... Tuy nhiên, trong tương quan so sánh với văn học viết cho người lớn, văn học viết cho thiếu nhi và việc nghiên cứu về nó vẫn chưa thực sự được nhiều người quan tâm. 1.2. Sáng tác về đề tài lịch sử là một trong những nguồn cảm hứng lớn, một nhu cầu không thể thiếu trong dòng mạch phát triển của văn học mỗi dân tộc. Trên thế giới, mảng đề tài này đã được nhiều nhà văn sáng tác với nhiều tác phẩm có thể coi là “kinh điển” như: Ivanhoe của Walter Scott, Chiến tranh và hoà bình của Lev Tolstoy, Sông Đông êm đềm của Mikhail Sholokhov, Tam Quốc diễn nghĩa của La Quán Trung, Thuỷ hử của Thi Nại Am,... Ở Việt Nam, tiểu thuyết lịch sử thường được tính từ Hoàng Lê nhất thống chí của Ngô Gia Văn Phái, Nam triều công nghiệp diễn chí của Nguyễn Khoa Chiêm. Từ đó đến nay, đặc biệt là từ sau Cách mạng tháng Tám 1945, sáng tác và nghiên cứu về lịch sử là mối quan tâm của rất nhiều nhà văn, nhà nghiên cứu. Cùng với quá trình hình thành và phát triển của văn học thiếu nhi Việt Nam, văn xuôi lịch sử cho thiếu nhi cũng phát triển và đạt được nhiều thành tựu nổi bật kể từ sau 1945, đặc biệt là từ 1954 đến nay. Rất nhiều các tác phẩm có giá trị cả về nội dung và hình thức nghệ thuật được trẻ em hào hứng đón nhận như: Lá cờ thêu sáu chữ vàng và Kể chuyện Quang Trung của Nguyễn Huy Tưởng; Trăng nƣớc Chƣơng Dƣơng, Bên bờ Thiên Mạc, Trên sông truyền hịch của Hà Ân; Tiếng trống Mê Linh, Ngƣời lão bộc của vua Quang Trung của An Cương; Nhà Chử, 2 Đảo hoang, Chuyện nỏ thần của Tô Hoài; Sao Khuê lấp lánh của Nguyễn Đức Hiền; Sừng rƣợu thề của Nghiêm Đa Văn; Trần Khánh Dƣ, Trần Quốc Toản của Lưu Sơn Minh,... Trên chặng đường hơn 70 năm hình thành và phát triển đến nay, văn xuôi Việt Nam về đề tài lịch sử viết cho thiếu nhi đã trải qua nhiều giai đoạn phát triển, gắn bó chặt chẽ với lịch sử, chính trị, văn hoá, xã hội của mỗi thời kỳ và phản ánh cái nhìn, tư tưởng của mỗi nhà văn. Cũng trên chặng đường ấy, văn xuôi về đề tài lịch sử viết cho thiếu nhi đã cho thấy những cảm thức lịch sử và khuynh hướng sáng tác tiêu biểu gắn với từng giai đoạn lịch sử, mang những đặc trưng riêng về nghệ thuật, thể hiện phong cách của những nhà văn tiêu biểu. Các nghiên cứu về tiểu thuyết lịch sử viết cho người lớn, được quan tâm nghiên cứu khá sôi nổi, trong khi những nghiên cứu về văn xuôi lịch sử cho thiếu nhi lại có phần rất khiêm tốn. Việc nghiên cứu hầu hết cũng mới chỉ dừng ở một số bài viết in trên các cuốn sách chuyên khảo hoặc trên các tạp chí khoa học, ít có các công trình nghiên cứu sâu rộng, toàn diện, hệ thống về mảng đề tài này. Vì thế, nghiên cứu văn xuôi về đề tài lịch sử viết cho thiếu nhi từ sau 1945 như một đối tượng đầy đủ, trọn vẹn là một việc làm cần thiết, góp phần hệ thống hoá các thành tựu tiêu biểu, phân tích những cảm thức lịch sử, đặc trưng nghệ thuật, khái quát các khuynh hướng sáng tác và khẳng định vị trí không thể thiếu của mảng đề tài này trong dòng chảy của văn học thiếu nhi nói riêng, văn học Việt Nam nói chung. 1.3. Văn xuôi về đề tài lịch sử viết cho thiếu nhi cũng đã được đưa vào chương trình học tập trong nhà trường hiện nay. Tuy nhiên, khảo sát các tác phẩm về đề tài lịch sử viết cho cho thiếu nhi được đưa vào Chương trình giáo dục phổ thông (ở bậc Tiểu học, Trung học cơ sở, Trung học phổ thông), chúng tôi nhận thấy số lượng các tác phẩm đưa vào nội dung giảng dạy, kể chuyện cho các em học sinh còn quá ít và chất lượng cũng còn một đôi chỗ chưa thật ổn. Trong khi đó, một trong những vấn đề lớn khiến nhiều người lo ngại hiện nay là thực trạng hiểu biết lịch sử và văn hoá đọc của thiếu nhi. Mặc dù việc tìm hiểu lịch sử đã được thực hiện trong môn Lịch sử ở tất cả các lớp, các cấp nhưng một thực tế đáng báo động hiện nay là tình trạng học sinh sợ học lịch sử, thờ ơ với lịch sử và thiếu hiểu biết trầm trọng về lịch sử nước nhà có xu hướng ngày càng tăng. Làm thế nào để học sinh thích thú tìm hiểu lịch sử dân tộc, làm thế nào để các em nhớ lịch sử, tự hào về truyền thống lịch sử vẫn còn là một câu hỏi không hề đơn giản với các nhà giáo dục. Thiết nghĩ, việc sáng tác văn xuôi về đề 3 tài lịch sử cho thiếu nhi, việc xuất bản các tác phẩm văn xuôi viết về đề tài lịch sử cho các em và đưa nhiều hơn các tác phẩm, trích đoạn giá trị viết về đề tài lịch sử làm ngữ liệu cho phần đọc hiểu văn bản văn học trong Chương trình giáo dục phổ thông là một trong những giải pháp hiệu quả không chỉ giúp học sinh thêm yêu thích, hào hứng đến với các kiến thức lịch sử mà còn góp phần phát triển ngôn ngữ, định hướng lý tưởng, xây dựng tình cảm, ước mơ cho các em. Chính vì những lý do trên, cùng với niềm yêu thích văn học thiếu nhi, chúng tôi đã lựa chọn đề tài: Văn xuôi về đề tài lịch sử viết cho thiếu nhi từ sau Cách mạng tháng Tám 1945 đến nay. 2. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu 2.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là các tác phẩm văn xuôi về đề tài lịch sử viết cho thiếu nhi từ sau Cách mạng tháng Tám 1945 đến nay. Đề tài này thu hút khá nhiều thế hệ người cầm bút trong tiến trình phát triển của văn học. Mốc nghiên cứu các tác phẩm viết về đề tài lịch sử cho thiếu nhi, chúng tôi xin dừng ở năm 2015 để khảo sát, nghiên cứu. Trong đó, chúng tôi đặc biệt tập trung vào mảng sáng tác từ sau 1945 đến 1986. Đây cũng là giai đoạn do đặc thù hoàn cảnh lịch sử và yêu cầu sáng tác về đề tài lịch sử cho bạn đọc thiếu nhi, mảng văn học này có số lượng tác phẩm dồi dào nhất và nhiều tác phẩm tiêu biểu nhất. Từ sau 1986, so với các sáng tác về đề tài lịch sử cho người lớn, sáng tác về đề tài lịch sử cho thiếu nhi vẫn còn một số tác giả tâm huyết và theo đuổi như Tô Hoài, Nghiêm Đa Văn và gần hơn là Hoài Anh, Lưu Sơn Minh,... tuy nhiên số lượng cũng chưa thật phong phú (điều này có căn nguyên từ bối cảnh lịch sử văn hóa, chúng tôi sẽ phân tích cụ thể ở chương 2). 2.2. Phạm vi nghiên cứu Luận án nghiên cứu, khảo sát các tác phẩm văn xuôi về đề tài lịch sử viết cho thiếu nhi từ sau Cách mạng tháng Tám 1945 đến nay. Trong đó tập trung vào thành tựu chủ yếu ở hai thể loại là truyện dài và tiểu thuyết - cũng là hai thể loại có được nhiều tác phẩm thành công nhất. Đặc biệt, chúng tôi tập trung vào tìm hiểu chín tác phẩm tiêu biểu về đề tài lịch sử viết cho thiếu nhi của các tác giả Nguyễn Huy Tưởng, Hà Ân, Tô Hoài, Nguyễn Đức Hiền, Nghiêm Đa Văn, đó là: Lá cờ thêu sáu chữ vàng, Bên bờ Thiên Mạc, Trên sông truyền hịch, Trăng nƣớc Chƣơng Dƣơng, Đảo hoang, Nhà Chử, Chuyện nỏ thần, Sao Khuê lấp lánh, Sừng rƣợu thề. Mỗi tác phẩm gắn với một thời 4 kỳ, một giai đoạn lịch sử nhất định trong lịch sử dựng nước và giữ nước của dân tộc, với những hướng khai thác riêng tạo thành một bức tranh khá sinh động về lịch sử Việt Nam. Đây là chín tác phẩm đã được các nhà văn, nhà thơ, nhà phê bình văn học Việt Nam hiện đại và nhiều nhà xuất bản (Nxb Kim Đồng, Nxb Giáo dục Việt Nam, Nxb Hội Nhà văn) đánh giá là xứng đáng, tiêu biểu nhất về đề tài lịch sử viết cho thiếu nhi. Đây cũng là lý do vì sao trong lần xuất bản chào mừng ngày Quốc tế thiếu nhi 2012, Nhà xuất bản Kim Đồng đã lần lượt cho tái bản chín tác phẩm này như một món quà ý nghĩa dành tặng cho các em. Bên cạnh đó, để có một cái nhìn bao quát hơn, trong quá trình phân tích, đánh giá, chúng tôi cũng mở rộng tìm hiểu và đề cập đến nhiều tác phẩm về lịch sử hoặc liên quan đến đề tài lịch sử viết cho thiếu nhi như: Ngƣời lão bộc của vua Quang Trung (An Cương), Nguyễn Trung Trực, Tƣớng quân Nguyễn Chích (Hà Ân); Kể chuyện Quang Trung (Nguyễn Huy Tưởng); Chọn soái (Trương Công Định); Nghĩa quân sông Đà (Mai Hanh); Chọn soái (Quách Thọ); Nghĩa quân Đồng Tháp, Mƣu trí Đề Thám (Mai Hanh); Đốc Cọp (Mộng Lực), Tuổi thơ dữ dội (Phùng Quán), Đuốc lá dừa (Hoài Anh), Trần Quốc Tuấn, Trần Khánh Dƣ (Lưu Sơn Minh),... Đồng thời, chúng tôi cũng mở rộng so sánh với các tác phẩm văn xuôi về lịch sử (chủ yếu là tiểu thuyết lịch sử) viết cho đối tượng người lớn qua mỗi thời kỳ lịch sử để làm nổi bật những đặc trưng riêng của văn xuôi về lịch sử viết cho đối tượng bạn đọc là thiếu nhi. 3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Luận án phân tích các đặc điểm, đánh giá những thành tựu của văn xuôi về đề tài lịch sử viết cho thiếu nhi trong nền văn học Việt Nam từ sau Cách mạng tháng Tám 1945 qua những trường hợp có ý nghĩa kết tinh. Từ đó rút ra một số vấn đề trong việc sáng tác văn xuôi về đề tài lịch sử viết cho thiếu nhi trong giai đoạn hiện nay; gợi ý đưa các tác phẩm, trích đoạn văn xuôi về đề tài lịch sử viết cho thiếu nhi vào nhà trường phổ thông. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để hoàn thành mục đích trên, luận án giải quyết các nhiệm vụ cụ thể như sau: - Khái quát quá trình phát triển của văn xuôi Việt Nam về đề tài lịch sử viết cho thiếu nhi từ sau Cách mạng tháng Tám 1945 với những chặng đường, khuynh hướng, các thành tựu và những gương mặt tiêu biểu. - Phân tích, lý giải cảm thức lịch sử và các khuynh hướng sáng tác tiêu biểu trong văn xuôi về đề tài lịch sử viết cho thiếu nhi từ sau Cách mạng tháng Tám 1945 đến nay. 5 - Phân tích đặc trưng nghệ thuật của mảng văn xuôi Việt Nam về đề tài lịch sử viết cho thiếu nhi trên một số phương diện: nghệ thuật trần thuật, nghệ thuật xây dựng nhân vật, nghệ thuật tổ chức kết cấu, nghệ thuật sử dụng ngôn ngữ. Ở mỗi nhiệm vụ, luận án sẽ có sự so sánh với các sáng tác cùng thể tài viết cho đối tượng người lớn, đồng thời có sự lý giải gắn với diễn ngôn sáng tác của từng thời kỳ. Hoàn thành các nhiệm vụ trên, luận án sẽ cho thấy diện mạo hoàn chỉnh của văn xuôi lịch sử viết cho thiếu nhi từ sau 1945 với các đặc trưng nổi bật về cảm thức lịch sử, khuynh hướng sáng tác, đặc điểm nghệ thuật và phong cách của một số tác giả tiêu biểu; từ đó khẳng định vị trí đặc biệt của mảng văn xuôi này trong dòng chảy chung của văn xuôi lịch sử Việt Nam. 4. Phƣơng pháp nghiên cứu - Phương pháp phân tích và tổng hợp: Khảo sát các tác phẩm tiêu biểu nhằm có cơ sở khái quát những đặc điểm nổi bật về nội dung phản ánh, giá trị tư tưởng và nghệ thuật của văn xuôi về đề tài lịch sử viết cho thiếu nhi từ sau Cách mạng tháng Tám. - Phương pháp nghiên cứu hệ thống: Đặt các tác phẩm văn xuôi về đề tài lịch sử viết cho thiếu nhi từ sau Cách mạng tháng Tám 1945 trong hệ thống các tác phẩm viết cho thiếu nhi nói chung; đồng thời đặt trong tương quan với các tác phẩm viết về đề tài lịch sử trong văn học Việt Nam từ sau Cách mạng tháng Tám 1945 đến nay. - Phương pháp nghiên cứu loại hình: Phương pháp loại hình giúp luận án có thể khảo sát đối tượng nghiên cứu từ nhiều phương diện khác nhau: cảm thức, khuynh hướng sáng tác… Đồng thời vận dụng những nguyên tắc loại hình trong lĩnh vực văn học giúp chúng tôi bao quát văn xuôi lịch sử viết cho thiếu nhi ở các dạng thức biểu hiện cụ thể trên phương diện nghệ thuật như: kết cấu, nhân vật, ngôn ngữ,… - Phương pháp lịch sử xã hội: Nghiên cứu, tìm hiểu các tác phẩm văn xuôi về đề tài lịch sử trong mối tương quan với thời gian lịch sử - văn hóa của sự kiện được phản ánh, với bối cảnh lịch sử, xã hội của đất nước khi tác phẩm được ra đời. - Phương pháp nghiên cứu liên ngành: Luận án sử dụng kiến thức của các ngành khoa học xã hội khác như: sử học, triết học, văn hoá học, dân tộc học, khảo cổ học, tâm lý học,.. để khai thác, bổ sung, nhấn mạnh một số phương diện văn hoá - lịch sử được đề cập đến trong các tác phẩm. Ngoài các phương pháp trên, luận án còn sử dụng một số biện pháp, thao tác khác như: phân loại, so sánh,... Các biện pháp, thao tác nghiên cứu nói trên sẽ được vận dụng linh hoạt trong quá trình xử lý đề tài. 6 5. Đóng góp của luận án Luận án là công trình đầu tiên nghiên cứu văn xuôi Việt Nam về đề tài lịch sử viết cho thiếu nhi như một đối tượng độc lập, trọn vẹn. Luận án đã hệ thống hoá quá trình hình thành, phát triển, phân tích những đặc trưng tiêu biểu, những vấn đề nổi bật... mang đến cái nhìn toàn diện về văn xuôi về đề tài lịch sử viết cho thiếu nhi trên hành trình 70 năm phát triển; khẳng định vị trí không thể thiếu của bộ phận này trong lịch sử phát triển văn học Việt Nam. Kết quả của luận án đóng góp một phần cho thực tiễn nghiên cứu văn học thiếu nhi nói chung, văn xuôi lịch sử viết cho thiếu nhi nói riêng - lĩnh vực nghiên cứu còn chưa thực sự được quan tâm và chưa có nhiều bề dày thành tựu. Tổng kết, đánh giá những đặc điểm, khuynh hướng của văn xuôi lịch sử cho thiếu nhi, luận án cũng bước đầu muốn thăm dò tìm ra cách đi mới, con đường mới cho văn học về đề tài lịch sử viết cho thiếu nhi, nhất là trong giai đoạn hiện nay, khi thành tựu về mảng đề tài này đang chững lại. Luận án là tài liệu tham khảo bổ ích cho giáo viên, sinh viên, học sinh, những người quan tâm, yêu thích văn học thiếu nhi. Luận án cũng đưa ra gợi ý để đề tài lịch sử cho thiếu nhi được trở nên gần gũi và có ý nghĩa trong việc hình thành, phát triển phẩm chất, năng lực cho học sinh theo mục tiêu của Chương trình giáo dục phổ thông 2018 bằng cách tuyển chọn, giới thiệu một số tác phẩm, trích đoạn tiêu biểu. Giáo viên, cán bộ quản lí giáo dục, tác giả biên soạn sách giáo khoa, sách tham khảo có thể sử dụng các tác phẩm, đoạn trích này trong quá trình tổ chức các hoạt động dạy học, giáo dục, biên soạn sách giáo khoa, tham khảo góp phần mở mang hiểu biết, kích thích sự hứng thú, say mê của các em với lịch sử nước nhà. 6. Bố cục của luận án Ngoài các phần Mở đầu, Kết luận, Phụ lục và Tài liệu tham khảo, nội dung chính của luận án được triển khai thành các chương: Chƣơng 1: Cơ sở lý luận và tổng quan tình hình nghiên cứu vấn đề Chƣơng 2: Văn xuôi về đề tài lịch sử viết cho thiếu nhi trong tiến trình vận động của văn học thiếu nhi Việt Nam Chƣơng 3: Cảm thức lịch sử với những khuynh hướng tiêu biểu trong văn xuôi về đề tài lịch sử viết cho thiếu nhi từ sau Cách mạng tháng Tám 1945 đến nay Chƣơng 4: Một số đặc điểm nghệ thuật của văn xuôi về đề tài lịch sử viết cho thiếu nhi từ sau Cách mạng tháng Tám 1945 đến nay. 7 Chƣơng 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VẤN ĐỀ 1.1. Cơ sở lý luận 1.1.1. Một số khái niệm cơ bản 1.1.1.1. Văn xuôi về đề tài lịch sử Căn cứ vào mối quan hệ giữa chủ thể nhà văn và đối tượng phản ánh, dựa theo hình thức tổ chức ngôn ngữ, các nhà lý luận văn học phân chia văn học gồm ba loại hình: tự sự, trữ tình, kịch. Văn xuôi về đề tài lịch sử thuộc loại hình tự sự. Đó là “một dạng ngôn ngữ thể hiện một cấu trúc ngữ pháp và mô phỏng văn nói tự nhiên, không tuân theo các lề luật như thi ca” [152]. Văn xuôi về đề tài lịch sử bao gồm nhiều thể loại như: truyện ngắn, truyện dài, tiểu thuyết, ký... Ở đây, khi tìm hiểu văn xuôi về đề tài lịch sử viết cho thiếu nhi, chúng tôi chủ yếu hướng tới phân tích hai thể loại tiêu biểu là truyện dài và tiểu thuyết. Do đặc thù thể loại, các nhà văn sáng tác văn xuôi về đề tài lịch sử nói chung thường lựa chọn tiểu thuyết. Văn xuôi về đề tài lịch sử viết cho thiếu nhi, phổ biến nhất là các thể loại như những câu chuyện người tốt việc tốt, truyện dài và đặc biệt là tiểu thuyết. Những câu chuyện kể về những tấm gương người tốt việc tốt trong chiến đấu, lao động, học tập được sáng tác để khích lệ, động viên tinh thần thiếu nhi, chủ yếu trong giai đoạn 1945 - 1975. Tuy nhiên giá trị nghệ thuật của những câu chuyện này không nhiều. Thành tựu tiêu biểu của văn xuôi về đề tài lịch sử cho thiếu nhi tập trung ở truyện dài và tiểu thuyết. Nhóm tác giả trong cuốn Lí luận văn học do Phương Lựu chủ biên quan niệm: “Tiểu thuyết là hình thức tự sự cỡ lớn đặc biệt phổ biến trong thời cận đại và hiện đại (...) có thể chứa đựng lịch sử của nhiều cuộc đời, những bức tranh phong tục đạo đức xã hội, miêu tả cụ thể các điều kiện sinh hoạt giai cấp, tái hiện nhiều tính cách đa dạng” [68, tr.387]. Tác giả Lê Huy Bắc trong Truyện ngắn: lý luận, tác gia và tác phẩm đưa ra đề xuất về việc phân chia truyện ngắn, truyện dài, theo đó “dưới 20.000 chữ là truyện ngắn, trên 20.000 chữ là truyện dài” [15, tr.52]. Có thể nói, xét về dung lượng, tiểu thuyết có độ dài nhiều hơn truyện dài. Hệ thống sự kiện và nhân vật được thể hiện trong tiểu thuyết cũng lớn hơn truyện dài. Văn học viết cho thiếu nhi, nhất là viết cho các em ở độ tuổi nhi đồng thường hướng đến nội 8 dung ngắn gọn, chứa đựng những bài học giá trị. Tuy nhiên, viết về đề tài lịch sử lại đòi hỏi cần được thể hiện trong dung lượng tương đối nhiều, số lượng các sự kiện và nhân vật được nhắc đến khá lớn và các tác giả cũng cần có một khoảng thời gian nghiên cứu lâu dài nên lựa chọn thể loại truyện dài, đặc biệt là tiểu thuyết là một sự lựa chọn hợp lý. Với công phu trong nghiên cứu lịch sử, tài tình trong sáng tạo chi tiết và xây dựng kết cấu, truyện dài và tiểu thuyết lịch sử viết cho thiếu nhi không hạn chế sự tiếp nhận của các em mà vẫn có một sức hấp dẫn riêng trong việc truyền tải một phần tri thức lịch sử và nội dung thông điệp của nhà văn. Ở phương Tây, khái niệm văn xuôi về đề tài lịch sử tập trung chủ yếu vào tiểu thuyết lịch sử đã được bàn đến từ khá sớm. Nhiều nhà văn, nhà nghiên cứu đã đưa ra các quan niệm khác nhau về thuật ngữ tiểu thuyết lịch sử như: A. Dumas, H.S. Haasse, D. Brevvster, J. Burell,... Ở Việt Nam, văn xuôi về đề tài lịch sử cũng được tập trung ở thuật ngữ tiểu thuyết lịch sử, được nghiên cứu và bàn luận khá sôi nổi từ các nhà nghiên cứu và từ chính những nhà văn cầm bút viết về đề tài này. Theo nhà văn Nguyễn Xuân Khánh, trước 1930 - 1945, chúng ta thường đọc những bộ chuyên về lịch sử như: Đông chu liệt quốc, Tam quốc diễn nghĩa, Hoàng Lê nhất thống chí,... Đó là những bộ bút lục lịch sử, cũng có lúc được gọi là tiểu thuyết lịch sử nhưng không giống như cách hiểu tiểu thuyết lịch sử của thời hiện đại. Từ sau 1945 đến nay đã có khá nhiều cách hiểu về thể loại này. Theo Từ điển thuật ngữ văn học, tiểu thuyết lịch sử bao gồm “Các tác phẩm viết về đề tài lịch sử có chứa đựng các nhân vật và các chi tiết hư cấu, tuy nhiên nhân vật chính và sự kiện chính thì được sáng tạo trên các sử liệu xác thực trong lịch sử, tôn trọng lời ăn tiếng nói, trang phục, phong tục, tập quán phù hợp với giai đoạn lịch sử ấy. Tác phẩm văn học lịch sử thường mượn chuyện xưa nói chuyện đời nay, hấp thu những bài học quá khứ, bày tỏ sự đồng cảm với những con người và thời đại đã qua, song không vì thế mà hiện đại hoá người xưa, phá vỡ tính chân thực lịch sử của thể loại này” [36, tr. 109]. Tác giả Bùi Văn Lợi trong Luận án tiến sĩ Ngữ văn Tiểu thuyết lịch sử Việt Nam từ những năm đầu thế kỷ XX đến 1945 (Diện mạo và đặc điểm) cũng đưa ra khái 9 niệm “tiểu thuyết lịch sử là những tác phẩm mang trọn đặc trưng tiểu thuyết nhưng lại lấy nội dung lịch sử làm đề tài, làm cảm hứng sáng tạo nghệ thuật” [54, tr.17]. Nghiên cứu về Tiểu thuyết lịch sử Việt Nam từ 1945 đến nay, Nguyễn Thị Tuyết Minh quan niệm: “Tiểu thuyết lịch sử là loại hình tiểu thuyết lấy đề tài lịch sử làm nội dung chính. Đối tượng của nó là nhân vật, sự kiện, thời kỳ hay tiến trình lịch sử. Đó có thể là một quá khứ xa xôi hay một thời kỳ lịch sử đặc biệt. Nó đòi hỏi người viết vừa phải có kiến thức uyên bác, tỉ mỉ của một nhà sử học, lại vừa có khả năng biến những tri thức đó thành nghệ thuật” [86, tr. 28]. Hầu hết các quan niệm về văn xuôi đề tài lịch sử (trong đó tập trung vào thể loại tiểu thuyết lịch sử) đều có sự thống nhất khi cho rằng, tiểu thuyết lịch sử là một loại hình văn học lấy lịch sử làm đề tài và cảm hứng sáng tạo. Tuy nhiên, yếu tố văn học và yếu tố lịch sử được sử dụng ở mức độ như thế nào trong các tác phẩm viết về đề tài lịch sử lại là một vấn đề gây nhiều tranh luận, thu hút nhiều ý kiến khác nhau. Những tranh luận này đến từ những người nghiên cứu, phê bình, lý luận văn học và đến từ chính những nhà văn - những người trực tiếp cầm bút sáng tác, trải nghiệm và tâm huyết với mảng đề tài này. Nhà văn Thái Vũ quan niệm đã là sáng tác lịch sử thì phải tôn trọng sự thật lịch sử. Nói cách khác, yếu tố lịch sử là yếu tố chính, là cái cốt lõi; yếu tố văn học chỉ là hình thức để thể hiện tác phẩm lịch sử: “Khi tôi nói, tôi viết tiểu thuyết lịch sử, sự thật là tôi không viết tiểu thuyết mà tôi viết lịch sử. Trước hết phải trung thực với mọi chi tiết lịch sử mà biên niên sử có ghi. Hư cấu nhưng không phải là bịa mà tôn trọng tính chính xác của lịch sử” [theo Nguyễn Thị Tuyết Minh, tr. 33]. Khác với quan niệm của tác giả Cờ nghĩa Ba Đình, Biến động, Huế 1858,... Nguyễn Xuân Khánh - tác giả của Hồ Quý Ly, Mẫu Thƣợng ngàn, Đội gạo lên chùa,... lại đề cao yếu tố văn học trong sáng tác về đề tài lịch sử. Lịch sử trong quan niệm của ông cũng giống như A. Duymas “chỉ là cái đinh để treo những bức hoạ”. Trả lời phóng viên Báo Văn nghệ trẻ số tháng 10 năm 2005, ông cho rằng: “Tiểu thuyết lịch sử không phải là kể lại lịch sử, minh hoạ lịch sử mà là phản ánh những vấn đề của con người hiện tại.” Nói về quá trình sáng tác đứa con tinh thần - tiểu thuyết Gió lửa - nhà văn Nam Dao chia sẻ, trong quá trình sáng tác, yếu tố lịch sử và yếu tố sáng tạo có mối 10 quan hệ qua lại và gắn bó chặt chẽ với nhau trong tác phẩm: “Cái khung lịch sử được sử dụng như phương tiện cấu tạo tiểu thuyết và sau đó thì tiểu thuyết là phương tiện để tác giả thể hiện những tư duy, biện minh và dự phóng cho chủ đề lịch sử” [33]. Những tranh luận, những quan niệm đã đưa đến cách khai thác đề tài lịch sử, cách viết về đề tài lịch sử theo các khuynh hướng khác nhau. Sự phong phú ấy cũng là điều dễ hiểu bởi nó xuất phát từ chính đặc trưng của thể loại này. Tựu trung, có thể hiểu, văn xuôi viết về đề tài lịch sử là một loại hình văn học có sự kết hợp giữa yếu tố văn học và yếu tố lịch sử. Yếu tố lịch sử như phần “xương cốt” không thể thiếu của loại hình văn học này, thiếu yếu tố lịch sử, tác phẩm văn học sẽ không thể được gọi tên là tiểu thuyết lịch sử. Lịch sử (cốt lõi lịch sử) chi phối và ảnh hưởng đến đề tài, cảm hứng sáng tạo của nhà văn, khuôn người viết vào giới hạn phải bám sát tư liệu lịch sử. Tuy nhiên nếu chỉ có yếu tố lịch sử mà không có yếu tố sáng tạo của nghệ thuật thì tác phẩm lịch sử không thể trở thành tác phẩm văn học. Yếu tố văn học thể hiện nhân vật trong mối quan hệ đa chiều, ôm chứa phạm vi đời sống rộng lớn, không chỉ của quá khứ mà của cả hiện tại. Yếu tố văn học cũng cho phép người viết có thể phát huy cao độ khả năng tưởng tượng và sức sáng tạo. Người cầm bút, vì thế, vừa phải sắm vai nhà lịch sử, vừa phải làm tốt công việc của một nhà văn. Nói một cách hình ảnh, nhà văn viết về đề tài lịch sử ví như người đi trên dây thăng bằng, nghiêng về sử thì khô khan, nghiêng về văn thì dễ làm sai lệch sự kiện, gây hiểu sai về sự kiện, nhân vật lịch sử. Làm thế nào để những nhân vật lịch sử vốn tồn tại như những “mẫu hóa thạch” trở nên chân thực, gần với cuộc sống thường ngày, làm thế nào để tác phẩm văn học viết về đề tài lịch sử trở thành một “mũi khoan” thăm dò cuộc sống, khám phá lớp trầm tích của quá khứ, là những yêu cầu quan trọng đặt ra cho người cầm bút sáng tác. Trong văn học Việt Nam, văn xuôi về đề tài lịch sử, đặc biệt là thể loại tiểu thuyết lịch sử xuất hiện từ thời trung đại, nhưng phải đến thời kỳ văn học hiện đại mới phát triển mạnh cả về số lượng và chất lượng. Từ đầu thế kỷ XX đến trước 1945 - trong hoàn cảnh đất nước chịu ách đô hộ của thực dân Pháp, đã xuất hiện nhiều tác phẩm văn xuôi viết về đề tài lịch sử nhằm thúc đẩy phong trào đấu tranh chống thực dân, khơi gợi lòng yêu nước, như: Trùng Quang tâm sử của Phan Bội Châu; Vua Bà Triệu ấu, Hai Bà đánh giặc của Nguyễn Tử Siêu,... Nội dung thế sự thể hiện qua việc khắc hoạ những số phận bất 11 hạnh, tố cáo quan lại phong kiến tàn ác, dâm loạn,... cũng ít nhiều được nhắc đến qua các tác phẩm: Ai lên phố Cát, Cái hột mận của Lan Khai; Đêm hội Long Trì của Nguyễn Huy Tưởng,... Chất lịch sử đã bước đầu được xử lý khéo léo với chất văn chương, một số tác phẩm được đổi mới theo hình thức tiểu thuyết lịch sử hiện đại phương Tây; tuy nhiên phần lớn tiểu thuyết lịch sử giai đoạn này vẫn chịu ảnh hưởng của lối ghi chép biên niên, kết cấu chương hồi, câu văn biền ngẫu của thời trung đại. Thời kỳ 1945 - 1975, cùng với sự phát triển của thơ ca và văn xuôi về đề tài chiến tranh cách mạng, đề tài viết về lịch sử giai đoạn này đã góp phần phản ánh không khí thời đại. Cảm hứng chủ đạo là ca ngợi truyền thống anh hùng dân tộc qua việc khắc hoạ những nhân vật lịch sử (Lá cờ thêu sáu chữ vàng của Nguyễn Huy Tưởng, Búp sen xanh của Sơn Tùng, Quận He khởi nghĩa của Hà Ân, Núi rừng Yên Thế của Nguyên Hồng..); qua việc khắc hoạ những sự kiện lịch sử trọng đại, có ý nghĩa to lớn với dân tộc (Hùng khí Thăng Long, Bóng nƣớc Hồ Gƣơm của Chu Thiên, Tổ quốc kêu gọi của Hà Ân,...). Tiểu thuyết lịch sử thời kỳ này đã thoát khỏi lối viết chương hồi, tư liệu lịch sử vẫn là chất liệu chính yếu để sáng tác, tuy nhiên các nhà văn đã chủ động hơn trong sáng tạo nghệ thuật và hư cấu tư liệu lịch sử để khắc hoạ hình tượng nhân vật đa dạng, phong phú. Sau 1975, đặc biệt là sau Đại hội Đảng VI năm 1986, cùng với sự đổi mới toàn diện của đất nước, văn học nói chung, văn xuôi viết về đề tài lịch sử nói riêng, đặc biệt là mảng tiểu thuyết lịch sử cũng có những sự thay đổi mạnh mẽ. Các nhà văn đã có nhiều tìm tòi trong cách thể hiện, kết cấu linh hoạt, sự kiện lịch sử không chỉ được triển khai theo mạch dòng thời gian mà còn được triển khai theo mạch vận động, suy nghĩ của nhân vật. Nhân vật không chỉ được soi chiếu một chiều mà được soi chiếu từ nhiều chiều khác nhau với tất cả những mặt tốt, xấu, những phức tạp diễn ra trong đời sống nội tâm. Nhiều tác phẩm nổi bật, mới mẻ cả về nội dung và phương thức thể hiện có thể kể đến như: Gƣơm thần Vạn Kiếp, Tuyên phi họ Đặng của Ngô Văn Phú; Gió lửa của Nam Dao; Kiếm sắc, Vàng lửa, Phẩm tiết của Nguyễn Huy Thiệp; Sông Côn mùa lũ của Nguyễn Mộng Giác; Hồ Quý Ly của Nguyễn Xuân Khánh; Giàn thiêu của Võ Thị Hảo; Hội thề của Nguyễn Quang Thân; Vua Minh Mạng của Hoài Anh,... 12 Trong những năm gần đây, tiểu thuyết lịch sử ngày càng trở thành mối quan tâm của nhiều nhà văn, nhà phê bình nghiên cứu. Các nhà nghiên cứu đã tổng kết, chỉ ra những khuynh hướng khác nhau trong tiểu thuyết lịch sử Việt Nam đương đại. Nhà nghiên cứu Nguyễn Văn Dân chia tiểu thuyết lịch sử Việt Nam đương đại thành các xu hướng: Tiểu thuyết lịch sử chương hồi khách quan (điển hình cho xu hướng này là nhà văn Ngô Văn Phú với các tác phẩm như: Gƣơm thần Vạn Kiếp; Ấn kiếm trời ban; Lý Công Uẩn,...); Tiểu thuyết lịch sử giáo huấn (tiêu biểu là bộ bốn tiểu thuyết về triều Trần: Huyền Trân công chúa, Bão táp cung đình, Thăng Long nổi giận; Vƣơng triều sụp đổ (gọi chung là bộ Bão táp triều Trần) của Hoàng Quốc Hải); Tiểu thuyết lịch sử luận giải (đi sâu vào khai thác các yếu tố như: luận đề, tâm lý, lựa chọn những giai đoạn và sự kiện lịch sử “có vấn đề” để khai thác và luận giải. Các tác phẩm tiêu biểu cho khuynh hướng này: Hồ Quý Ly của Nguyễn Xuân Khánh, Hội thề của Nguyễn Quang Thân),...[21]. Tác giả Lê Thị Thu Trang trong Luận án tiến sĩ văn học năm 2017 về Đặc trƣng nghệ thuật tiểu thuyết lịch sử Việt Nam thập niên đầu thế kỷ XXI nhìn trên các bình diện nghệ thuật đã đưa ra nhiều xu hướng khác nhau của tiểu thuyết lịch sử Việt Nam: nhìn từ dạng thức đề tài có tiểu thuyết lịch sử sự kiện, tiểu thuyết lịch sử nhân vật, tiểu thuyết lịch sử văn hoá - phong tục, tiểu thuyết lịch sử luận giải; nhìn từ dạng thức kết cấu có tiểu thuyết lịch sử kết cấu theo lối tuyến tính, tiểu thuyết lịch sử kết cấu theo lối lắp ghép, đồng hiện,... [131]. Theo nhà nghiên cứu Trần Đình Sử văn xuôi về đề tài lịch sử Việt Nam thời đổi mới có rất nhiều tác phẩm đến được với người đọc và tạo được vị trí trong văn học dân tộc bởi nó đã vượt qua mô hình cũ và tạo ra nhiều hướng phát triển hứa hẹn. “Có hướng “văn chương hóa lịch sử” như Hoàng Quốc Hải với hai bộ trường thiên. Có hướng nghiêng về phương diện văn hóa, đối thoại văn hóa như Nguyễn Xuân Khánh, có hướng diễn giải lại lịch sử như Nguyễn Thị Lộ của Hà Văn Thùy, có hướng “phi trung tâm hóa” như Hội thề của Nguyễn Quang Thân, có hướng đối thoại với chính sử như Mạc Đăng Dung của Lưu Văn Khuê, có hướng đổi mới cách nhìn như Biết đâu địa ngục thiên đƣờng của Nguyễn Khắc Phê, có hướng viết “tiểu sử gia tộc” hư cấu, mà thực ra là viết lịch sử thời đại với cái nhìn giễu nhại trong Thời của thánh thần của Hoàng Minh Tường, Dƣới chín tầng mây của Dương Hướng, Cuồng phong của Nguyễn Phan Hách,...” [105]. 13 Tóm lại, văn xuôi về đề tài lịch sử, trong đó tập trung ở tiểu thuyết là thể loại được nhiều nhà văn quan tâm. Yếu tố tiểu thuyết và yếu tố lịch sử đã được các nhà văn xử lý, sáng tạo, hài hoà trong các tác phẩm qua từng chặng đường phát triển, tạo thành nhiều khuynh hướng sáng tác và được người đọc tiếp nhận, thẩm thấu theo những mức độ khác nhau. 1.1.1.2. Văn học thiếu nhi So với lịch sử hình thành và phát triển văn học thiếu nhi của nhiều nước trên thế giới như Pháp, Đức, Đan Mạch,... văn học thiếu nhi Việt Nam ra đời và phát triển muộn hơn. Trước 1945, sự tiếp cận với văn học thiếu nhi của trẻ em Việt Nam chủ yếu qua những tác phẩm văn học dân gian (như đồng dao, hát ru, truyện cổ tích,... với con em nhân dân) và một số tác phẩm được dịch từ nước ngoài (đặc biệt là dịch từ văn học Pháp do ảnh hưởng của văn hoá Pháp trong thời kỳ 1858 - 1945, chủ yếu dành cho trẻ em nhà khá giả). Từ sau 1945, đặc biệt kể từ khi nhà xuất bản Kim Đồng được thành lập, văn học thiếu nhi Việt Nam mới thực sự được hình thành, phát triển với tư cách là một bộ phận văn học có tổ chức, được đầu tư, chăm lo. Theo chúng tôi, văn học thiếu nhi là những sáng tác lấy đối tƣợng phục vụ là thiếu nhi. Đối tƣợng phục vụ này sẽ chi phối đến cách lựa chọn đề tài, tƣ tƣởng, chủ đề,... của mỗi tác phẩm. Như vậy, có thể xác định văn học thiếu nhi khác với bộ phận văn học người lớn trước hết là ở đối tượng tiếp nhận. Trẻ em chính là đối tượng miêu tả chủ yếu, đối tượng tiếp nhận trong tâm thế của người sáng tác. Mặc dù vậy, “ranh giới” của đối tượng tiếp nhận và miêu tả này nhiều khi cũng chưa thật sự rõ ràng. Thực tế có những tác phẩm mục đích sáng tác lúc đầu chưa hẳn cho trẻ em nhưng lại được đối tượng trẻ em tiếp nhận nồng nhiệt. Bên cạnh đó cũng không ít các tác phẩm sáng tác dành cho đối tượng thiếu nhi nhưng cũng được đối tượng người lớn say mê đón nhận. Tác giả sáng tác văn học thiếu nhi có thể là người lớn, là những người chuyên tâm viết cho các em hoặc những tác giả “tay ngang”, quan tâm, yêu thích và có một vài sáng tác cho các em. Tác giả sáng tác cho thiếu nhi cũng có thể là chính các em, những người tự nói lên tâm tư, nguyện vọng, những suy nghĩ, cảm xúc, những câu chuyện của chính mình. Điểm gặp gỡ của đối tượng tiếp nhận, miêu tả và lực lượng sáng tác cho thiếu nhi chính là ở chỗ: đã là sáng tác viết cho thiếu nhi thì phải chú ý đến đặc điểm tâm sinh lý của trẻ em và hướng đến trẻ em. 14 1.1.1.3. Văn xuôi về đề tài lịch sử viết cho thiếu nhi Bàn về vấn đề sáng tác đề tài lịch sử viết cho thiếu nhi, nhà văn Gorki phát biểu: “Ngay từ lúc trẻ bắt đầu có ý thức về thế giới xung quanh, các em đã phải được biết dần dần sự nghiệp của thế hệ trước mình, việc đó giúp các em hiểu rõ ràng những gì cha ông đã làm ra trước kia chính là làm cho các em. Hãy kể lại một cách thành thực và giản dị cho các em biết lịch sử quá khứ vĩ đại của những gian truân, những sai lầm và thất bại của chúng ta, nói đến tất cả những gì chúng ta đã đem lại nỗi gian lao hoặc là niềm vui sướng của cha ông ta, những cái gì ngày nay đương giày vò chúng ta hoặc đương nhóm lên ngọn lửa dũng cảm trong tim ta” [119, tr.158]. Tác giả Hà Ân đưa ra quan niệm tác phẩm văn học viết về đề tài lịch sử cho thiếu nhi là “những sáng tác văn học lấy đề tài trong lịch sử, có mục đích giáo dục về truyền thống cho các em, nhưng chính là phải gợi cho các em những suy nghĩ về hiện tại và khơi lên những mơ ước mới về tương lai cho tâm hồn các em” [119, tr.81]. Có thể thấy hầu hết các ý kiến khi bàn về các tác phẩm văn học viết về đề tài lịch sử cho thiếu nhi đều đưa ra những yêu cầu đặc trưng về đề tài, mục đích sáng tác cho các em. Chúng tôi cho rằng: Văn xuôi lịch sử viết cho thiếu nhi bao gồm những thể loại: truyện ngắn, truyện dài, tiểu thuyết,... viết về đề tài lịch sử có đối tƣợng đọc là thiếu nhi. Đó là những tác phẩm văn học lấy tƣ liệu từ hai nguồn chính là truyền thuyết và chính sử, đƣợc viết dƣới hình thức tự sự, thể hiện các sự kiện và nhân vật lịch sử. Viết cho thiếu nhi nói chung, viết truyện lịch sử cho trẻ em nói riêng là sáng tác có định hướng. Bên cạnh việc hấp dẫn các em say mê đọc những câu chuyện về các nhân vật, sự kiện lịch sử, mang lại cho các em những hiểu biết về cuộc sống của cha ông, truyện lịch sử còn có vai trò định hướng, “mượn xưa nói nay”, giúp các em nhìn về quá khứ để soi sáng cho hiện tại và tương lai. Văn xuôi về đề tài lịch sử viết cho thiếu nhi lấy cốt lõi là lịch sử với những con người, những sự kiện có thật trong lịch sử nhưng hoàn toàn khác với các ghi chép lịch sử. “Lịch sử”, theo định nghĩa của Từ điển tiếng Việt là “khoa học nghiên cứu về quá trình phát triển của xã hội loài người nói chung, hay của một quốc gia, dân tộc nói riêng” [95, tr.546]. Tác giả Nguyễn Thị Tuyết Minh quan niệm “lịch sử là những 15 gì đã qua, đã thuộc về quá khứ, đã khuất lấp bởi một khoảng thời gian dài mà về văn hoá, đời sống đã khác với con người hiện tại” [86, tr. 35]. Theo đó, tùy vào mục đích hay chức năng của lịch sử, mỗi tác giả hoặc nhóm tác giả lại đưa ra những quan niệm riêng về lịch sử. Nhấn mạnh về phương thức tồn tại, tác giả Trần Quốc Vượng cho rằng lịch sử là những câu chuyện “kể lại những bước đi của con người, sự việc được ghi lại bằng chữ viết” [152, tr.44]. Chú trọng đến chức năng, mục đích của lịch sử, nhóm các nhà soạn sách giáo khoa lại giải thích “Sử là tác phẩm viết về các sự kiện và nhân vật lịch sử. Mục đích của sử là ghi chép sự thật, không hư cấu như văn học nghệ thuật, nhằm cung cấp những sự kiện lịch sử của dân tộc và bày tỏ thái độ khen chê của sử gia đối với các nhân vật lịch sử để đời sau lấy đấy làm gương” [84, tr.57]. Như vậy, ghi chép lịch sử đòi hỏi phải trung thành tuyệt đối với các sự kiện lịch sử. Ghi chép lịch sử đưa ra những thông tin chính xác, mang văn phong khoa học. Ghi chép lịch sử khác với truyện viết về đề tài lịch sử, do đó, nhà văn, dù có những điểm gần gũi với nhà sử học nhưng không phải là người viết sử, chép sử đơn thuần. Người ghi chép lịch sử quan tâm đến tính chỉnh thể của lịch sử, đòi hỏi sự chân thực, chính xác đến từng chi tiết. Mỗi sự kiện, mỗi biến cố, người viết sử không được quyền hư cấu và không nên đưa ý kiến, tình cảm cá nhân vào các ghi chép lịch sử. Trong khi đó, viết truyện về đề tài lịch sử cho thiếu nhi, nhà văn có thể chỉ cần lựa chọn một khoảnh khắc, một sự kiện, một nhân vật nào đó trong lịch sử, rồi hư cấu, tưởng tượng, sáng tạo trên cơ sở cốt lõi lịch sử. Từ các nhân vật, sự kiện được lựa chọn, nhà văn thể hiện quan điểm tư tưởng, tình cảm của mình hoặc “mượn xưa nói nay” để phản ánh các vấn đề của xã hội hiện tại. Truyện viết về đề tài lịch sử cho thiếu nhi cũng không giống với truyện danh nhân hay truyện kể về những tấm gương người tốt việc tốt. Truyện danh nhân, truyện về những tấm gương người tốt việc tốt kể về những tấm gương, những người thật việc thật trong cuộc sống, qua đó thể hiện phần nào tư tưởng, tình cảm của tác giả (thường là ngợi ca). Hình tượng nhân vật với những biến cố, suy nghĩ trong đời sống nội tâm được tường thuật lại đơn giản và tuần tự theo trật tự thời gian tuyến tính. Người viết truyện danh nhân và truyện về các tấm gương người tốt, việc tốt, đơn thuần chỉ là người kể lại, mô tả lại những nhân vật, những sự kiện với mục đích giáo huấn, ngợi ca được đặt lên hàng đầu. Truyện viết về đề tài lịch sử cho thiếu nhi
- Xem thêm -

Tài liệu liên quan