Tài liệu Văn học việt nam 1900 1930

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC ÑAØ LAÏT KHOA NGÖÕ VAÊN TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC ÑAØ LAÏT KHOA NGÖÕ N F VAÊ 7G ThS. PHAN THÒ HOÀNG GIAÙO TRÌNH VAÊN HOÏC VIEÄT NAM 1900-1930 VAÊN HOÏC VIEÄT NAM 1900-1930 (Giaùo trình toùm taét duøng cho lôùp Ñaïi hoïc töø xa) (Giaùo trình toùm taét daønh cho lôùp Ñaïi hoïc töø xa) ThS. PHAN THÒ HOÀNG Ñaø laït 2003 2003 Vaên hoïc Vieät Nam 1900 – 1930 -1– MUÏC LUÏC YÖZ CHÖÔNG I: KHAÙI QUAÙT ....................................................................................... 2 1. Hoaøn caûnh ñaát nöôùc ........................................................................................ 2 a) Coâng cuoäc cuûng coá boä maùy thoáng trò, khai thaùc thuoäc ñòa cuûa thöïc daân Phaùp vaø söï chuyeån bieán cuûa xaõ hoäi Vieät Nam. ............................................... 2 b) Caùc phong traøo yeâu nöôùc ....................................................................... 3 2. Tình hình vaên hoïc........................................................................................... 4 a) Tính chuyeån tieáp, giao thôøi hay söï ñan xen giöõa hai neàn vaên hoïc cuõ vaø môùi. ................................................................................................................. 4 b) Nhöõng thuaän lôïi cho söï ra ñôøi vaø phaùt trieån cuûa vaên hoïc môùi..................... 5 CHÖÔNG II: VAÊN HOÏC YEÂU NÖÔÙC BA MÖÔI NAÊM ÑAÀU THEÁ KYÛ ............... 7 1. Quaù trình beàn bæ phaùt trieån ............................................................................. 7 2. Moät soá noäi dung trong vaên thô yeâu nöôùc cuûa caùc só phu caáp tieán ñaàu theá kyû . 9 a) Taâm tö tröôùc thôøi ñaïi môùi cuûa caùc nhaø yeâu nöôùc ........................................ 9 b) Tö töôûng môùi, duy taân ñeå töï cöôøng, giaønh ñoäc laäp .................................... 10 CHÖÔNG III: PHAN BOÄI CHAÂU (1867 – 1940) VAØ QUAÙ TRÌNH SAÙNG TAÙC THÔ VAÊN YEÂU NÖÔÙC ......................................................................................... 15 1. Tröôùc khi xuaát döông cöùu nöôùc cho ñeán 1908.............................................. 17 2. Giai ñoaïn 1908 – 1925 ................................................................................. 21 a) Thô tuyeân truyeàn yeâu nöôùc, cöùu nöôùc...................................................... 22 b) Truyeän, tieåu thuyeát .................................................................................. 24 3. Giai ñoaïn “OÂng giaø Beán Ngöï” ..................................................................... 27 a) Tieáp tuïc laøm thô vaên coå ñoäng yeâu nöôùc cöùu nöôùc.................................... 27 b) Thô taâm söï ................................................................................................ 30 CHÖÔNG IV: TAÛN ÑAØ – NGUYEÃN KHAÉC HIEÁU (1889 – 1939) ....................... 32 1. Taûn Ñaø – Nhaø vaên ........................................................................................ 33 2. Taûn Ñaø – Nhaø thô......................................................................................... 34 ThS. Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên Vaên hoïc Vieät Nam 1900 – 1930 -2– CHÖÔNG I: KHAÙI QUAÙT 1. Hoaøn caûnh ñaát nöôùc a) Coâng cuoäc cuûng coá boä maùy thoáng trò, khai thaùc thuoäc ñòa cuûa thöïc daân Phaùp vaø söï chuyeån bieán cuûa xaõ hoäi Vieät Nam. Ñoä vaøi thaäp nieân cuoái theá kyû XIX, vôùi söï thaát baïi cuûa caùc phong traøo yeâu nöôùc, söï ñaàu haøng cuûa trieàu Nguyeãn, vieäc bình ñònh Vieät Nam cuûa thöïc daân Phaùp cô baûn ñaõ xong. Ñeå giöõ vöõng aùch ñoâ hoä, Phaùp khaån tröông cuûng coá boä maùy haønh chính, thieát laäp heä thoáng quaân söï, caûnh saùt, toøa aùn, nhaø tuø, ñeà ra chính saùch rieâng veà vaên hoùa, giaùo duïc v.v... Ñaàu theá kyû XX, khi boä maùy thoáng trò ñaõ ñöôïc toå chöùc, cuûng coá, thöïc daân Phaùp baét ñaàu coâng cuoäc khai thaùc thuoäc ñòa. Caùc lónh vöïc quan troïng cuûa neàn kinh teá nhö: noâng, coâng, thöông nghieäp, giao thoâng vaän taûi, ngaân haøng, taøi chính ñeàu naèm trong tay thöïc daân. Ñeå thuaän lôïi cho vieäc kìm keïp, boùc loät nhaân daân thuoäc ñòa, thöïc daân vaãn cho duy trì boä maùy quan lieâu, cöôøng haøo vôùi chính saùch söu thueá cuõ. Boä maùy chính quyeàn thöïc daân hay cheá ñoä thöïc daân nöûa phong kieán cô baûn ñöôïc thieát laäp treân cô sôû cuûa söï caáu keát chaët cheõ giöõa chuû nghóa ñeá quoác vaø theá löïc phong kieán phaûn ñoäng, laø coâng cuï cuûa thöïc daân Phaùp ñaøn aùp daân toäc Vieät Nam, chia reõ ñaát nöôùc Vieät Nam, thöïc hieän chính saùch khai thaùc thuoäc ñòa voâ cuøng taøn baïo cuûa chuùng. Coâng cuoäc khai thaùc thuoäc ñòa cuûa thöïc daân Phaùp khieán ñaát nöôùc Vieät Nam bò cuoán vaøo quó ñaïo hoaït ñoäng cuûa chuû nghóa tö baûn chuû yeáu ôû phöông dieän thò tröôøng tieâu thuï vaø cung caáp nguyeân lieäu, haøng xuaát khaåu. Nhöng quaù trình ñoâ hoä cuûa Phaùp duø muoán duø khoâng ñaõ taïo ra nhöõng bieán ñoåi lôùn: giao thoâng môû mang, buoân baùn phaùt trieån, caùc ñoâ thò lôùn hình thaønh, caùc haûi caûng ñöôïc xaây döïng, taïo neân söï tieáp xuùc ngaøy caøng roäng raõi cuûa nöôùc ta vôùi theá giôùi. Cheá ñoä thöïc daân phong kieán vôùi chính saùch söu thueá, phu phen taïp dòch naëng neà cuøng thieân tai, maát muøa ñaõ laøm cho moät boä phaän noâng daân, thôï thuû coâng baàn cuøng, phaù saûn. Bò cöôùp maát nguoàn soáng laø ñaát ñai, nhöõng ngöôøi noâng daân baàn cuøng nhanh choùng trôû thaønh coâng nhaân ñoàn ñieàn, haàm moû, nhöõng ngöôøi laøm thueâ, buoân thuùng baùn meït ôû khaép thaønh phoá. Nhìn chung, coâng cuoäc khai thaùc thuoäc ñòa cuûa thöïc daân Phaùp ñaõ thuùc ñaåy ñaát nöôùc Vieät Nam vaän ñoäng, phaùt trieån theo xu höôùng tö saûn hoùa. Maëc duø xu höôùng tö saûn hoùa cuûa xaõ hoäi Vieät Nam ñaàu theá kyû laø moät xu höôùng “keùm laønh maïnh nhaát, queø quaët nhaát, ñeå laïi nhöõng haäu quaû tai haïi nhaát nhöng ñieàu ñoù cuõng loâi keùo caùc maët khaùc phaùt trieån: thay ñoåi boä maët thaønh thò, bieán noù thaønh nhöõng trung taâm kinh teá, daàn daàn qui tuï noâng thoân quanh thaønh thò, thay ñoåi keát caáu xaõ hoäi, laøm maát theá löïc nhieàu löïc löôïng baûo thuû, trì treä, taïo ñieàu kieän cho caùi môùi – sau khi ñaõ thay da, ñoåi thòt, bieán hoùa – coù ñieàu kieän töø thaønh thò toûa veà noâng thoân, chi phoái söï ThS. Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên Vaên hoïc Vieät Nam 1900 – 1930 -3– phaùt trieån theo kieåu caùc xaõ hoäi hieän ñaïi”(1). Cuøng vôùi söï thay theá cuûa cheá ñoä thöïc daân nöûa phong kieán, traïng thaùi yù thöùc cuûa xaõ hoäi cuõng bieán ñoåi theo – söï xuaát hieän cuûa yù thöùc heä tö saûn chính laø moät nhaân toá môùi coù vai troø quan troïng trong ñôøi soáng tinh thaàn cuûa xaõ hoäi. b) Caùc phong traøo yeâu nöôùc Sau thaát baïi cuûa caùc phong traøo choáng Phaùp cuoái theá kyû XIX vaø ngay töø thaäp nieân ñaàu theá kyû XX, yeâu caàu ñoäc laäp, töï cöôøng vaãn nung naáu trong suy nghó cuûa nhöõng nhaø yeâu nöôùc Vieät Nam. Treân cô sôû tieáp thu nhöõng tö töôûng môùi, tö töôûng daân chuû tö saûn qua taân thö, taân vaên Trung Quoác, caùc thuyeát veà nhaân ñaïo, daân quyeàn cuûa caùc nhaø tö töôûng giai caáp tö saûn Phaùp nhö Voltaire, Roussault, Montesquier vaø göông töï cöôøng cuûa Nhaät theo chuû nghóa daân chuû tö saûn – moät phong traøo yeâu nöôùc caùch maïng mang maøu saéc môùi ñaõ daáy leân trong nöôùc nhö phong traøo Ñoâng Du, Ñoâng Kinh Nghóa Thuïc, Duy Taân... Veà cô baûn coù theå phaân bieät caùc phong traøo naøy thanh hai xu höôùng chính ñoù laø xu höôùng baïo ñoäng vaø xu höôùng caûi löông. Ñeå taïo ñöôïc vuõ löïc tieán tôùi baïo ñoäng côûi aùch thoáng trò cuûa thöïc daân Phaùp, thuû lónh cuûa xu höôùng baïo ñoäng laø Phan Boäi Chaâu ñaõ toå chöùc ñöa thanh nieân sang Nhaät ñaøo taïo veà vaên hoùa, quaân söï...Phong traøo daáy leân töø 1905 keùo daøi cho ñeán 1908. Cuoái 1908, Nhaät baét tay vôùi Phaùp truïc xuaát caùc hoïc vieân Ñoâng Du. Naêm 1909 laõnh tuï Phan Boäi Chaâu cuõng bò buoäc rôøi khoûi ñaát Nhaät. Phong traøo Ñoâng Du tuy thaát baïi nhöng noù ñaõ khaúng ñònh moät xu höôùng cöùu nöôùc môùi vôùi noã löïc tìm toøi saùng taïo cuûa caùc nhaø Nho yeâu nöôùc ñaàu theá kyû. Moät soá nhaø yeâu nöôùc khaùc laïi thaáy raèng baïo ñoäng giaønh chính quyeàn luùc baáy giôø laø vieäc heát söùc khoù khaên. Caàu vieän thì chaéc chaén seõ laâm vaøo caûnh “ñoåi chuû maø vaãn laøm ñaày tôù”. Vì theá, caùch duy nhaát ñeå khoâi phuïc chuû quyeàn ñaát nöôùc laø vaän ñ6oïng nhaân daân caùch taân vaên hoùa, tö töôûng, sinh hoaït, kinh teá theo phöông thöùc tö baûn chuû nghóa ñeå töï cöôøng töï chuû laâu daøi veà sau. Luùc baáy giôø, Phaùp cuõng ñang thöïc hieän chuû tröông môû mang kinh teá neân chuùng ta coù theå taïm thôøi ñoaøn keát, hôïp taùc. Tuy nhieân, caùi khoù laø, ñeå thöïc hieän ñöôïc ñieàu naøy phaûi trieät haï quan laïi, thöïc hieän quyeàn daân. Chuû tröông ñöôøng loái cöùu nöôùc naøy laø nhaø yeâu nöôùc Phan Chaâu Trinh. OÂng cuøng caùc ñoàng chí cuûa mình nhö Huyønh Thuùc Khaùng, Traàn Quí Caùp ñaõ noã löïc tuyeân truyeàn cho coâng cuoäc khai daân trí, chaán daân khí, haäu daân sinh, ñaùnh ñoå cheá ñoä quaân chuû, tieán leân con ñöôøng daân chuû. Xu höôùng caûi löông vôùi vieäc ñeà cao coâng vieäc duy taân coøn ñöôïc theå hieän roõ ôû phong traøo Ñoâng Kinh Nghóa Thuïc. Caùc só phu Ñoâng Kinh Nghóa Thuïc vöøa hoâ haøo thöïc nghieäp, chaán höng kinh teá vöøa tröïc tieáp tham gia hoaït ñoäng coâng thöông, môû xöôûng, thaønh laäp haõng buoân ñeå coå ñoäng haøng trong nöôùc. (1) Traàn Ñình Höôïu – Leâ Chí Duõng,Vaên hoïc Vieät Nam 1900-1930, NXB Giaùo duïc 1996, tr. 12. ThS. Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên Vaên hoïc Vieät Nam 1900 – 1930 -4– Cuøng vôùi phong traøo Duy Taân ôû Baéc kyø vôùi toå chöùc Ñoâng Kinh Nghóa Thuïc, ôû Trung Kyø coâng cuoäc vaän ñoäng Duy Taân cuõng dieãn ra soâi noåi. Ñaû phaù nhöõng taäp tuïc huû baïi cuûa xaõ hoäi phong kieán, tuyeân truyeàn cho xaõ hoäi môùi, moät xaõ hoäi daân chuû, ñoù laø muïc ñích höôùng tôùi cuûa só phu vaø nhaân daân Trung kyø. Veà kinh teá, caùc quan nieäm cuõ “Troïng noâng öùc thöông”, “Troïng vöông khinh baù” bò ñaû phaù. Caùc nhaø Nho yeâu nöôùc keâu goïi laäp hoäi kinh doanh buoân baùn, môû cô sôû saûn xuaát, coå ñoäng cho caùc hoaït ñoäng noâng, coâng, thöông. Moät soá só phu yeâu nöôùc ñaõ tröïc tieáp ñieàu haønh caùc cô sôû saûn xuaát, kinh doanh nhö Ngoâ Ñöùc Keá, Ñaëng Nguyeân Caån, Nguyeãn Quyeàn v.v... Veà vaên hoùa, caùc nhaø Nho Duy Taân ñaõ noâ nöùc laäp tröôøng hoïc theo kieåu môùi, ñaëc bieät laø hoï ñaõ bieán caùc tröôøng hoïc naøy thaønh caùc trung taâm caûi caùch xaõ hoäi, tuyeân truyeàn yeâu nöôùc cöùu nöôùc. Nhìn chung, laõnh tuï caùc phong traøo Duy Taân laø caùc nhaø Nho tieán boä. Hoï duõng caûm ñoøi boû chöõ Haùn, khuyeán khích hoïc chöõ quoác ngöõ, huøn voán laäp hoäi buoân, môû xöôûng coâng nghieäp, ñoåi môùi loái soáng nhö haïn cheá cuùng teá, xoâi thòt, bieáu xeùn, khuyeán khích taäp theå duïc, hôùt toùc ngaén, boû nhuoäm raêng v.v... Nhöõng phong traøo Duy taân do caùc só phu yeâu nöôùc, tieán boä laõnh ñaïo ñaõ khuaáy ñoäng ñôøi soáng chính trò, xaõ hoäi Vieät Nam suoát trong thaäp kyû thöù nhaát cuûa theá kyû XX. Ñoù laø cô sôû thöïc teá cho moät giai ñoaïn vaên hoïc yeâu nöôùc phong phuù, haøo huøng, tha thieát nhaát trong lòch söû vaên hoïc yeâu nöôùc Vieät Nam. Khi nhöõng phong traøo treân laéng xuoáng thì toå chöùc yeâu nöôùc Vieät Nam Quang phuïc hoäi (1912) ra ñôøi, tieáp ñeán Vieät Nam Quoác daân ñaûng theo xu höôùng daân chuû tö saûn xuaát hieän vaø thaát baïi (1927-1930). Töø sau 1922, caùch maïng Vieät Nam chuyeån bieán maïnh meõ, coâng cuoäc giaûi phoùng daân toäc taát yeáu phaûi chuyeån sang phaïm truø khaùc, phaïm truø caùch maïng daân chuû. Vôùi söï thaønh laäp cuûa Ñaûng coäng saûn Ñoâng Döông (1930) moät kyû nguyeân ñaáu tranh caùch maïng môùi ñaõ ñöôïc khai môû, ñoù laø kyû nguyeân caùch maïng voâ saûn do giai caáp coâng nhaân laõnh ñaïo. Laõnh tuï cuûa phong traøo naøyy laø nhaø yeâu nöôùc loãi laïc Nguyeãn AÙi Quoác. Trong hoaøn caûnh laø moät nöôùc thuoäc ñòa, ñaát nöôùc Vieät Nam ñaàu theá kyû XX treân caùc lónh vöïc chính trò, kinh teá, vaên hoùa, xaõ hoäi ñeàu coù ñoåi thay, bieán chuyeån. Dieän maïo, tính chaát ba möôi naêm vaên hoïc ñaàu theá kyû chòu aûnh höôûng saâu saéc cuûa tình hình ñoù. 2. Tình hình vaên hoïc a) Tính chuyeån tieáp, giao thôøi hay söï ñan xen giöõa hai neàn vaên hoïc cuõ vaø môùi. Nhöõng bieán chuyeån lôùn treân ñaát nöôùc ba möôi naêm ñaàu theá kyû ñaõ taïo neân söï ñoåi thay, bieán chuyeån trong neàn vaên hoïc. Trong hoaøn caûnh ñaát nöôùc maát chuû quyeàn, vaán ñeà giaûi phoùng daân toäc ñaët ra böùc thieát, caùc nhaø Nho cuøng vôùi vieäc thaønh laäp caùc toå chöùc yeâu nöôùc ñaõ phaùt huy voán vaên chöông ñaøo luyeän trong tröôøng khoa cöû ra phuïc vuï söï nghieäp tuyeân truyeàn cöùu nöôùc. Caùc caây buùt Nho hoïc theá heä cuoái cuøng nhö Phan Boäi Chaâu, Phan Chaâu Trinh, Nguyeãn Thöôïng Hieàn, Ngoâ Ñöùc Keá, Huyønh ThS. Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên Vaên hoïc Vieät Nam 1900 – 1930 -5– Thuùc Khaùng vôùi buùt löïc vöõng vaøng veà thô, phuù, vaên luaän ñaõ keá thöøa vaø phaùt trieån xuaát saéc moät trong nhöõng doøng chuû löu cuûa vaên hoïc trung ñaïi Vieät Nam ñoù laø doøng vaên hoïc yeâu nöôùc. Laáy vaên chöông laøm vuõ khí tuyeân truyeàn, giaùc ngoä, ñaáu tranh laø ñieåm chung trong saùng taùc cuûa caùc nhaø Nho yeâu nöôùc luùc aáy. Quan ñieåm “Vaên dó taûi ñaïo” voán quen thuoäc vôùi caùc nhaø Nho trong lòch söû nay laïi ñöôïc caùc chí só yeâu nöôùc vaän duïng, phaùt huy trong söï nghieäp cöùu quoác. Trong tay caùc nhaø Nho yeâu nöôùc, ñoàng thôøi laø nhöõng ngöôøi ñoã ñaït cao, caùc theå loaïi vaên, thô, phuù, luïc ñeàu coù thaønh töïu. Maët khaùc, thôøi ñaïi môùi thuùc ñaåy neàn kinh teá haøng hoùa phaùt trieån nhanh, caùc ñoâ thò lôùn, ñoâng ñuùc xuaát hieän, loái soáng ñoâ thò hình thaønh roõ reät. Caùc taàng lôùp ngöôøi môùi ôû ñoâ thò vôùi nhu caàu tinh thaàn, vaên hoùa, giaûi trí khaùc tröôùc chính laø moät trong nhöõng ñoäng löïc thuùc ñaåy söï ra ñôøi vaø phaùt trieån cuûa vaên hoïc môùi theo kieåu phöông Taây. Bôûi vaäy, luùc baáy giôø, cuøng vôùi vaên hoïc yeâu nöôùc cuûa caùc nhaø Nho laø söï xuaát hieän tuy coøn deø daët nhöng ñaày höùa heïn cuûa vaên hoïc môùi ôû caùc ñoâ thò. Nhö vaäy, trong ñôøi soáng vaên hoïc ñaàu theá kyû, do coù söï toàn taïi, ñan xen giöõa vaên hoïc trung ñaïi (bieåu hieän roõ ôû vaên hoïc yeâu nöôùc) vaø vaên hoïc môùi (saùng taùc cuûa caùc trí thöùc Taây hoïc) neân coù theå goïi ñaây laø giai ñoaïn coù tính chuyeån tieáp, giao thôøi giöõa hai neàn vaên hoïc, hai thôøi kyø vaên hoïc. ÔÛ giai ñoaïn sau 1932-1945, vaên hoïc môùi coù theå xem laø ñaõ chieám lónh troïn dieãn ñaøn vaên hoïc daân toäc. b) Nhöõng thuaän lôïi cho söï ra ñôøi vaø phaùt trieån cuûa vaên hoïc môùi Cuoái theá kyû XIX, ñaàu theá kyû XX söï truyeàn baù vaên hoùa Phaùp vaøo ñôøi soáng xaõ hoäi nöôùc ta ñaõ taïo ra söï tieáp xuùc, choïn löïa giöõa hai neàn vaên hoïc: vaên hoïc trung ñaïi Vieät Nam vaø vaên hoïc caän hieän ñaïi Phaùp. Cuoäc tieáp xuùc naøy taïo neân söï so saùnh, sau ñoù laø söï ñaøo thaûi caùi cuõ khoâng thích hôïp, tieáp thu caùi môùi tieân tieán ñeå phaùt trieån cuûa vaên hoïc trong ñieàu kieän môùi. Vaên hoïc nhaø Nho chuû yeáu laø thô voán “cao ñaïo, xa laï” khoâng coøn ñaùp öùng ñöôïc nhu caàu nhaän thöùc, giaûi trí ngaøy caøng phong phuù cuûa ñoâng ñaûo taàng lôùp ngöôøi môùi trong xaõ hoäi. Trong ñieàu kieän ñoù, vaên hoïc caän hieän ñaïi Phaùp vôùi nhöõng öu theá, thaønh töïu ñaõ ñöôïc khaúng ñònh, trôû thaønh choã döïa ñeå ngöôøi Vieät Nam hoïc taäp, noi theo. Maët khaùc, söï thöïc hieän chính saùch vaên hoùa, giaùo duïc noâ dòch laøm xuaát hieän ñoäi nguõ trí thöùc môùi, trí thöùc Taây hoïc. Taàng lôùp trí thöùc môùi naøy bieát tieáng Phaùp, am hieåu vaên hoïc Phaùp. Vaø “qua hoï, vaên hoïc Phaùp taùc ñoäng moät caùch raát saâu saéc ñeán söï phaùt trieån veà sau cuûa vaên hoïc nöôùc ta”(1). Ñoäi nguõ tri thöùc môùi naøy dòch, nghieân cöùu, giaûng daïy, phoå bieán vaên hoïc Phaùp trong ñôøi soáng xaõ hoäi vaên hoùa; giuùp coâng chuùng thích öùng nhanh hôn vôùi caùi môùi trong vaên hoïc. Vaên hoïc môùi, tröôùc heát laø truyeän ngaén, tieåu thuyeát noäi dung phaûn aùnh hieän thöïc ñôøi soáng, xaõ hoäi, taâm lí gaàn guõi ñaõ nhanh choùng chieám ñöôïc caûm tình cuûa coâng chuùng. Do söï phaùt trieån cuûa coâng thöông nghieäp, cuûa ñoâ thò vaên hoïc môùi coøn ñöôïc hoã trôï tích cöïc cuûa caùc phöông tieän nhö nhaø maùy giaáy, nhaø maùy in, chöõ quoác ngöõ, baùo chí, hieäu saùch v.v... Söï ñoåi môùi, phaùt trieån cuûa xaõ hoäi, vaên hoùa coøn thuùc ñaåy söï ra ñôøi vaø tröôûng thaønh (1) Traàn Ñình Höôïu – Leâ Chí Duõng, Sñd, tr. 27. ThS. Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên Vaên hoïc Vieät Nam 1900 – 1930 -6– cuûa ñoäi nguõ saùng taùc môùi ñaàu tieân laø caùc phoùng vieân baùo chí. Töø vieäc dòch thuaät, phoùng taùc, sau ñoù tieán xa hôn moät böôùc nöõa, nhöõng ngöôøi laøm baùo coøn töï tay vieát truyeän ngaén in baùo. Ñoù laø nhöõng truyeän ngaén ñöôïc vieát theo phöông phaùp moâ taû cuï theå, sinh ñoäng hieän thöïc maø hoï ñaõ ñoïc, ñaõ dòch. Veà quan nieäm vaên hoïc, muïc ñích saùng taùc vaø phöông phaùp saùng taùc, caùc nhaø baùo kieâm nhaø vaên naøy ñaõ raát khaùc caùc nhaø Nho tröôùc ñaây. Hoï laø nhöõng ngöôøi ñaàu tieân ñaõ kieám soáng baèng ngoøi buùt cuûa mình, ñaõ bieán vaên chöông thaønh moät ngheà nghieäp nhö nhöõng ngheà nghieäp khaùc trong xaõ hoäi. Nhaø thô Taûn Ñaø, moät vaên thi só tieâu bieåu cuûa giai ñoaïn vaên hoïc naøy ñaõ noùi leân söï ñoåi môùi aáy trong ñôøi soáng vaên hoïc thôøi ñaïi aáy: Möôøi maáy naêm xöa ngoïn buùt loâng, Xaùc xô chaúng bôïn chuùt hôi ñoàng. Baây giôø anh ñoåi loâng ra saét, Caùch kieám aên ñôøi coù nhoïn khoâng? (Thuaät buùt) Coù theå noùi, laø nhaø Nho baûo thuû thì khoù coù theå hoøa nhaäp ñöôïc vaøo söï soâi ñoäng, ñoåi môùi naøy cuûa thò tröôøng vaên hoïc. Thuoäc theá heä tröôùc Taûn Ñaø, nhaø thô Tuù Xöông ñaõ dieãn taû söï beá taéc cuûa caùc oâng Ngheø, oâng Coáng cuõng töùc laø cuûa vaên chöông nhaø Nho: Naøo coù ra gì caùi chöõ Nho, OÂng ngheø oâng coáng cuõng naèm co. (Chöõ Nho) Giai ñoaïn 1900-1930 chöùa ñöïng böôùc chuyeån lôùn cuûa lòch söû vaên hoïc daân toäc. Töø neàn vaên hoïc trung ñaïi mang tính khu vöïc, vaên hoïc Vieät Nam ñaõ chuyeån mình ñeå phaùt trieån theo höôùng moät neàn vaên hoïc hieän ñaïi, mang tính toaøn caàu. Cuøng vôùi vieäc caùch taân vaên hoïc trung ñaïi, vaên hoïc ñaàu theá kyû ñaõ ghi nhaän söï noã löïc vöôn leân cuûa caùc nhaø vaên trong vieäc hoïc taäp, tieáp thu thaønh quaû cuûa vaên hoïc caän hieän ñaïi phöông Taây. W X VAÁN ÑEÀ OÂN TAÄP 1. Tình hình ñaát nöôùc ba möôi naêm ñaàu theá kyû? 2. Tính giao thôøi cuûa vaên hoïc ba möôi naêm ñaàu theá kyû? 3. Nhöõng ñieàu kieän thuaän lôïi cho söï ra ñôøi, phaùt trieån cuûa vaên hoïc môùi ba möôi naêm ñaàu theá kyû? ThS. Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên Vaên hoïc Vieät Nam 1900 – 1930 -7– CHÖÔNG II: VAÊN HOÏC YEÂU NÖÔÙC BA MÖÔI NAÊM ÑAÀU THEÁ KYÛ 1. Quaù trình beàn bæ phaùt trieån Töø ñaàu theá kyû cho ñeán naêm 1930, caùc phong traøo yeâu nöôùc caùch maïng lieân tieáp noå ra, thaát baïi cho ñeán ngaøy ngaøy Ñaûng Coäng saûn Ñoâng Döông ra ñôøi. Quaù trình ra ñôøi, phaùt trieån cuûa vaên hoïc yeâu nöôùc, caùch maïng töø nhaø chí só yeâu nöôùc Phan Boäi Chaâu cho ñeán laõnh tuï Nguyeãn AÙi Quoác gaén lieàn vôùi caùc phong traøo naøy. Laø tieáng noùi cuûa nhöõng nhaø yeâu nöôùc, nhaèm phuïc vuï söï nghieäp cöùu quoác, vaên hoïc yeâu nöôùc ba möôi naêm tìm ñöôøng naøy ñaõ traûi qua nhöõng böôùc thaêng traàm khaùc nhau. Ñoä trong möôøi naêm ñaàu theá kyû, do aûnh höôûng taân thö vaø phong traøo Duy Taân töø Trung Quoác, Nhaät Baûn doäi vaøo, moät phong traøo yeâu nöôùc, caùch maïng mang maøu saéc môùi ñaõ buøng noå trong nöôùc. Lieân tuïc töø naêm 1904 ñeán 1908 caùc phong traøo Ñoâng Du, Ñoâng Kinh Nghóa Thuïc, Duy Taân, phong traøo choáng söu thueá, choáng ñi phu ñaõ laøm chaán ñoäng baàu khoâng khí chính trò caû nöôùc. Laõnh tuï caùc phong traøo naøy laø caùc nhaø Nho, ñoù laø caùc chí só yeâu nöôùc nhö Phan Boäi Chaâu, Phan Chaâu Trinh, Traàn Quí Caùp, Huyønh Thuùc Khaùng v.v... Trong khoaûng 10 naêm ñaàu theá kyû, caùc nhaø yeâu nöôùc ñaõ söû duïng vaên thô nhö moät thöù vuõ khí coå ñoäng, tuyeân truyeàn ñaéc löïc nhaát. Haøng loaït taùc phaåm chöùa ñöïng tinh thaàn yeâu nöôùc maõnh lieät, tö töôûng, ñöôøng loái cöùu nöôùc môùi xuaát hieän laøm nöùc loøng coâng chuùng. Ñoù laø caùc thieân huøng vaên nhö: Löu caàu huyeát leä taân thö (1903), Vieät Nam vong quoác söû (1905), Haûi ngoaïi huyeát thö (1906) cuûa Phan Boäi Chaâu; Thö göûi chính phuû Ñoâng Döông (1906), Tænh quoác hoàn ca cuûa Huyønh Thuùc Khaùng; Khuyeân ngöôøi nöôùc hoïc chöõ quoác ngöõ (1906) cuûa Traàn Quí Caùp v.v... Vaên thô Ñoâng Du vôùi hai caây buùt xuaát saéc laø Phan Boäi Chaâu, Nguyeãn Thöôïng Hieàn theå hieän döùt khoaùt tö töôûng baïo ñoäng choáng Phaùp, dieãn taû saâu saéc suy nghó, tình caûm cuûa caùc chí só tröôùc thaûm caûnh maát nöôùc, noâ leä. Rieâng vôùi Phan Boäi Chaâu, nhöõng naêm phong traøo Ñoâng Du phaùt trieån nhaát (1906-1908) cuõng ñoàng thôøi laø nhöõng naêm ngoøi buùt cuûa nhaø chí só haøo huøng, sung söùc nhaát. Vaên thô cuûa phong traøo Ñoâng Kinh Nghóa Thuïc, phong traøo Duy Taân noäi dung thieân veà vieäc coå ñoäng cho nhöõng ñoåi môùi xaõ hoäi. Ñaây laø dòp thuaän lôïi cho nhöõng caây buùt lôùn nhö Phan Chaâu Trinh, Ñaëng Nguyeân Caån, Huyønh Thuùc Khaùng, Ngoâ Ñöùc Keá phaùt huy khaû naêng duøng vaên chöông laøm vuõ khí tuyeân truyeàn cöùu nöôùc. Caùc taùc phaåm khoâng löu teân taùc giaû xuaát hieän trong thôøi gian naøy nhö: Vaên minh taân hoïc saùch, Baøi ca AÙteáaù, Khuyeân nhau hôïp quaàn, Neân duøng ñoà noäi hoùa v.v... ñeàu theå hieän nhöõng quan nieäm môùi veà lòch söû, ñaát nöôùc, xaõ hoäi, boäc loä roõ ñöôøng loái vaän ñoäng caùch maïng cuûa ngöôøi vieát. Vaên thô phong traøo choáng thueá Trung kyø taäp trung vaøo vieäc phaûn aùnh ñôøi soáng cô cöïc cuûa quaàn chuùng nhaân daân cuøng noãi baát bình saâu saéc cuûa hoï. Möôøi naêm ñaàu theá kyû laø giai ñoaïn soâi noåi, haøo huøng nhaát cuûa vaên hoïc yeâu nöôùc caän ñaïi. Caùc taùc giaû lôùn ñoàng thôøi cuõng laø nhöõng só phu caáp tieán, ñaày nhieät ThS. Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên Vaên hoïc Vieät Nam 1900 – 1930 -8– tình yeâu nöôùc, cöùu nöôùc. Hoï ñaõ laøm neân moät thôøi ñaïi khoù queân vôùi nhöõng baøi ca yeâu nöôùc, cöùu nöôùc baát dieät. Sau thôøi kyø haøo huøng, soâi noåi, vaên hoïc yeâu nöôùc ñaàu theá kyû do tình hình khoù khaên cuûa caùc phong traøo yeâu nöôùc ñaõ chuyeån sang giai ñoaïn traàm laéng. Tröôùc nguy cô ñe doïa cuûa caùc phong traøo yeâu nöôùc, thöïc daân Phaùp ñaõ thaúng tay khuûng boá. Caùc phong traøo nhieàu nôi bò daäp taét, nhieàu chí só bò vaøo tuø. Töø sau 1909, vaên thô yeâu nöôùc caùch maïng khoâng coøn soâi ñoäng, noùng boûng nhö tröôùc nöõa. Trong hoaøn caûnh bò ñaøn aùp, tuø ñaøy, giaêng buûa, caùc nhaø yeâu nöôùc chæ coøn coù theå laøm thô taâm söï, nuoâi döôõng yù chí. Ngoaøi ñoâi luùc meàm yeáu nhaát thôøi (1918 – Phan Boäi Chaâu vieát Phaùp – Vieät ñeà hueà luaän) vaø duø khoâng coøn khí theá nhö tröôùc nhöng caùc chí só vaãn tieáp tuïc saùng taùc goùp tieáng noùi vaøo söï nghieäp chung. Ñoùng goùp tích cöïc cuûa hoï ñöôïc ñaùnh daáu baèng cuoäc buùt chieán cuûa Ngoâ Ñöùc Keá vaïch maët nhöõng keû boài buùt cho thöïc daân treân baùo Höõu Thanh. Baøi baùo Luaän veà chaùnh hoïc cuøng taø thuyeát (1924) cuûa Ngoâ Ñöùc Keá laø moät söï kieän vaên hoïc coù yù nghóa chính trò lôùn. AÂm möu laáy truyeän Kieàu ru nguû thanh nieân cuûa Phaïm Quyønh bò phôi traàn döôùi ngoøi buùt saéc saûo cuûa nhaø chí só yeâu nöôùc. Ngoaøi caùc chí só xuaát thaân Nho hoïc, caùc thanh nieân trí thöùc tö saûn yeâu nöôùc nhö Traàn Huy Lieäu, Hoaøng Vaên Hoan, Toân Quang Phieät... cuõng baét ñaàu coù saùng taùc vaên thô. Boäc loä noãi ñau buoàn tröôùc vaän nöôùc, quyeát daán thaân cho söï nghieäp chung, keâu goïi moïi ngöôøi chung loøng cöùu nöôùc, ñoù laø noäi dung vaên thô nhöõng thanh nieân trí thöùc yeâu nöôùc. Duø söùc noùng tinh thaàn ñaáu tranh caùch maïng coù phaàn suy giaûm so vôùi tröôùc, nhöng thô vaên yeâu nöôùc giai ñoaïn naøy vaãn laø nguoàn ñoäng vieân, nuoâi döôõng nhöõng nguoàn löïc ngaám ngaàm ñang chôø thôøi cô buøng noå. Naêm 1930, cuøng vôùi söï thaønh laäp cuûa Ñaûng Coäng saûn Ñoâng Döông, vaên thô yeâu nöôùc theo khuynh höôùng caùch maïng voâ saûn ôû Vieät Nam baét ñaàu xuaát hieän. Nguyeãn AÙi Quoác laø laõnh tuï soá 1 cuûa caùch maïng voâ saûn Vieät Nam, ñoàng thôøi Ngöôøi cuõng laø caây buùt khai sinh cho vaên hoïc caùch maïng voâ saûn Vieät Nam. Töø naêm 1922 ñeán 1930, Ngöôøi ñaõ laøm nhöõng vieäc nhö: tham gia saùng laäp baùo Ngöôøi cuøng khoå (1922), vieát baøi cho caùc baùo Nhaân ñaïo, Ñôøi soáng coâng nhaân, Taïp chí coâng saûn. Hai coâng trình chính luaän coù giaù trò cuûa Ngöôøi laø Baûn aùn cheá ñoä thöïc daân Phaùp vieát ôû Phaùp vaø cuoán Ñöôøng Kaùch meänh vieát ôû Trung Quoác (1927). Ngoaøi vaên chính luaän, Ngöôøi coøn vieát kòch, truyeän ngaén, kyù. Töø noäi dung tö töôûng vaên thô Nguyeãn AÙi Quoác, lyù töôûng giaûi phoùng daân toäc gaén vôùi lyù töôûng giaûi phoùng loaøi ngöôøi bò aùp böùc laàn ñaàu tieân ñöôïc theå hieän trong vaên hoïc Vieät Nam. Vì môùi ôû böôùc ñaàu, vaên thô theo khuynh höôùng caùch maïng voâ saûn luùc baáy giôø “Ngoaøi ngoøi buùt ñoäc ñaùo, nhieàu chaát theùp cuûa Baùc ra, chöa phaûi ñaõ coù nhöõng taùc giaû, taùc phaåm lôùn. Nhöng vôùi quan ñieåm giai caáp saéc beùn töø ñaàu, vôùi söï theå hieän nhuaàn nhuyeãn laäp tröôøng giai caáp vaø quan ñieåm daân toäc, vôùi tinh thaàn caùch maïng trieät ñeå vaø khoa hoïc laøm neàn, noù laø töông lai cuûa vaên hoïc nöôùc nhaø”(1) (1) Thô vaên yeâu nöôùc vaø caùch maïng ñaàu theá kyû XX... NXB Vaên hoïc Haø Noäi 1976, tr. 14. ThS. Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên Vaên hoïc Vieät Nam 1900 – 1930 -9– 2. Moät soá noäi dung trong vaên thô yeâu nöôùc cuûa caùc só phu caáp tieán ñaàu theá kyû a) Taâm tö tröôùc thôøi ñaïi môùi cuûa caùc nhaø yeâu nöôùc Laø nhöõng só phu caáp tieán, caùc nhaø yeâu nöôùc ñeàu haêng haùi, yeâu ñôøi, yeâu nöôùc, ñaày chí khí, nghò löïc. ÔÛ buoåi giao thôøi cuûa ñaát nöôùc, taàng lôùp só phu caáp tieán laø keát tinh tình caûm vaø tinh thaàn vì nöôùc. Laø nhöõng “söù giaû cuûa daân toäc ñoùn tieáp tö traøo môùi”, vaên thô laø nôi ñeå hoï göûi gaém noãi lo ñôøi, lo nöôùc cao caû. Chí só Phan Boäi Chaâu boäc loä huøng taâm traùng khí cuûa mình tröôùc vaän nöôùc coøn muoân truøng khoù khaên, oâng vieát nhö taïc chaân dung mình tröôùc thôøi ñaïi: Nöôùc non Hoàng Laïc coøn ñaây maõi, Maët muõi anh huøng haù chòu ri. Giang sôn coøn toâ veõ maët nam nhi, Sinh thôøi theá phaûi xoay neân thôøi theá. (Chôi xuaân) Baøi Löu bieät khi xuaát döông theå hieän oâng laø con ngöôøi hoaït ñoäng, naêng noå, nhaø yeâu nöôùc vaø nhaø thô trong oâng hoøa quyeän laøm moät, phôi phôùi laïc quan tröôùc giôø löu bieät ñaát nöôùc ñeå tìm ñöôøng cöùu nöôùc. OÂng vieát thaät huøng hoàn: Laøm trai phaûi laï ôû treân ñôøi, Haù ñeå caøn khoân töï chuyeån dôøi. Trong khoaûng traêm naêm coøn coù tôù, Sau naøy muoân thuôû haù khoâng ai. Non soâng ñaõ cheát soáng theâm nhuïc, Hieàn thaùnh coøn ñaâu hoïc cuõng hoaøi. Muoán vöôït beå ñoâng theo caùnh gioù, Muoân truøng soùng baïc tieãn ra khôi. Taâm tö nhaø chí só tróu naëng noãi lo cho vaän nöôùc, ñoàng thôøi cuõng chaát chöùa nhöõng moäng nöôùc cöùu nöôùc lôùn, ñaày haøo höùng. Neáu ôû caùc nhaø Nho Caàn Vöông ta khoâng thaáy söï nheï nhoõm cuûa hoï trong taâm tö thì vôùi caùc chí só ñaàu theá kyû XX, hoï ñaõ nhö nhöõng caùnh eùn baùo tröôùc vaän hoäi môùi cuûa ñaát nöôùc. Tuy theá, cuõng coù nhöõng giaây phuùt hoï thaät söï öu tö tröôùc thaûm caûnh noâ leä cuûa daân toäc. Phan Chaâu Trinh giaõi baøy noãi lo buoàn khi nhìn vaøo hieän thöïc, oâng vieát nhö than raèng: Vieäc ñôøi ngoaûnh laïi coøn chi, Anh huøng heát nöôùc maát vì giang san. Muoân daân noâ leä moät ñaøn, Vaên chöông baùt coå noàng naøn giaác say. Traêm naêm cam chòu ñoïa ñaøy, Thì bao giôø môùi heát ngaøy lao lung. ThS. Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên Vaên hoïc Vieät Nam 1900 – 1930 - 10 – Coøn ñaây laø noãi buoàn vì nöôùc cuûa chí só Ngoâ Ñöùc Keá trong baøi Caûm taùc: Nöôùc cuõ hoàn xöa goïi chöûa veà, Buoàn röùt gaõi ñaàu trong coõi Baéc, Mòt muø möa buïi keùo tö beà. Laø nhöõng nhaø Nho yeâu nöôùc coù hoaøi baõo lôùn, thô taâm söï cuûa Phan Boäi Chaâu, Phan Chaâu Trinh, Nguyeãn Thöôïng Hieàn, Ngoâ Ñöùc Keá... nhìn chung traøn ngaäp moät tinh thaàn phaán khích, moät tö theá vöõng vaøng tröôùc thôøi ñaïi môùi. Öu tö, saàu muoän chæ laø nhöõng giaây phuùt quaù lo laéng tröôùc vaän meänh giang sôn. Bôûi vaäy, tuy vaãn mang tính chaát “thi ngoân chí” nhöng maûng thô naøy cuûa hoï ñaõ mang moät saéc thaùi tinh thaàn, tö töôûng môùi, khaùc vôùi caùc nhaø Nho lôùp tröôùc. Coù khaû naêng hoaït ñoäng trong moät khoâng gian roäng lôùn, tích cöïc tieáp nhaän nhöõng luoàng gioù môùi töø beân ngoaøi thoåi vaøo, ñoù laø moät trong nhöõng neùt ñoåi môùi veà tính caùch, tö töôûng cuûa caùc só phu caáp tieán maø thô hoï phaàn naøo ñaõ phaûn aùnh ñöôïc. Coâng cuoäc ñaáu tranh cöùu nöôùc, giaûi phoùng daân toäc ñaàu theá kyû ñöôïc ñaåy leân moät böôùc môùi nhôø vaøo noã löïc ñoåi môùi aáy cuûa hoï. b) Tö töôûng môùi, duy taân ñeå töï cöôøng, giaønh ñoäc laäp + Taïo laäp yù thöùc laøm chuû ñaát nöôùc Ñeå coå ñoäng cho yù thöùc traùch nhieäm môùi cuûa daân ñoái vôùi nöôùc, caùc chí só ñaõ vieän daãn nhöõng truyeàn thuyeát veà doøng gioáng chung cuûa ngöôøi Vieät ñoái vôùi nhöõng nhaân vaät nöûa thöïc nöûa huyeàn thoaïi nhö Laïc Long, AÂu Cô vôùi doøng doõi Tieân, Roàng cao quí. Töø truyeàn thuyeát Laïc Long, AÂu Cô ñeû 100 tröùng trong moät boïc, hoï nhaán maïnh yù thöùc veà nghóa ñoàng baøo trong suy nghó moïi ngöôøi. Ñeå taïo laäp yù thöùc laøm chuû ñaát nöôùc phaûi ñoåi môùi quan nieäm veà nöôùc veà daân, veà quan heä giöõa daân vaø nöôùc. Nöôùc khoâng phaûi cuûa trôøi, cuûa vua maø laø saûn phaåm cuûa nhieàu theá heä cha oâng taïo döïng, traùch nhieäm baûo veä ñaát nöôùc, taøi saûn chung cha oâng ñeå laïi thuoäc taát caû con chaùu, töùc taát caû moïi ngöôøi daân treân ñaát nöôùc. Caùc nhaø yeâu nöôùc caáp tieán luùc baáy giôø quan nieäm: daân cö treân ñaát nöôùc Vieät Nam voán cuøng moät meï, moät boïc tröùng maø ra, moät quan heä gioáng noøi. Bôûi theá, ñaát nöôùc Vieät Nam laø gia saûn chung cuûa toå tieân truyeàn laïi, laø gia taøi chung cuûa taát caû moïi ngöôøi. Nhaø yeâu nöôùc Phan Boäi Chaâu khaúng ñònh: “Daân laø daân nöôùc nöôùc laø nöôùc daân” (Haûi ngoaïi huyeát thö) ñeå nhaán maïnh vai troø laøm chuû cuûa ngöôøi daân ñoái vôùi ñaát nöôùc. Vieäc taïo döïng loøng yeâu nöôùc, yù thöùc cöùu nöôùc treân cô sôû quan nieäm môùi veà ñaát nöôùc, veà nghóa ñoàng baøo nhö vaäy ñaõ chöùng toû söï noã löïc cuûa caùc nhaø yeâu nöôùc khi tìm kieám cô sôû lyù luaän môùi cho tö töôûng yeâu nöôùc môùi, töø ñoù tìm ñöôøng cöùu nöôùc môùi. Khi vieát nhöõng caâu thô nhö: Hoàn xöa doøng doõi Laïc – Long, Con nhaø Nam Vieät ngöôøi trong gioáng noøi ThS. Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên Vaên hoïc Vieät Nam 1900 – 1930 - 11 – (Ñòa dö lòch söû nöôùc nhaø – Ngoâ Quí Sieâu) Thöïc söï caùc nhaø yeâu nöôùc nhaèm gaây döïng tình caûm, traùch nhieäm cuûa moãi ngöôøi daân ñoái vôùi ñaát nöôùc. YÙ thöùc veà söï quan troïng cuûa vieäc chung söùc chung loøng, caùc nhaø yeâu nöôùc keâu goïi: Ñaõ sinh cuøng gioáng cuøng noøi, Cuøng trong ñaát nöôùc laø ngöôøi ñoàng thaân. Phaûi coi ruoät thòt cho gaàn, Phaûi thöông, phaûi xoùt, quaây quaàn laáy nhau. (Ñòa dö lòch söû nöôùc nhaø – Ngoâ Quí Sieâu) Nöôùc laø cuûa daân, daân phaûi coù traùch nhieäm vôùi nöôùc, phaûi ñoaøn keát ñeå taïo neân söùc maïnh cöùu nöôùc. Ñoù laø moät trong nhöõng neùt môùi cuûa tö töôûng yeâu nöôùc, cöùu nöôùc maø caùc chí só ñaàu theá kyû ñaõ tìm toøi phaùt bieåu vôùi taát caû tình caûm cuûa hoï trong caùc taùc phaåm tuyeân truyeàn coå ñoäng cöùu nöôùc. + Taïo laäp nhaän thöùc veà noãi nhuïc maát nöôùc, keâu goïi ñoaøn keát cöùu nöôùc Ñaây gaàn nhö laø moät söï thöùc tænh, moät phaùt hieän lôùn khi caùc chí só coù dòp ñi ra nöôùc ngoaøi, ñöôïc nhìn nhaän söï vaên minh cöôøng thònh cuûa caùc nöôùc treân theá giôùi, ñieån hình nhaát laø Nhaät, moät nöôùc ñoàng vaên ñoàng chuûng gaàn guõi. Nöôùc maát, daân cô cöïc trong caûnh noâ leä, vua chæ laø “töôïng goã”, hoïa dieät chuûng baøy ra tröôùc maét, ñoù laø thaûm traïng ñau thöông maø caùc chí só yeâu nöôùc vôùi taát caû vaên taøi vaø nhieät huyeát cöùu nöôùc ñaõ veõ ra trong caùc baøi thô coå ñoäng cöùu nöôùc. Ta coù theå cuøng ñoïc thaáy ñieàu naøy trong Haûi ngoaïi huyeát thö (Phan Boäi Chaâu), Baøi ca AÙ teá aù (khuyeát danh), vaø ít nhieàu trong Tænh quoác hoàn ca (Phan Chaâu Trinh), Hôïp quaàn doanh sinh thuyeát (Nguyeãn Thöôïng Hieàn) v.v... Taùc giaû Baøi ca AÙ teá aù sau khi ca ngôïi söï cöôøng thònh cuûa Nhaät ñaõ ngoài nghó “theâm saàu laïi tuûi” cho nöôùc nhaø ñang trong caûnh “Vua laø töôïng goã daân laø thaân traâu”. Chuû quyeàn ñaát nöôùc khoâng coøn, moïi ngaønh kinh teá quan troïng ñeàu naèm trong tay thöïc daân, ngöôøi Vieät Nam chæ coøn “Keû chöùc boài ngöôøi tröôùc cu li”, hoaëc ñi laøm thoâng ngoân, kí luïc. Taàng lôùp noâng daân thì bò vaét kieät nguoàn soáng vì haøng traêm thöù thueá, khoán cuøng vì phu phen taïp dòch. Hoïa dieät chuûng quaû thaät ñang treo lô löûng, ñe doïa soá phaän caû moät nöôùc voán coù lòch söû vinh quang. Taùc giaû baøi ca nhö giaõi baøy noãi lo saâu thaúm: “Hoïa dieät chuûng vöøa thöông vöøa sôï. Noøi gioáng ta bieát coù coøn khoâng?”. Duõng caûm nhìn vaøo söï thaät ñen toái cuûa ñaát nöôùc, ñeå roài uaát öùc ñeán “baàm gan tím ruoät”, ñeå thöùc tænh vaø keâu goïi “anh em” “vaïch trôøi keâu maø tuoát göôm ra” khoâng chòu soáng trong voøng troùi buoäc cuûa thöïc daân cöôùp nöôùc, ñoù laø muïc ñích cuûa Baøi ca AÙ teá aù. Lôøi vaên taùc phaåm khi laâm li, thoáng thieát, khi huøng hoàn raát kích ñoäng loøng ngöôøi. Ñoù cuõng laø gioïng vaên phoå bieán cuûa caùc aùng vaên chöông tuyeân truyeàn cöùu nöôùc ñaàu theá kyû. ThS. Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên Vaên hoïc Vieät Nam 1900 – 1930 - 12 – Nhöõng vaán ñeà lôùn ñaët ra trong Baøi ca AÙ teá aù ñoàng thôøi cuõng laø nhöõng vaán ñeà quan troïng trong taùc phaåm Haûi ngoaïi huyeát thö (hai taùc phaåm ra ñôøi gaàn nhö trong cuøng moät thôøi gian) cuûa Phan Boäi Chaâu. Ta baét gaëp ôû hai aùng vaên coå ñoäng cöùu quoác moät phong caùch vaên chöông nhöng veà taàm voùc noäi dung vaø soá löôïng caâu chöõ, Haûi ngoaïi huyeát thö ñaõ vöôït haún Baøi ca AÙ teá aù. Sau thaát baïi cuûa phong traøo Caàn Vöông, caùc nhaø yeâu nöôùc Vieät Nam ruùt ra baøi hoïc: muoán ñaùnh Phaùp giaønh ñoäc laäp phaûi laøm sao cho daân giaøu, nöôùc maïnh. Töø quan ñieåm môùi naøy, hoï ra söùc tuyeân truyeàn, vaän ñoäng caûi caùch vaên hoùa, xaõ hoäi, coå vuõ duy taân ñaát nöôùc treân nhieàu lónh vöïc. Bôûi vaäy, cuøng vôùi tö töôûng ñaáu tranh giaønh ñoäc laäp caùc nhaø yeâu nöôùc coøn keâu goïi töï cöôøng, phaùt trieån coâng thöông nghieäp. Caùc taùc phaåm tuyeân truyeàn cöùu nöôùc tieâu bieåu luùc baáy giôø ñeàu coå vuõ nhaân daân hoïc laøm coâng ngheä, hoïc kinh doanh, laøm aên buoân baùn. Phan Boäi Chaâu trong Haûi ngoaïi huyeát thö uaát öùc vì thöïc daân coá yù kìm haõm ngöôøi Vieät Nam trong voøng laïc haäu vôùi chính saùch giaùo duïc noâ dòch: Tröôøng quoác hoïc ñaët teân Phaùp – Vieät, Daïy ngöôøi Nam ñuû bieát tieáng Taây. Ñeán nhö traêm thöù ngheà hay, Binh cô ñieän hoùa khoâng thaày daïy khoân. Loái noâng hoïc haõy coøn ngô ngaån, Vieäc coâng tröôøng thô thaån bieát chi.... Noi göông töï cöôøng cuûa Nhaät Baûn, taùc giaû baøi ca AÙ teá aù keâu goïi ñoåi môùi giaùo duïc, thöïc hieän caûi caùch kinh teá, vaên hoùa, xaõ hoäi ñeå ñaát nöôùc hoøa nhaäp vaøo traøo löu ñoåi môùi cuûa ñòa caàu. Muoán theá, phaûi : Vieäc taân hoïc kíp ñem döïng tröôùc, Hôïp doanh ñoaøn caû nöôùc cuøng nhau. Vieäc buoân ta laáy laøm ñaàu, Moïi ngöôøi cuøng vôùi ñòa caàu moät vai. Muoán “doanh sinh”, “hoïc ngheä”, “höng coâng”, phaùt trieån noâng nghieäp, thöông nghieäp, taùc giaû Hôïp quaàn doanh sinh thuyeát keâu goïi ngöôøi Vieät Nam haõy “hôïp ñoaøn theå”, laäp hoäi goùp voán xaây döïng cô sôû saûn xuaát. Ñeå “kinh thöông” phaùt trieån, phaûi “nuoâi thôï kheùo, phaûi caàu ngheà hay”, phaûi “leõ hôn thua baøn baïc vôùi nhau”. Coâng cuoäc “khai daân trí” “chaán daân khí” thaønh coâng taát seõ taïo ñöôïc söï giaøu maïnh, aám no: Daân trí ñaõ xem döôøng hôn tröôùc, Daân khí kia cuõng ñöôïc ra tuoàng. Haún sau neân nghieäp phuù cöôøng, Lo gì ngheøo ngaët traêm ñöôøng xoùt xa. (Hôïp quaàn doanh sinh thuyeát - Nguyeãn Thöôïng Hieàn) ThS. Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên Vaên hoïc Vieät Nam 1900 – 1930 - 13 – Trong ñieàu kieän khoù khaên, beá taéc veà ñöôøng loái cuûa caùc phong traøo yeâu nöôùc cuoái theá kyû XIX, ñaàu theá kyû XX, caùc aùng vaên treân ñaõ goùp phaàn khôi môû moät con ñöôøng cöùu nöôùc môùi coù söùc thuyeát phuïc, gaây ñöôïc tin töôûng vaøo thaéng lôïi. Ñeå duy taân ñaát nöôùc, taùc gia vaên thô yeâu nöôùc ñaàu theá kyû coøn taäp trung ñaû phaù caùi cuõ, caùi laïc haäu trong tö töôûng, vaên hoùa, xaõ hoäi. Caùc tö töôûng phuïc coå, taâm lyù haùm danh, caùc huû tuïc trong ñôøi soáng xaõ hoäi ñeàu bò leân aùn. Ñaëc bieät, caùc nhaø Nho yeâu nöôùc ñaõ duõng caûm pheâ phaùn neàn hoïc thuaät cuõ laø giaùo ñieàu naëng tính vaên chöông, xa rôøi thöïc teá. Ñi lieàn vôùi ñieàu naøy caùc nhaø Nho huû vôùi tính töï kieâu töï ñaïi, xem kieán thöùc saùch vôû laø taát caû cuõng bò leân aùn. Töø vieäc phaân tích haïn cheá cuûa neàn hoïc thuaät cuõ, caùc nhaø yeâu nöôùc keâu goïi xaây döïng neàn hoïc thuaät môùi coù tính chaát daân toäc vaø thöïc nghieäp. Ngöôøi Vieät Nam caàn phaûi hoïc caùc moân khoa hoïc, ñòa lyù, phaûi hoïc buoân baùn, kinh doanh coâng thöông nghieäp v.v... Trong thi cöû thì phöông phaùp thi laø “Ñaët caâu hoûi, cho pheùp hoïc sinh baøn luaän tha hoà ñoái ñaùp töï do, khoâng phaûi neà haø, khoâng caàn theå caùch gì heát” (Vaên minh taân hoïc saùch - Khuyeát danh). Quan ñieåm hoïc thuaät môùi ñeà cao lí trí, tö duy, oùc saùng taïo. Ñoù ñöôïc xem laø ñieàu quan troïng thuùc ñaåy söï phaùt trieån cuûa khoa hoïc, kyõ thuaät, ñöa ñaát nöôùc thoaùt khoûi tình traïng laïc haäu cuûa cheá ñoä phong kieán. Ñöông thôøi, caùc chæ só khoâng chæ hoâ haøo, coå ñoäng moïi ngöôøi maø hoï coøn tröïc tieáp ñöùng ra laäp hoäi buoân, môû xöôûng coâng nghieäp (Ñoã Phieân laøm loø nung baùt ñóa), môû tröôøng daïy chöõ quoác ngöõ, toaùn, theå duïc, caùc moân khoa hoïc (Phan Chaâu Trinh, Huyønh Thuùc Khaùng, Traàn Quí Caùp...) Vôùi noäi dung môùi meû, laïi ñöôïc phoå bieán saâu roäng trong coâng chuùng, vaên hoïc caùc nhaø Nho yeâu nöôùc ñaàu theá kyû ñaõ trôû thaønh moät boä phaän ñaëc saéc, mang tính daân toäc cao cuûa vaên hoïc caän ñaïi Vieät Nam. [ [ [ Ngoaøi nhöõng ñoåi môùi veà noäi dung, taùc phaåm vaên hoïc cuûa caùc nhaø Nho yeâu nöôùc ñaàu theá kyû coøn coù nhöõng ñieåm khaùc tröôùc nhö sau: 1. Neáu nhö cuoái theá kyû XIX, caùc baøi chieáu, bieåu, vaên teá, hòch, caâu ñoái, thô caûm hoaøi chieám soá löôïng lôùn trong vaên hoïc yeâu nöôùc thì ñaàu theá kyû XX caùc baøi ca tuyeân truyeàn, coå ñoäng vieát baèng theå thô luïc baùt, song thaát luïc baùt laïi noåi leân haøng ñaàu. Bôûi leõ, söû duïng hai theå thô naøy, ngoaøi vieäc truyeàn ñaït ñöôïc thuaän lôïi hôn nhöõng ñieàu caàn theå hieän, ngöôøi vieát coøn taùc ñoäng ñeán ñoái töôïng ñoâng ñaûo coâng chuùng tuyeân truyeàn moät caùch maïnh meõ hôn. Söï löïa choïn theå thô nhö vaäy bieåu hieän moái quan heä giöõa taùc giaû vaø coâng chuùng, ñaùnh daáu moät thay ñoåi lôùn trong ñôøi soáng vaên hoïc daân toäc. 2. Hieän töông thô vaên caùc nhaø Nho yeâu nöôùc ñöôïc saùng taùc haøng loaït, phoå bieán roäng raõi, gaàn nhö töông töï nhau veà noäi dung töû töôûng laø ñieàu raát môùi so vôùi ThS. Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên Vaên hoïc Vieät Nam 1900 – 1930 - 14 – quaù trình saùng taùc mang tính töï phaùt, caù nhaân rieâng leû tröôùc ñaây. Vaên chöông caùc nhaø Nho yeâu nöôùc khoâng döøng laïi ôû vieäc “chôû ñaïo” moät caùch chung chung nöõa maø thaät söï laø vuõ khí soá moät trong coâng cuoäc choáng thöïc daân phong kieán, duy taân ñaát nöôùc. Chính söï naûy nôû cuûa caùc taàng lôùp ngöôøi môùi trong xaõ hoäi vaø ñieàu kieän thoâng tin thuaän lôïi hôn tröôùc ñaõ khieán cho taùc phaåm cuûa caùc nhaø Nho yeâu nöôùc ñöôïc löu truyeàn nhanh choùng, coâng chuùng ñoùn tieáp noàng nhieät thaønh phong traøo raàm roä treân toaøn quoác. Ñoù laø nhöõng thay ñoåi “tuy môùi chæ laø böôùc ñaàu nhöng laø thay ñoåi trong taùc giaû, trong coâng chuùng, trong baûn thaân vaên hoïc” (Traàn Ñình Höôïu – Leâ Chí Duõng) 3. Ñeå vaên thô tuyeân truyeàn yeâu nöôùc nhanh choùng ñeán vôùi ñoâng ñaûo coâng chuùng, caùc nhaø Nho duy taân thaáy raèng caàn phaûi caûi caùch vaên töï, ngoân ngöõ, ngheä thuaät vaên hoïc. Bôûi chöõ Haùn, chöõ Noâm cuõng nhö ngoân ngöõ ngheä thuaät vaên hoïc nhaø Nho khieán ñaïi ña soá nhaân daân ta raát khoù tieáp caän. Ñeå giaûi quyeát vaán ñeà naøy, caùc nhaø Nho saùng laäp Ñoâng Kinh Nghóa Thuïc chuû tröông duøng chöõ quoác ngöõ, vieát vaên xuoâi. Haàu heát caùc aùng vaên tieâu bieåu ñeàu ñöôïc vieát baèng quoác ngöõ hay nhanh choùng ñöôïc dòch ra quoác ngöõ ngay sau khi xuaát hieän. Ñaëc bieät baøi Phuù caûi löông keâu goïi duy taân cuûa Hoaøng Giaùp Nguyeãn Thöôïng Hieàn laïi söû duïng toaøn tuïc ngöõ vaø thaønh ngöõ. Vôùi ngoân ngöõ daân toäc, lôøi vaên suùc tích, gioïng vaên loâi cuoán, truyeàn caûm caùc taùc phaåm lôùn nhö Haûi ngoaïi huyeát thö, Baøi ca AÙ teá aù, Hôïp quaàn doanh sinh thuyeát v.v... laø nhöõng aùng vaên ngheä thuaät xuaát saéc. Ñaët trong lòch söû vaän ñoäng, phaùt trieån cuûa vaên hoïc daân toäc – vaên hoïc 30 naêm ñaàu theá kyû cuûa caùc nhaø Nho yeâu nöôùc coù moät ñoùng goùp quan troïng: “Trong moät thôøi gian ngaén nguûi cuûa buoåi giao thôøi, vaên chöông yeâu nöôùc cuûa ngöôøi chí só daân toäc – daân chuû chöa taïo ra nhöõng giaù trò thaät ñaëc saéc. Nhöng nhöõng caùi môùi maø noù mang vaøo ñôøi soáng vaên hoïc laïi raát coù yù nghóa vôùi lòch söû phaùt trieån vaên hoïc daân toäc. Nhöõng caùch taân cuûa caùc nhaø Nho yeâu nöôùc chöa ñöa laïi nhöõng taùc phaåm lôùn, nhöng laïi chuaån bò cho vaên hoïc sau ñoù phaùt trieån”(1). [ ] VAÁN ÑEÀ OÂN TAÄP 1. Nhöõng noäi dung chính cuûa vaên hoïc yeâu nöôùc ba möôi naêm ñaàu theá kyû? 2. Ñaëc ñieåm veà hình thöùc ngheä thuaät cuûa vaên hoïc yeâu nöôùc ba möôi naêm ñaàu theá kyû? (1) Traàn Ñình Höôïu – Leâ Chí Duõng, Sñd, tr. 106. ThS. Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên Vaên hoïc Vieät Nam 1900 – 1930 - 15 – CHÖÔNG III: PHAN BOÄI CHAÂU (1867 – 1940) VAØ QUAÙ TRÌNH SAÙNG TAÙC THÔ VAÊN YEÂU NÖÔÙC Phan Boäi Chaâu sinh ngaøy 26-12-1867 taïi thoân Ñan Nhieäm xaõ Ñoâng Lieät – huyeän Nam Ñaøn, tænh Ngheä An trong moät gia ñình nhaø Nho ngheøo. Thuôû nhoû, Phan Boäi Chaâu ñaõ noåi tieáng thoâng minh hoïc gioûi. Ñaëc bieät, oâng coù tö töôûng yeâu nöôùc töø raát sôùm, 17 tuoåi vieát Hòch Bình Taây thu Baéc daùn goác ña ñaàu laøng, 18 tuoåi laäp ñoäi thí sinh quaân höôûng öùng phong traøo Vaên thaân Ngheä Tónh choáng Phaùp raàm roä luùc aáy. Sau khi bò caám thi, naêm 1897 Phan Boäi Chaâu vaøo Hueá daïy hoïc vaø baét ñaàu lieân laïc vôùi caùc nhaø yeâu nöôùc treû tuoåi ôû Kinh ñoâ. Thôøi gian ôû Hueá, oâng noåi tieáng vôùi baøi phuù Baùi thaïch vi huynh (Toân ñaù laøm anh). Do baøi phuù, oâng coù dòp quen bieát nhieàu nhaø khoa baûng, ñoàng thôøi cuõng laø nhöõng nhaø yeâu nöôùc theo xu höôùng môùi nhö Nguyeãn Thöôïng Hieàn, Phan Chaâu Trinh, Ngoâ Ñöùc Keá, Huyønh Thuùc Khaùng, Ñaëng Nguyeân Caån v.v... Nguyeãn Thöôïng Hieàn laø ngöôøi giuùp Phan Boäi Chaâu tieáp xuùc taân thö, nhôø taân thö, nhaø chí só caøng quyeát taâm ñi theo con ñöôøng cöùu nöôùc môùi. Vaø trong quaù trình chuû xöôùng phaùi baïo ñoäng, nhaø yeâu nöôùc thöïc söï vaãn söû duïng phöông thöùc duy taân trong haønh ñoäng vaø tuyeân truyeàn cöùu nöôùc. Ñoù laø ñieàu khieán nhaø yeâu nöôùc trôû thaønh “linh hoàn” cuûa caùc phong traøo yeâu nöôùc ñaàu theá kyû. Naêm 1900, Phan Boäi Chaâu ñöôïc ra thi laïi, ñaäu giaûi nguyeân tröôøng Ngheä. Sau khi thi ñaäu vaø sau nhöõng coá gaéng vaøo Nam ra Baéc lieân keát vaø thaønh laäp caùc toå chöùc choáng Phaùp khoâng thaønh, vaøo naêm 1904, Phan Boäi Chaâu cuøng Nguyeãn Haøm choïn Cöôøng Ñeå – moät ngöôøi trong hoaøng toäc – laøm minh chuû laäp Taân ñaûng, sau ñoåi laø Duy taân hoäi. Toå chöùc naøy giao cho Phan Boäi Chaâu nhieäm vuï sang Nhaät caàu vieän, chuaån bò löïc löôïng, khí giôùi ñaùnh Phaùp. Naêm 1905, Phan Boäi Chaâu troán sang Nhaät, töø Nhaät nhaø yeâu nöôùc keâu goïi thanh nieân Vieät Nam troán ra nöôùc ngoaøi hoïc taäp, laäp thaønh moät trung taâm ngöôøi Vieät Nam hoaït ñoäng cöùu nöôùc ôû Nhaät. Thôøi gian ôû Nhaät, Phan Boäi Chaâu vieát nhieàu, ñoù laø caùc taùc phaåm: Vieät Nam vong quoác söû, Vieät Nam quoác söû khaûo, Haûi ngoaïi huyeát thö, Kính caùo toaøn quoác phuï laõo vaên, Thö göûi Phan Chaâu Trinh v.v... Naêm 1908, chính phuû Nhaät theo yeâu caàu cuûa Phaùp truïc xuaát caùc nhaø yeâu nöôùc Vieät Nam . Töø naêm 1908 ñeán naêm 1925 Phan Boäi Chaâu phaûi soáng löu vong ôû Trung Quoác, Thaùi Lan. Caùch maïng Taân Hôïi Trung Quoác buøng noå vaø thaønh coâng (cuoái naêm 1911 ñeán 1912) khieán caùc nhaø yeâu nöôùc Vieät Nam tin töôûng vaøo vaän hoäi môùi cuûa coâng cuoäc ñaùnh Phaùp, giaønh laïi ñoäc laäp cho nöôùc nhaø. Ñoù cuõng laø söï kieän lòch söû khieán Phan Boäi Chaâu vaø caùc ñoàng chí cuûa oâng quyeát ñònh saùng laäp Quang phuïc hoäi, taäp hôïp nhieàu löïc löôïng yeâu nöôùc Vieät Nam trong vaø ngoaøi nöôùc. Nhöng chæ sau moät thôøi gian ngaén hoaït ñoäng, toå chöùc cöùu nöôùc naøy laïi bò thöïc daân ñaùnh phaù, phong traøo bò vôõ lôû, thaát baïi, Phan Boäi Chaâu bò baét. Ra tuø, nhaø chí só vaãn phaûi tieáp tuïc soáng löu vong, ñeå kieám soáng, oâng vieát baøi cho moät soá taïp chí Trung Quoác. Naêm 1925, oâng bò Phaùp baét ôû Thöôïng Haûi, sau ñoù ñem veà nöôùc. Khoâng daùm bí maät gieát ThS. Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên Vaên hoïc Vieät Nam 1900 – 1930 - 16 – nhaø yeâu nöôùc cuõng nhö khoâng theå duøng toaø aùn ñeå buoäc toäi oâng, thöïc daân cuoái cuøng phaûi tha boång Phan Boäi Chaâu nhöng baét oâng quaûn thuùc ôû Hueá. Ñoàng baøo trong nuôùc göûi tieàn giuùp ñôõ nhaø chí só laõo thaønh laøm moät ngoâi nhaø ôû Beán ngöï. Sau hôn hai chuïc naêm boân ba haûi ngoaïi tìm ñöôøng cöùu nöôùc, nhaø chí só haêng say trôû thaønh “oâng giaø Beán Ngöï”. Töø naêm 1926 –1940 nhaø chí só soáng trong ñieàu kieän bò theo doõi, quaûn thuùc. Tuy theá nhieät tình yeâu nöôùc cuûa oâng vaãn khoâng heà bò daäp taét, caùc taùc phaåm vaên thô nhaèm giaùo duïc loøng yeâu nöôùc vaãn tieáp tuïc ñöôïc saùng taùc nhö: Nam quoác daân tu tri, Nöõ quoác daân tu tri, caùc baøi thô, phuù, truyeän ngaén v.v... Caùc boä saùch nhö Khoånng hoïc ñaêng, Phaät hoïc ñaêng, Nhaân sinh trieát hoïc... cuõng ñöôïc oâng bieân soaïn trong thôøi gian naøy. Phan Boäi Chaâu ñöôïc ñaùnh giaù cao veà nhieàu phöông dieän, laø “linh hoàn cuûa caùc phong traøo ñaáu tranh caùch maïng ñaàu theá kyû” laø ngöôøi “ñaõ coù nhöõng coáng hieán lôùn lao cho daân toäc veà maët chính trò vaø caû veà maët vaên hoïc... Vaên thô cuûa oâng ñaõ goùp phaàn raát lôùn trong vieäc naâng cao loøng yeâu nöôùc cho moïi taàng lôùp nhaân daân ta ñaàu theá kyû XX. Vaên thô ñoù xöùng ñaùng laø phaàn quí giaù nhaát, phong phuù nhaát cuûa doøng vaên thô caùch maïng hoài ñaàu theá kyû”(1). [ [ [ Xuaát thaân laø moät nhaø Nho, nhöng tieáp nhaän tö töôûng môùi cuûa thôøi ñaïi daân chuû (tö töôûng daân chuû) qua taân thö, tham gia coâng cuoäc cöùu nöôùc baèng phöông thöùc toå chöùc chính ñaûng vôùi qui moâ toaøn quoác, Phan Boäi Chaâu ñaõ trôû thaønh nhaø chính trò môùi. Ñeå tuyeân truyeàn vaän ñoäng cöùu nöôùc, vôùi Phan Boäi Chaâu, vaên chöông laø phöông tieän soá 1, “oâng laø nhaø chính trò môùi nhöng vieát vaên nhö moät nhaø Nho, chöù khoâng phaûi vöøa laø nhaø chính trò vöøa laø ngheä só”(2). Tuy nhieân, cuõng coù thôøi gian, nhaø chí só ñaõ phaûi kieám soáng baèng vieäc “buoân vaên, baùn chöõ” vôùi nhöõng baøi thôøi bình, xaõ luaän, tieåu thuyeát. Ñoù laø thôøi gian nhaø yeâu nöôùc soáng löu vong, laøm bieân taäp vieân cho Binh söï taïp chí ôû Haøng Chaâu, Trung Quoác, tröôùc khi bò thöïc daân Phaùp baét (1925). Ñaây laø giai ñoaïn “oâng phaûi taùch ngöôøi vaên ngheä só ra khoûi ngöôøi chính khaùch, chuù yù ñeán nhöõng ñieàu maø nhaø vaên, nhaø baùo – chöù khoâng phaûi nhaø chính trò trong oâng – phaûi chuù yù”(1). Veà cuoái ñôøi, duø bò ngaên caùch khoûi caùc phong traøo yeâu nöôùc, cöùu nöôùc nhöng vaên, thô, phuù maø “oâng giaø Beán Ngöï” göûi ñaêng baùo vaãn nhaèm thöùc tænh, giaùo duïc loøng yeâu nöôùc cuûa quoác daân. Nhö vaäy, vaên chöông laø moät “ñoùng goùp” cuûa nhaø chí só cho söï nghieäp cöùu quoác khi oâng khoâng coøn ñieàu kieän hoaït ñoäng cöùu nöôùc. Ñeå thaáy roõ ñaëc ñieåm quaù trình hôn nöûa theá kyû saùng taùc vaên hoïc cuûa nhaø chí só, coù theå nhìn nhaän qua ba giai ñoaïn nhö sau: (1) Thô vaên yeâu nöôùc vaø caùch maïng ñaàu theá kyû XX (1900-1930), NXB Vaên hoïc 1976, tr. 43-44. Traàn Ñình Höôïu – Leâ Chí Duõng, Sñd, tr. 112 (1) Traàn Ñình Höôïu – Leâ Chí Duõng, Sñd, tr. 112. (2) ThS. Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên Vaên hoïc Vieät Nam 1900 – 1930 - 17 – 1. Tröôùc khi xuaát döông cöùu nöôùc cho ñeán 1908 Ñaây laø giai ñoaïn soâi noåi, haøo huøng nhaát trong söï nghieäp chính trò cuõng nhö saùng taùc vaên thô yeâu nöôùc cuûa nhaø chí só. Caùc taùc phaåm chính goàm: Löu caàu huyeát leä taân thö (thaát baûn), Chôi xuaân, Xuaát döông löu bieät, Vieät Nam vong quoác söû, Haûi ngoaïi huyeát thö, Suøng baùi giai nhaân. a. Nhaø chí só thôøi caän ñaïi vôùi hoaøi baõo, lyù töôûng lôùn ñaõ hieän dieän ngay trong nhöõng baøi thô nhoû: Chôi xuaân, Xuaát döông löu bieät. Chôi xuaân laø baøi thô kí nguï haøo khí nam nhi, thô cuûa moät baäc haøo kieät, nuoâi nhieàu khaùt voïng lôùn cöùu nöôùc, cöùu daân. Giaûi San xöù Ngheä dieãn taû moät cuoäc chôi xuaân haøo hoa, heát mình vaø raát laï: Thô raèng: Quaân baát kieán, Nam – Xuaân töï coå ña danh só, Ñaõ chôi xuaân ñöøng quaûn nghó chi chi, Khi ngaâm nga xaùo loän coå, kim ñi, Tuøa taùm coõi neùm veà trong moät tuùi. Nöôùc non Hoàng, Laïc coøn ñaây maõi, Maët muõi anh huøng haù chòu ri? Giang sôn coøn toâ veõ maët nam nhi, Sinh thôøi theá phaûi xoay neân thôøi theá. Phuøng xuaân hoäi may ra öø cuõng deã, Naém ñòa caàu vöøa moät tí con con. Ñaïp tung hai caùnh caøn khoân, Ñem xuaân veõ laïi trong non nöôùc nhaø. Hai vai gaùnh vaùc sôn haø, Ñaõ chôi chôi noát, oá chaø chaø xuaân. Moät nhaø Nho vôùi tính caùch naêng noå, vôùi khaùt khao laøm neân nghieäp lôùn hieän leân trong baøi thô caâu chöõ goà gheà, khoâng theo theå caùch naøo nhaát ñònh. Trong cuoäc “chôi xuaân” ngöôøi danh só; khi meâ say “ngaâm nga xaùo loän coå kim ñi” khi haùo höùc muoán “Tuøa taùm coõi neùm veà trong moät tuùi”. Ñoù laø nieàm say cuûa moät trang nam nhi maø taâm hoàn ñang ngaäp traøn nhöõng hoaøi baõo lôùn. Trong traïng thaùi chueánh choaùng cuûa moät “khaùch chôi”, danh só chæ moät nieàm nghó ñeán “nöôùc non Hoàng, Laïc” ñeán “maët muõi anh huøng”, ñeán thôøi theá. Con ngöôøi aáy ñang khaùt khao haønh ñoäng, khaùt khao “ñaïp tung” trôøi ñaát, muoán gheù vai gaùnh vaùc sôn haø xaõ taéc. Baøi thô mang tính chaát “ngoân chí”, ngoân chí moät caùch say söa, khaùc thöôøng cuûa giaûi San xöù Ngheä. Cuøng moät caûm höùng nhö baøi Chôi xuaân, laø baøi Xuaát döông löu bieät Laøm trai phaûi laï ôû treân ñôøi, Haù ñeå caøn khoân töï chuyeån dôøi. Trong khoaûng traêm naêm caàn coù tôù, Sau naøy muoân thuôû haù khoâng ai. Non soâng ñaõ cheát soáng theâm nhuïc, Hieàn thaùnh coøn ñaâu hoïc cuõng hoaøi. Muoán vöôït beå ñoâng theo caùnh gioù, ThS. Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên Vaên hoïc Vieät Nam 1900 – 1930 - 18 – Muoân truøng soùng baïc tieãn ra khôi. Con ngöôøi chí só hieän dieän trong moät khoâng gian vaø thôøi gian roäng lôùn. Thô “ngoân chí” cuûa Phan Boäi Chaâu laø thô cuûa moät baäc haøo kieät trong thieân haï, thô cuûa ngöôøi chí só vôùi yù chí, khaùt voïng vaø lyù töôûng lôùn. Thô oâng caáp cho ta söùc maïnh, taêng chí khí. Phan Boäi Chaâu khoâng than vaõn, xoùt xa, baát löïc nhö Tuù Xöông, khoâng coù caùi laån quaån, daèn vaët nhö Nguyeãn Khuyeán. b. Trong thôøi gian 10 naêm ñaàu theá kyû, Phan Boäi Chaâu laø moät trong nhöõng chí só noåi tieáng nhaát vôùi söï nghieäp duøng vaên chöông laøm vuõ khí tuyeân truyeàn cöùu nöôùc. Vieät Nam vong quoác söû laø moät trong nhöõng taùc phaåm ñaàu tieân trong quaù trình saùng taùc vaên hoïc yeâu nöôùc cuûa oâng. Taùc phaåm ñöôïc coi laø taøi lieäu tuyeân truyeàn quoác teá ñaàu tieân cuûa caùch maïng Vieät Nam, ñöôïc vieát ra trong thôøi gian nhaø chí só ñang traøn treà nieàm tin vaø nhieät tình cöùu quoác, nhaèm toá caùo chính saùch cai trò thaâm ñoäc cuûa thöïc daân Phaùp, keâu goïi ngöôøi Vieät Nam ñoaøn keát choáng Phaùp. Taùc phaåm ñöôïc trình baøy theo loái ñoái thoaïi giöõa Saøo nam vaø AÅm Baêng (Löông Khaûi Sieâu), vôùi boán chöông chính: 1. Nguyeân nhaân vaø lòch söû maát nöôùc cuûa nöôùc Vieät Nam. 2. Tieåu truyeän caùc chí só hoài môùi maát nöôùc. 3. Chính saùch ngu daân cuûa thöïc daân Phaùp. 4. Töông lai cuûa nöôùc Vieät Nam. Vôùi nieàm tin töôûng lôùn ôû tinh thaàn daân toäc vaø loøng yeâu nöôùc cuûa ngöôøi Vieät Nam, nhaø chí só lieân tieáp ñöa ra nhöõng suy nghó, laäp luaän ñeå beânh vöïc ñoàng baøo mình. Lôøi vaên taùc phaåm tha thieát, nhö thuùc giuïc, nhö loâi keùo khuyeán khích, theå hieän tình caûm yeâu nöôùc vöøa saâu sa, trìu meán vöøa maõnh lieät. ÔÛ chöông Töông lai cuûa nöôùc Vieät Nam, ñeå keâu goïi möôøi haïng ngöôøi ñoaøn keát cöùu nöôùc vaø theo tinh thaàn “gaïn ñuïc khôi trong”, nhaø chí só coù vieát moät ñoaïn raát gaây aán töôïng vôùi loái suy luaän raát rieâng cuûa oâng nhö sau: “Toâi nghó raèng, töø naøy nöôùc Vieät Nam bò boïn Phaùp chieám lónh thì ngöôøi Vieät Nam hoaøn toaøn laø noâ leä ngöôøi Phaùp. Toâi nghó raèng boïn Hoaøng Cao Khaûi, Nguyeãn Thaân ñaõ raùn heát söùc ñi haàu haï boïn Phaùp, ñeå gieát choùc ngöôøi Nam, giuùp ñôõ keû thuø aên thòt ñoàng baøo. Nöôùc toâi ñaâu coù theá – Baùc baûo laø ngöôøi Vieät Nam coøn coù nhaân taâm ö? Toâi vaãn khoâng tin. - OÂ hoâ! i hi! Caùi nhaân taâm cuûa ngöôøi Vieät Nam, toâi thì toâi laïi tin laø noù coù ngay trong loøng boïn ñoù! Baèng nay coù coâ thieáu nöõ vaø coù hai nhaø, nhaø A vaø nhaø B tranh nhau ñi hoûi cho ñöôïc coâ aû. Anh chaøng nhaø A thì ñeïp maø ngheøo, anh chaøng nhaø B thì giaøu maø xaáu. Hoûi coâ ta raèng ñònh laáy ai, coâ seõ traû lôøi: “AÊn côm nhaø B, nguû nhaø A” Boïn Nguyeãn Thaân, Hoaøng Cao Khaûi thì aâu cuõng theá thoâi. Boïn hoï thích gì laøm daân nhaø xaáu. Boïn hoï chæ kieám mieáng côm ñoù thoâi... Boïn chuùng ñi haàu haï quaân ThS. Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên Vaên hoïc Vieät Nam 1900 – 1930 - 19 – Taây, laø vì thôøi buoåi baét buoäc, ñi nhaàm maát ñöôøng, chöa bieát ñaâu; hay laø vì len loûi, cuùi loøn, ñeå chôø cô hoäi... cuõng chöa bieát ñaâu!” Laáy “lí trí cuûa gioáng ngöôøi” nhaø chí só khôi gôïi loøng yeâu nöôùc ôû taát caû caùc haïng ngöôøi trong xaõ hoäi, ñaët nieàm tin ôû tinh thaàn daân toäc cuûa hoï, khaúng ñònh töông lai saùng laïn cuûa ñaát nöôùc. Döôùi ngoøi buùt cuûa nhaø chí só, caùc haïng ngöôøi töø “con nhaø gia theá, doøng doõi thi thö” ñeán taàng lôùp bình daân, ngöôøi theo ñaïo Gia Toâ, ngöôøi ngheøo kieát cuøng quaãn, cho ñeán boïn tay sai thöïc daân luùc baáy giôø saâu xa cuõng ñeàu coù loøng töï haøo daân toäc, coù theå “haêng haùi trôû giaùo ñaùnh laïi quaân thuø ñeå ñeàn nôï nöôùc” (Vieät Nam vong quoác söû). Vieät Nam vong quoác söû laø thieân chính luaän veà lòch söû maát nöôùc cuûa nöôùc Vieät Nam, moät taùc phaåm vaên xuoâi nhöng lôøi leõ noàng naøn, tha thieát ñaày tính tröõ tình. Söï uyeån chuyeån trong suy nghó, laäp luaän theå hieän moät vaên buùt ñoäc ñaùo hieám coù. Ñaây laø moät trong nhöõng taùc phaåm khaúng ñònh taøi naêng trong ngheä thuaät tuyeân truyeàn yeâu nöôùc, cöùu nöôùc cuûa nhaø chí só. [ [ [ Trong toaøn boä thô vaên tuyeân truyeàn yeâu nöôùc cöùu nöôùc cuûa Phan Boäi Chaâu Haûi ngoaïi huyeát thö laø taùc phaåm loâi cuoán, soâi noåi vaø ñaït ñeán ñænh cao nhaát veà phöông dieän noäi dung tö töôûng cuõng nhö ngheä thuaät tuyeân truyeàn, coå ñoäng. Baûn huyeát thö nguyeân vaên chöõ Haùn vôùi hôn 700 caâu thô (theo theå thô 7 chöõ) ñöôïc nhaø yeâu nöôùc Leâ Ñaïi dòch ra quoác ngöõ theo theå song thaát luïc baùt laø moät khuùc ngaâm lôùn, moät baûn tröôøng ca yeâu nöôùc soá 1 ñaàu theá kyû. Taùc phaåm laàn löôït ñeà caäp ñeán caùc vaán ñeà: thöïc traïng maát nöôùc ñau thöông, nguyeân nhaân maát nöôùc, phöông höôùng cöùu nöôùc. Ta bieát, caùc vaán ñeà treân ñaõ töøng ñöôïc ñeà caäp ñeán trong Vieät Nam vong quoác söû. Vôùi taùc phaåm naøy nhaø chí só khoâng “laëp laïi” maø ñaët laïi vaán ñeà ôû moät möùc ñoä cao hôn, saâu hôn vôùi nhöõng lôøi leõ caáp thieát, noùng boûng hôn. Taùc phaåm ñöôïc vieát vôùi taát caû taâm hoàn vaø nhieät huyeát. Böùc thö ñöôïc khôûi ñaàu baèng nhöõng lôøi leõ coù tính chaát “thöùc tænh” caû moät ñaát nöôùc ñang chìm ñaém, meâ muoäi trong noâ leä, laàm than. Thöïc traïng ñau thöông: Phaùp ñoâ hoä Vieät Nam, ra söùc khai thaùc taøi nguyeân thieân nhieân ñaát nöôùc ta, boøn veùt cuûa caûi vaø baïc ñaõi daân ta. Ngöôøi Vieät Nam noâ leä, yeáu heøn, nhuïc nhaõ vaø hoïa dieät chuûng baøy ra tröôùc maét. Nguyeân nhaân maát nöôùc laø do vua voâ traùch nhieäm, quan voâ taâm, daân thôø ô, doát naùt. Nhaø chí só thaúng thaén vaïch roõ: Nöôùc ta maát bôûi vì ñaâu? Toâi xin keå heát maáy ñieàu teä nhaân. Moät laø vua söï daân chaúng bieát, Hai laø quan chaúng thieát gì daân. Ba laø daân chæ bieát daân, Maëc quaân vôùi quoác maëc thaàn vôùi ai. Tieáp thu tö töôûng caùc nhaø duy taân Trung Quoác, Nhaät Baûn, taùc giaû Haûi ngoaïi huyeát thö ñaõ theå hieän nhöõng nhaän thöùc môùi meû veà cheá ñoä, veà quyeàn daân, veà vaán ñeà ThS. Phan Thò Hoàng Khoa Ngöõ Vaên