Tài liệu Văn hóa của cộng đồng người hoa ở bạc liêu

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI VIỆN VIỆT NAM HỌC VÀ KHOA HỌC PHÁT TRIỂN --------------------------------------- LƯU THỊ LIÊN LƢU THỊ LIÊN VIỆT NAM HỌC VĂN HÓA CỦA CỘNG ĐỒNG NGƢỜI HOA Ở BẠC LIÊU LUẬN VĂN THẠC SĨ Chuyên ngành: Việt Nam học KHOÁ 9 Hà Nội – Năm 2016 1 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI VIỆN VIỆT NAM HỌC VÀ KHOA HỌC PHÁT TRIỂN --------------------------------------LƢU THỊ LIÊN VĂN HÓA CỦA CỘNG ĐỒNG NGƢỜI HOA Ở BẠC LIÊU Luận văn thạc sĩ chuyên ngành: Việt Nam học Mã số: 60 22 01 13 Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS PHẠM VĂN LỢI Hà Nội – Năm 2016 2 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn này là trung thực và không trùng lặp với các đề tài khác. Hà Nội, ngày 15 tháng 5 năm 2016 Tác giả luận văn (Đã ký) Lưu Thị Liên 3 LỜI CẢM ƠN Để có được bản luận văn tốt nghiệp này, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành và sâu sắc đến ĐHQGHN, Viện Việt Nam học và Khoa học phát triển, đặc biệt là PGS.TS Phạm Văn Lợi đã trực tiếp hướng dẫn, dìu dắt, giúp đỡ tôi với những chỉ dẫn khoa học quý giá trong suốt quá trình triển khai, nghiên cứu và hoàn thành luận văn với đề tài “Văn hóa của cộng đồng người Hoa ở Bạc Liêu”. Xin chân thành cảm ơn các Thầy Cô giáo – Các nhà khoa học đã trực tiếp giảng dạy truyền đạt những kiến thức chuyên ngành Việt Nam học cho bản thân tôi trong suốt thời gian qua. Xin gửi tới Cục Thống kê Tỉnh Bạc Liêu, Ban dân tộc tỉnh Bạc Liêu và các cơ quan liên quan của tỉnh Bạc Liêu lời cảm tạ sâu sắc vì đã tạo mọi điều kiện thuận lợi giúp tôi thu thập số liệu cũng như những tài liệu nghiên cứu cần thiết liên quan đến đề tài tốt nghiệp. Xin gửi lời cảm ơn đến các cô chú người Hoa ở Bạc Liêu đã nhiệt tình cung cấp những thông tin quý báo liên quan đến đề tài tốt nghiệp. Luận văn được hoàn thành trước hết là nhờ công lao của tập thể, của nhà trường, cơ quan và xã hội. Đặc biệt là sự quan tâm động viên khuyến khích của gia đình. Nhân đây tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu đậm. Một lần nữa tôi xin chân thành cảm ơn các đơn vị và cá nhân đã hết lòng quan tâm đến sự nghiệp đào tạo đội ngũ cán bộ ngành Việt Nam học. Tôi rất mong nhận được sự đóng góp, phê bình của quý Thầy Cô, các nhà khoa học, độc giả và các bạn đồng nghiệp. Xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, ngày 15 tháng 5 năm 2016 Tác giả luận văn (Đã ký) Lưu Thị Liên 4 XÁC NHẬN CỦA NGƢỜI HƢỚNG DẪN Tôi đã đọc và đồng ý với nội dung luận văn của học viên. Hà Nội, ngày 15 tháng 5 năm 2016 Người hướng dẫn khoa học (Đã ký) PGS.TS. Phạm Văn Lợi 5 DANH SÁCH CHỮ VIẾT TẮT CNH: Công nghiệp hóa DTH Dân tộc học DTTS: Dân tộc thiểu số ĐBSCL: Đồng bằng sông Cửu Long ĐHQG: Đại học quốc gia ĐHQGHN: Đại học quốc gia Hà Nội HĐH: Hiện đại hóa HĐND: Hội đồng nhân dân HN: Hà Nội KHXH: Khoa học xã hội Nxb: Nhà xuất bản THCS: Trung học cơ sở THPT: Trung học phổ thông Tp: Thành phố Tp. HCM: Thành phố Hồ Chí MInh TW: Trung ương UBND: Ủy ban nhân dân VHTTDL: Văn hóa thể thao du lịch VNCH Việt Nam cộng hòa VNDCCH: Việt Nam dân chủ cộng hòa 6 MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của để tài ...............................................................................................4 2. Lịch sử vấn đề ................................................................................................................ 5 3. Mục đích nghiên cứu ......................................................................................................8 4. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu .....................................................................................9 5. Phƣơng pháp tiếp cận, nghiên cứu .............................................................................10 6. Đóng góp của đề tài ......................................................................................................13 7. Bố cục của luận văn......................................................................................................13 Chƣơng 1: Khái quát về vùng đất và cộng đồng ngƣời Hoa ở Bạc Liêu ....................14 1.1. Về vùng đất Bạc Liêu ................................................................................................14 1.1.1. Tên gọi, địa lý hành chính ......................................................................................14 1.1.2. Điều kiện tự nhiên...................................................................................................18 1.1.3. Tài nguyên thiên nhiên ...........................................................................................21 1.1.4. Đặc điểm kinh tế, văn hóa – xã hội và dân cư .......................................................23 1.2. Cộng đồng ngƣời Hoa ở Bạc Liêu ............................................................................29 1.2.1. Tên gọi .....................................................................................................................29 1.2.2. Lịch sử di dân ..........................................................................................................30 1.2.3. Dân cư và ngôn ngữ ................................................................................................30 1.2.4. Hoạt động kinh tế ....................................................................................................31 1.3. Tiểu kết chƣơng .........................................................................................................37 Chƣơng 2: Văn hóa của cộng đồng ngƣời Hoa ở Bạc Liêu ..........................................38 7 2.1. Văn hóa vật chất ........................................................................................................38 2.1.1. Nhà ở........................................................................................................................38 2.1.2. Ẩm thực....................................................................................................................42 2.1.3. Trang phục ..............................................................................................................47 2.1.4. Phương tiện đi lại ....................................................................................................49 2.2. Văn hóa tinh thần ......................................................................................................49 2.2.1. Phong tục tập quán .................................................................................................50 2.2.2. Tín ngưỡng tôn giáo................................................................................................65 2.2.3. Nghệ thuật biểu diễn ...............................................................................................68 2.3. Vai trò của văn hóa cộng đồng ngƣời Hoa ở Bạc Liêu đối với sự phát triển kinh tế - văn hóa – xã hội .................................................................................................69 2.3.1. Đối với sự phát triển kinh tế ở Bạc Liêu ................................................................69 2.3.2. Đối với sự phát triển văn hóa ở Bạc Liêu ..............................................................70 2.3.3. Đối với sự phát triển xã hội ở Bạc Liêu .................................................................72 2.4. Tiểu kết chƣơng .........................................................................................................73 Chƣơng 3: Định hƣớng bảo tồn và phát triển văn hóa của cộng đồng ngƣời Hoa ở Bạc Liêu .............................................................................................................................75 3.1. Quan điểm bảo tồn và phát triển văn hóa ..............................................................75 3.1.1. Bảo tồn văn hóa.......................................................................................................75 3.1.2. Phát triển văn hóa ...................................................................................................77 3.1.3. Bảo tồn và phát triển văn hóa ở Việt Nam hiện nay .............................................79 3.2. Những yếu tố văn hóa của cộng đồng ngƣời Hoa ở Bạc Liêu cần đƣợc bảo tồn và phát triển ......................................................................................................................79 8 3.2.1. Văn hóa vật chất ......................................................................................................79 3.2.2. Văn hóa tinh thần ...................................................................................................83 3.3. Một số biện pháp bảo tồn và phát triển văn hóa của cộng đồng ngƣời Hoa ở Bạc Liêu .............................................................................................................................90 3.3.1. Biện pháp về chính sách ........................................................................................90 3.3.2. Biện pháp bảo tồn và phát triển văn hóa vật chất .................................................93 3.3.3. Biện pháp bảo tồn và phát triển văn hóa tinh thần .............................................97 3.3.4. Bảo tồn và phát triển văn hóa gắn với quá trình phát triển kinh tế .....................99 3.3.5. Phối hợp giữa bảo tồn và phát triển văn hóa với tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại ..........................................................................................................................101 3.4. Tiểu kết chƣơng .......................................................................................................103 KẾT LUẬN .....................................................................................................................105 TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................................................108 9 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Văn hóa là một lĩnh vực đang ngày càng được quan tâm nghiên cứu nhiều trên thế giới và trong đó, Việt Nam cũng không phải là ngoại lệ. Văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội. Có thể khẳng định văn hóa là cốt hồn của dân tộc, một dân tộc nếu không giữ được bản sắc văn hóa riêng thì dân tộc đó sẽ bị lu mờ. Vì thế, việc bảo tồn và phát triển văn hóa Việt Nam tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc không chỉ là trách nhiệm của ngành văn hóa mà còn là trách nhiệm của toàn Đảng, toàn dân và toàn xã hội. Để góp phần vào việc bảo tồn và phát triển văn hóa Việt Nam, điều trước tiên là phải tìm hiểu về văn hóa các thành phần dân tộc ở Việt Nam để từ đó thấy được những nét riêng chung, những nét đẹp cần được bảo tồn, phát triển và những yếu tố lạc hậu không phù hợp với xã hội mới cần được hạn chế hoặc loại bỏ. Việt Nam là nước có nhiều thành phần dân tộc, điều đó đã mang lại cho Việt Nam một nền văn hóa đa dạng, phong phú, giàu bản sắc. Trong nhiều năm qua đã có nhiều công trình khoa học được xuất bản về đề tài này. Hướng nghiên cứu di dân, dịch chuyển của các cộng đồng thiểu số luôn được đề cao và tập trung nguồn lực cho các nhóm nghiên cứu mạnh trong những năm trở lại đây không chỉ trong nước mà còn được nhìn thấy trong môi trường học thuật thế giới. Những đề tài nghiên cứu về người Hoa và văn hóa người Hoa ở Việt Nam, theo đó, cố nhiên là không ít khi thành phần này chiếm một tỷ lệ cao trong phân bố dân số với hơn 800 nghìn người. Bạc Liêu là một trong những tỉnh ở đồng bằng Sông Cửu Long có nhiều người Hoa sinh sống nhất nhưng chưa có công trình khoa học nào nghiên cứu đầy đủ, cụ thể và chi tiết về văn hóa của cộng đồng người Hoa ở địa phương này. Trong thời gian qua cộng đồng người Hoa ở Bạc Liêu đã có vai trò rất lớn trong việc phát triển kinh tế - xã hội của tỉnh. Với quan điểm văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, là mục tiêu, động lực của sự phát triển,vì thế nghiên cứu về văn hóa của cộng đồng người Hoa ở Bạc Liêu để thấy được vai trò của văn nhóa của người Hoa góp phần vào sự phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội 10 của tỉnh cũng như sự tác động của các yếu tố bản địa đến đặc điểm văn hóa của cộng đồng người Hoa, trên cơ sở đó đề xuất biện pháp bảo tồn và phát triển văn hóa người Hoa ở Bạc Liêu. Điều đó không chỉ có ý nghĩa khoa học và thực tiễn mà còn có tính cấp thiết. Đó là những lý do khiến tôi chọn “Văn hóa của cộng đồng ngƣời Hoa ở Bạc Liêu” làm đề tài luận văn Thạc sĩ Việt Nam học của mình. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Việt Nam là nước có nhiều thành phần dân tộc, vì vậy việc nghiên cứu văn hóa chung của Việt Nam không thể không kể đến việc nghiên cứu văn hóa các thành phần dân tộc. Trong nhiều năm qua, trong hệ thống các chương trình khoa học xã hội, đã có khá nhiều đề tài đề cập đến vấn đề này và đã có nhiều công trình khoa học được xuất bản, nhiều bài viết đăng trên các tạp chí đề cập vấn đề văn hóa các tộc người ở Việt Nam. Trong hệ thống đó cũng có không ít các đề tài nghiên cứu về người Hoa và văn hóa của người Hoa ở Việt Nam. Một số công trình tổng hợp xuất sắc của các học giả đã giúp chúng ta hiểu biết khá đầy đủ về người Hoa, đáng kể nhất là Người Hoa tại Việt Nam (Nguyễn Văn Huy, 1993, Paris), nội dung quyển sách này nhấn mạnh đến những khía cạnh có tính chính trị và ảnh hưởng của những thành quả kinh tế của cộng đồng người Hoa trong đời sống xã hội Việt Nam, bên cạnh đó, các sinh hoạt khác như văn hóa, xã hội cũng được đề cập đến. Về phương pháp nghiên cứu, tác giả đã sử dụng phương pháp lịch sử, ghi lại các biến cố lịch sử, từ quá khứ đến với hiện tại gần, với phương pháp này độc giả rất dễ theo dõi. Với công trình này, tác giả đã nghiên cứu một phần sinh hoạt của cộng đồng người Hoa như chuyên đề về lịch sử, về văn hóa hay về kinh tế. Qua đó, tác giả cũng đã khẳng định đây không phải là một tài liệu nghiên cứu về xã hội học (sociologie), chủng tộc học (anthropologie) hay sắc tộc học (ethnologie) mà là một đóng góp để khám phá và để hiểu rõ thêm những đặc tính về một cộng đồng đã, đang và sẽ còn góp phần tích cực trong xã hội Việt Nam. Quyển Người Hoa trong xã hội Việt Nam, nửa đầu thế kỷ XIX (Dương Văn Huy, 2011, Hà Nội) đã trình bày, phân tích hoạt động kinh tế của người Hoa và vị trí của 11 Hoa thương trong nền kinh tế của Việt Nam thời kỳ khoảng nửa đầu thế kỷ XIX. Bằng phương pháp lịch sử tác giả đã cung cấp một cái nhìn toàn diện về người Hoa trong xã hội Việt Nam thời kỳ này để phục vụ cho những nghiên cứu giai đoạn sau. Về người Hoa ở Nam Bộ có các công trình sau: Công trình Định cư của người Hoa trên đất Nam Bộ (từ thế kỷ 17 đến năm 1945) (Nguyễn Cẩm Thúy, 2000, Hà Nội,) đề cập đến một số vấn đề về quá trình định cư của Người Hoa trên đất Nam Bộ từ thế kỷ 17 đến năm 1945 và quan tâm đến văn bản một số tài liệu Hán Nôm của xã Minh Hương, tỉnh Vĩnh Long mới được phát hiện. Sách Người Hoa ở Nam Bộ (Ngô Văn Lệ, Tp.HCM, 2005) giới thiệu về người Hoa ở Nam Bộ từ lịch sử hình thành, hoạt động kinh tế,… đến những thiết chế và nghi lễ trong hôn nhân và gia đình. Quyển Đặc khảo văn hóa người Hoa ở Nam Bộ của nhiều tác giả cùng biên soạn và do Huỳnh Ngọc Trảng chủ biên (Huỳnh Ngọc Trảng, 2012, Hà Nội), đã giới thiệu quá trình định cư, phát triển của cộng đồng người Hoa ở Nam Bộ và cung cấp cho độc giả kiến thức hữu ích về những đặc điểm văn hóa vật chất, văn hóa tinh thần của người Hoa ở Nam Bộ với các dạng thức văn hóa truyền thống bao gồm: văn hóa ăn, mặc, ở, tín ngưỡng, hội họa, thư pháp, nghệ thuật biểu diễn... Ở mỗi dạng thức văn hóa, các tác giả đều dựa trên những tài liệu Hán Nôm cổ để phân tích từ nguồn gốc, quá trình hình thành, những đặc điểm chính qua từng thời kỳ hưng thịnh, suy vong và trong thời hiện tại. Công trình Người Hoa ở Đồng Nai (Ban dân vận Tỉnh Ủy Đồng Nai, 2009, Đồng Nai) đã tổng quan về tình hình người Hoa ở tỉnh đồng Nai: lịch sử, kinh tế, dân cư, lối sống, tín ngưỡng, tôn giáo… và nêu ra phương hướng cho công tác người Hoa trong tương lai. Nghiên cứu về tín ngưỡng tôn giáo của người Hoa ở các tỉnh Nam Bộ có công trình Tín ngưỡng dân gian của người Hoa ở Nam Bộ của tác giả Võ Thanh Bằng đã cho biết lịch sử nghiên cứu tín ngưỡng dân gian của người Hoa, các khái niệm có liên quan đến tôn giáo, tín ngưỡng dân gian, khái quát về người Hoa ở Nam Bộ và các hoạt 12 động có liên quan đến tín ngưỡng dân gian của họ, các loại hình tín ngưỡng dân gian của người Hoa ở Nam Bộ. Công trình Tín ngưỡng và tôn giáo của người Hoa Quảng Đông ở Tp. HCM (Nguyễn Thị Hoa Xinh, 1997, Tp.HCM) đã khái quát về người Hoa ở TP. HCM, nghiên cứu tín ngưỡng và tôn giáo của người Hoa và tín ngưỡng, tôn giáo trong đời sống nhóm người này ở Tp. HCM. Giới thiệu về kiến trúc chùa chiền của người Hoa có cuốn Chùa Hoa ở Cần Thơ (Trần Phỏng Diều, 2008, Tp.HCM). Từ nguồn sử liệu, tác giả cho biết người Hoa đã có mặt ở Nam Bộ cách nay hơn 300 năm. Tuy nhiên, cộng đồng người Hoa định cư ở Cần Thơ đông đúc và ổn định sớm nhất cũng vào khoảng cuối thế kỷ XIX. Tác giả đã trình bày về hệ thống chùa Hoa ở Cần Thơ về kiến trúc, kết cấu, màu sắc, trang trí,… Hệ thống chùa Hoa ở Cần Thơ đã phản ánh rõ nét về lịch sử di dân của người Hoa đến Cần Thơ, địa bàn sinh tụ, đời sống kinh tế, văn hóa-xã hội… Nói về nghi thức hôn nhân và gia đình của người Hoa có công trình nghiên cứu Hôn nhân và gia đình của người Hoa ở Nam Bộ (Nguyễn Duy Bính, 1999, Tp. HCM) đã khái quát về người Hoa ở Nam Bộ, cộng đồng, dân số, hoạt động kinh tế văn hóa; những quan niệm trong hôn nhân, quy tắc và nghi lễ; hình thức và cấu trúc gia đình người Hoa ở Nam Bộ; chức năng và những nghi lễ gia đình. Và bài viết Hôn nhân và gia đình của người Hoa ở Nam Bộ (Nguyễn Bích Lợi, 2006, Tạp chí DTH), cũng đã cho ta biết về các nghi lễ về hôn nhân và gia đình của người Hoa ở Nam Bộ. Nói về người Hoa ở Bạc Liêu có bài nghiên cứu Nghi thức cưới – hỏi của người Hoa ở Bạc Liêu – Cà Mau, bài viết đã cho ta biết về các nghi thức, các bước tiến hành lễ cưới – hỏi, những điều nên làm và những điều kiêng kỵ, lễ vật… trong đám cưới của người Hoa. Nhìn chung, đã có nhiều công trình nghiên cứu về người Hoa ở Việt Nam nói chung, người Hoa ở các tỉnh Nam Bộ nói riêng, trong số đó cũng đã có một số công 13 trình cũng đã tiếp cận theo hướng liên ngành để nghiên cứu như: Người Hoa tại Việt Nam (Nguyễn Văn Huy), Người Hoa ở Nam Bộ, Đặc khảo văn hóa người Hoa ở Nam Bộ… Các công trình nghiên cứu về người Hoa và văn hóa của người Hoa ở Bạc Liêu vẫn còn rất ít, chỉ đề cập một vài khía cạnh riêng lẻ, chưa có một công trình nào nghiên cứu một cách toàn diện về văn hóa của cộng đồng người Hoa ở Bạc Liêu sử dụng cả phương pháp tiếp cận liên ngành và khu vực học, đặc biệt là văn hóa của người Hoa ở Bạc Liêu trong quá trình hội nhập và phát triển. Vì vậy, đời sống văn hóa của cộng đồng người Hoa ở Bạc Liêu là một vấn đề chứa đựng rất nhiều điều cần phải nghiên cứu. 3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu: Khảo sát, nghiên cứu liên ngành về tình hình văn hóa của cộng đồng người Hoa ở Bạc Liêu, trên cơ sở đó đề xuất các biện pháp bảo tồn và phát triển văn hóa của cộng đồng người Hoa ở Bạc Liêu. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu: - Nghiên cứu tổng thể, hệ thống về văn hóa của người Hoa ở Bạc Liêu, từ vị trí địa lý, điều kiện tự nhiên, các hoạt động kinh tế đến các thành tố của văn hóa vật chất và văn hóa tinh thần của cư dân. - Xác định những yếu tố văn hóa của cộng đồng người Hoa ở Bạc Liêu cần được bảo tồn và phát triển. - Đề xuất một số biện pháp bảo tồn và phát triển văn hóa của cộng đồng người Hoa ở Bạc Liêu. 4. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu: Đối tượng nghiên cứu của luận văn là văn hóa của cộng đồng người Hoa ở Bạc Liêu, từ văn hóa vật chất đến phong tục, tập quán, tôn giáo, tín ngưỡng… Để làm rõ được các yếu tố văn hóa này và tác động qua lại giữa chúng với văn hóa của các cộng đồng cư dân cư trú ở Bạc Liêu, luận văn cũng đặt vấn 14 đề nghiên cứu, giới thiệu về vị trí địa lý, điều kiện tự nhiên của tỉnh Bạc Liêu và văn hóa của các cộng đồng cư dân ở Bạc Liêu. 4.2. Phạm vi nghiên cứu 4.2.1. Phạm vi không gian: Người Hoa sống rải rác ở hầu hết các huyện thuộc tỉnh Bạc Liêu nhưng đề tài này chỉ nghiên cứu ở các điểm tập trung đông người Hoa đó là: ấp Bờ Bồi (thị trấn Phước Long, huyện Phước Long), ấp Biển Tây A (xã Vĩnh Trạch Đông, Tp. Bạc Liêu), phường 3, phường 5 (Tp. Bạc Liêu). 4.2.2. Phạm vi thời gian Luận văn tập trung nghiên cứu về văn hóa của người Hoa ở Bạc Liêu trong thời điểm hiện nay, nhưng có chú ý xem xét các vấn đề có liên quan trong tiến trình lịch sử, đặc biệt là quá trình khai khẩn và định cư của người Hoa ở Bạc Liêu và những biến đổi, phát triển của văn hóa người Hoa trong thời gian từ khi tái lập tỉnh Bạc Liêu đến nay (1997 – 2015) 4.2.3. Phạm vi vấn đề Trọng tâm luận văn phải giải quyết là văn hóa vật chất và văn hóa tinh thần của cộng đồng người Hoa ở Bạc Liêu, những đóng góp của văn hóa của cộng đồng người Hoa ở Bạc Liêu đối với sự phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội ở tỉnh Bạc Liêu. 5. Phƣơng pháp tiếp cận, nghiên cứu 5.1. Phương pháp tiếp cận 5.1.1. Tiếp cận khu vực học Phương pháp tiếp cận khu vực học có vai trò quan trọng đối với những nghiên cứu mang tính tổng hợp, giải quyết các vấn đề tổng hợp về kinh tế, văn hóa, xã hội của các cộng đồng người. Với cách hiểu khu vực là những không gian lịch sử - văn hóa, không gian phát triển, nơi có những điểm chung về điều kiện tự nhiên, tài nguyên thiên nhiên, kinh tế, văn hóa, xã hội,… giúp phân biệt nó với các vùng khác. Khu vực là nơi phản ánh những đặc điểm chung của văn hóa và con người, là môi trường trực tiếp tác 15 động đến văn hóa và con người, là nơi chứa đựng nhiều nhân tố quy định nên các giá trị văn hóa. Vận dụng phương pháp tiếp cận khu vực học, người viết sẽ khoanh vùng phạm vi nghiên cứu là tỉnh Bạc Liêu mà tập trung nhất là nơi có đông người Hoa sinh sống, từ đó nghiên cứu, tìm hiểu về điều kiện tự nhiên, tài nguyên thiên nhiên và đặc điểm kinh tế, cư dân, xã hội và mối liên hệ, sự tác động qua lại giữa các yếu tố trong phạm vi giới hạn nghiên cứu và những tác động qua lại giữa khu vực nghiên cứu và các khu vực xung quanh, các khu vực rộng lớn hơn bao trùm lên nó (Khu vực đồng bằng sông Cửu Long; khu vực Nam Bộ,…). 5.1.2. Tiếp cận hệ thống Văn hóa người Hoa ở Bạc Liêu được tồn tại trong hệ thống văn hóa Việt Nam và bản thân văn hóa của người Hoa ở Bạc Liêu cũng có tính hệ thống: gồm các hoạt động kinh tế, văn hóa vật chất/ đảm bảo đời sống, văn hóa tinh thần và văn hóa xã hội; có hệ thống từ văn hóa xóm/ ấp đến văn hóa của gia đình, cá nhân,….Vì vậy, muốn hiểu được văn hóa của cộng đồng người Hoa ở Bạc Liêu phải tiếp cận hệ thống: đi từ các hoạt động kinh tế tới văn hóa vật chất, văn hóa tinh thần,…). Vì vậy, phương pháp tiếp cận hệ thống được tiến hành dựa trên mối liên hệ giữa cái chung và cái riêng, dùng cái chung (đặc điểm văn hóa chung của cộng đồng người Hoa ở Việt Nam, các biện pháp bảo tồn và phát triển văn hóa ở Việt Nam) để đánh giá, tổng kết và quy hoạch cái riêng (đặc điểm văn hóa, các biện pháp bảo tồn và phát triển văn hóa cộng đồng người Hoa ở Bạc Liêu). Bảo tồn và phát triển văn hóa người Hoa ở Bạc Liêu trong hệ thống văn hóa Việt Nam để định hướng một cách phù hợp với đường lối chung của Việt Nam và thế giới, tránh được sự lệch pha, đi lạc với những kết quả nghiên cứu đã có của cả nước và toàn cầu. Cụ thể hơn là đặt việc bảo tồn và phát triển văn hóa người Hoa ở Bạc Liêu vào hệ thống các nhiệm vụ bảo tồn và phát triển văn hóa của cả nước. Những đặc điểm và mục tiêu chung của hệ thống chi phối rất lớn đối với việc bảo tồn và phát triển văn hóa của người Hoa ở Bạc Liêu, đồng thời bảo tồn và phát triển văn hóa của người Hoa ở Bạc Liêu chắc chắn có những điểm riêng mang tính đặc thù bám sát với đặc điểm cụ thể ở địa phương. 16 5.1.3. Tiếp cận liên ngành Tiếp cận liên ngành là phương pháp tiếp cận rất cần được áp dụng trong nghiên cứu văn hóa. Tiếp cận liên ngành là việc sử dụng cách tiếp cận của các khoa học chuyên ngành khác nhau để cùng nghiên cứu một đối tượng – trường hợp ở đây là văn hóa của cộng đồng người Hoa ở Bạc Liêu. Nghiên cứu văn hóa đòi hỏi quan điểm tổng thể và toàn cục. Để giải quyết một vấn đề mang tính tổng thể, toàn diện không thể chỉ sử dụng một phương pháp, một cách tiếp cận; để đưa ra biện pháp bảo tồn, phát triển văn hóa của người Hoa ở Bạc Liêu chúng ta cần hiểu cả lịch sử tồn tại, phát triển của họ, hiểu cả thực trạng văn hóa của họ ở thời điểm hiện tại, hiểu cả nhưng biến đổi về điều kiện tự nhiên trong khu vực họ cư trú, tức phải sử dụng các cách tiếp cận Sử học, Nhân học, Địa lý học,... Do vậy, người viết nhận diện văn hóa của cộng đồng người Hoa ở Bạc Liêu để đưa ra định hướng bảo tồn và phát triển một cách có hiệu quả bằng cách vận dụng cách tiếp cận của nhiều ngành khoa học là Văn hóa học, Nhân học, Xã hội học, Sử học, Địa lý học, Kinh tế học,... 5.2. Phương pháp nghiên cứu 5.2.1. Phương pháp nghiên cứu Nhân học Đây là phương pháp bao gồm cả phương pháp điều tra xã hội học và điền dã dân tộc học, là một trong những phương pháp đặc trưng trong nghiên cứu văn hóa. Nhằm khảo sát đặc điểm văn hóa – xã hội của người Hoa ở Bạc Liêu, người viết sẽ lấy ý kiến của cộng đồng người Hoa, các chuyên gia và các đối tượng tham gia vào quá trình bảo tồn và phát triển văn hóa về thái độ, nhận thức của họ về vấn đề văn hóa dân tộc mình. Tất cả các câu hỏi điều tra đều hướng tới xác định về đặc điểm văn hóa – xã hội và thăm dò những biện pháp khả thi. Sau khi xác định các nội dung cụ thể cần điều tra, người viết lựa chọn đối tượng, khu vực và thời gian điều tra. Điều tra điền dã dân tộc học nhằm tiếp cận vấn đề một cách trực quan sinh động, kiểm tra, đánh giá xác thực, bổ sung đầy đủ hơn những hiểu biết về đối tượng nghiên cứu, đồng thời cũng là cách kiểm chứng lại các tài liệu đã tổng hợp được. Điều 17 tra điền dã dân tộc học còn giúp sưu tầm, thu thập thêm tài liệu. Các hoạt động chính trong khi tiến hành phương pháp này là bao gồm: quan sát (quan sát tham dự và không tham dự), phỏng vấn (phỏng vấn sâu, bao gồm cả phỏng vấn hồi cố) và phỏng vấn theo bảng hỏi), chụp ảnh, đo vẽ, ghi chép,… tại các điểm nghiên cứu; trao đổi thông tin với người Hoa, với chính quyền, cơ quan quản lí văn hóa ở địa phương,… Bên cạnh đó, việc thiết kế phiếu điều tra xã hội học cũng được chú trọng vì lượng thông tin thu được nhiều, không qua trung gian nên ý kiến thu nhận được có tính xác thực cao, có ưu thế đặc biệt đối với những vấn đề tế nhị và chi phí thấp. 5.2.2. Phương pháp Lịch sử Phương pháp Lịch sử có vai trò quan trọng đối với nghiên cứu văn hóa, bởi lịch sử luôn là một phần, thậm chí là phần quan trọng trong văn hóa. Văn hóa là những hiện tượng xuyên thời gian và là quá trình được xây đắp trong lịch sử. Các giá trị văn hóa và đặc điểm văn hóa được hình thành trong lịch sử và được bồi đắp theo thời gian. Lịch sử không chỉ chứa đựng căn nguyên văn hóa, mà còn là nguồn cung cấp các yếu tố chi phối văn hóa đương đại. Vì vậy, phương pháp nghiên cứu Lịch sử là rất cần thiết trong việc nghiên cứu về văn hóa của cộng đồng người Hoa ở Bạc Liêu. Cụ thể, người viết vận dụng phương pháp lịch sử để nghiên cứu; sử dụng các tư liệu lịch sử để trình bày lịch sử vùng đất Bạc Liêu, quá trình hình thành cộng đồng người Hoa ở Bạc Liêu và các bước vận động, phát triển,... để thấy được tính liên tục, từ đó rút ra các đặc điểm văn hóa, xu hướng phát triển các yếu tố văn hóa ấy. 5.2.3. Phương pháp thống kê Thống kê là phương pháp cần thiết trong việc tiếp cận vấn đề nghiên cứu, vì không thể nhận xét đánh giá, quy kết chung chung, mở hồ mà không dựa trên những kết quả, số liệu thực tế. Người viết tổng hợp, phân tích và sử dụng những số liệu thống kê về người Hoa ở Bạc Liêu về dân số, địa bàn phân bố; về sản xuất, phong tục, tín ngưỡng,… để từ đó đánh giá xác thực đặc điểm văn hóa của cộng đồng cư dân này, xem yếu tố văn hóa nào cần được bảo tồn và phát triển, dùng biện pháp gì để bảo tồn 18 và phát triển một cách có hiệu quả. Số liệu thống kê được khai thác từ nhiều nguồn như: Sở văn hóa Thể thao Du lịch, Cục Thống kê, UBND tỉnh Bạc Liêu,… 6. Đóng góp của đề tài - Tổng quan tình hình nghiên cứu về người Hoa và văn hóa của người Hoa ở Việt Nam, Nam Bộ và các tỉnh Nam Bộ. - Trình bày một cách có hệ thống các thành tố văn hóa của cộng đồng người Hoa ở Bạc Liêu từ văn hóa vật chất (ăn, mặc, ở, đi lại) đến văn hóa tinh thần (phong tục tập quán, tín ngưỡng tôn giáo,…). Phân tích, khẳng định vai trò của văn hóa của người Hoa đối với sự phát triển kinh tế - văn hóa – xã hội tỉnh Bạc Liêu. - Đưa ra định hướng bảo tồn và phát triển văn hóa của cộng đồng người Hoa ở Bạc Liêu 7. Bố cục của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Phụ lục, Tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn được chia thành 3 chương: Chương 1: KHÁI QUÁT VỀ VÙNG ĐẤT VÀ CỘNG ĐỒNG NGƯỜI HOA Ở BẠC LIÊU Chương 2: VĂN HÓA CỦA CỘNG ĐỒNG NGƯỜI HOA Ở BẠC LIÊU Chương 3: ĐỊNH HƯỚNG BẢO TỒN VÀ PHÁT TRIỂN VĂN HÓA CỦA CỘNG ĐỒNG NGƯỜI HOA Ở BẠC LIÊU 19 Chƣơng 1: KHÁI QUÁT VỀ VÙNG ĐẤT VÀ CỘNG ĐỒNG NGƢỜI HOA Ở BẠC LIÊU 1.1. Về vùng đất Bạc Liêu 1.1.1. Tên gọi, địa lý hành chính 1.1.1.1. Tên gọi Qua một thời gian dài, tên gọi “Bạc Liêu” đã được nhiều người nghiên cứu và tìm hiểu. Các nhà nghiên cứu quan tâm cả về ngữ nghĩa lẫn từ nguyên của từ này, nhưng đến nay cũng chưa được một kết luận nào có chứng minh xác thực. Chung quanh từ “Bạc Liêu” vẫn còn tồn động nhiều ý kiến và giả thuyết khác nhau. Tác giả Nguyễn Lộc Tấn phân tích “Bạc Liêu theo tiếng Hoa kiều (Triều Châu) là Pò léo, có nghĩa là xóm nghèo, làm nghề hạ bạc, tức là chài lưới, đánh cá, làm biển [51, Tr.1]. Cư dân Việt Nam và các nước Á Đông thường coi nghề đánh cá là nghề hèn hạ và tệ bạc. “Pò” trong tiếng Han phát âm sang tiếng Việt thành Bạc và “Léo” phát âm thành “Liêu”. Từ xa xưa, nghề đánh cá thông thường ở Bạc Liêu là đóng đáy, tức là đóng cọc giữa sông, ngay theo lằn nước chảy rồi giăng lưới qua các cọc đó trong lúc nước lớn để khi được ròng cá bị chặn lại nhờ lưới. Vì vậy, tên gọi “Bạc Liêu” được người địa phương giải thích là “Xóm Trại Đáy”. Nhà văn Sơn Nam trong quá trình tìm hiểu về vùng đất phương Nam đã ghi lại: “...tỉnh Bạc Liêu thành hình lấy tên là Bạc Liêu vì ngay chợ của tỉnh lỵ có con rạch Bạc Liêu (có giả thuyết cho rằng Poanh Liêu, tức là nơi có đạo quân Lào trú đóng ngày xưa)” [41, Tr. 251]. Vương Hồng Sển một nhà khảo cứu lão thành ở Nam Bộ khi nói về Bạc Liêu đã dùng những lời rất bình dị như sau: “Truy nguyên, Cơ me gọi Bạc Liêu là PôLoeu (Pô là cây Lâm vồ; Phật nhập Niết Bàn dưới gốc cây này, nên người Miên rất trọng vọng và không dám đốn, còn Loeu là trên cao). Pô loeu là chỗ, vùng có cây 20