Tài liệu Vấn đề bảo tồn và phát huy cái đẹp của nghệ thuật đờn ca tài tử tại tỉnh trà vinh hiện nay

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN VĂN PHƢƠNG VẤN ĐỀ BẢO TỒN VÀ PHÁT HUY CÁI ĐẸP CỦA NGHỆ THUẬT ĐỜN CA TÀI TỬ TẠI TỈNH TRÀ VINH HIỆN NAY LUẬN VĂN THẠC SĨ TRIẾT HỌC HÀ NỘI, năm 2019 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN VĂN PHƢƠNG VẤN ĐỀ BẢO TỒN VÀ PHÁT HUY CÁI ĐẸP CỦA NGHỆ THUẬT ĐỜN CA TÀI TỬ TẠI TỈNH TRÀ VINH HIỆN NAY Ngành: Triết học Mã số : 82 29 001 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. NGUYỄN THU NGHĨA HÀ NỘI, năm 2019 LỜI CẢM ƠN Trong suốt thời gian học tập và hoàn thành luận văn này, tôi đã nhận được sự quan tâm, hướng dẫn tận tình của quý thầy, cô đang công tác, giảng dạy tại Học viện Khoa học xã hội, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam. Từ đó, giúp tôi có điều kiện tiếp cận và cập nhật, bổ sung thêm kiến thức về triết học, phục vụ tốt hơn cho công tác chuyên môn của bản thân. Đến nay, tôi đã hoàn thành chương trình học và hoàn chỉnh luận văn tốt nghiệp, tôi xin trân trọng cảm ơn Ban Giám đốc, Khoa Triết học và tập thể giảng viên đang công tác tại Học viện Khoa học xã hội đã giúp đỡ, tạo điều kiện thuận lợi cho tôi học tập, nghiên cứu trong suốt thời gian qua. Tôi bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc nhất đến PGS.TS Nguyễn Thu Nghĩa, người đã dành thời gian và tâm huyết để truyền đạt cho tôi kinh nghiệm, phương pháp nghiên cứu, tận tình hướng dẫn tôi với tinh thần trách nhiệm cao trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận văn này. Tôi gửi lời cảm ơn chân thành đến Lãnh đạo khoa Lý luận Chính trị và Ban giám hiệu trường Đại học Trà Vinh đã quan tâm tạo điều kiện thuận lợi cho tôi nghiên cứu và hoàn thành luận văn tốt nghiệp. Dù đã có nhiều cố gắng, song luận văn chắc chắn không thể tránh khỏi những thiếu sót và hạn chế. Tôi rất mong nhận được sự chia sẻ và những ý kiến đóng góp quý báu của các thầy, cô và các bạn học viên để luận văn có giá trị thực tiễn hơn. Trân trọng cảm ơn! LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan bản luận văn “Vấn đề bảo tồn và phát huy cái đẹp của nghệ thuật đờn ca tài tử tại tỉnh Trà Vinh hiện nay” này là công trình nghiên cứu thực sự của cá nhân, được thực hiện trên cơ sở nghiên cứu lý thuyết và xuất phát từ thực tiễn tại địa phương, dưới sự hướng dẫn của PGS.TS. Nguyễn Thu Nghĩa. Các số liệu và những kết quả nghiên cứu trong luận văn là trung thực, chưa từng được công bố dưới bất cứ hình thức nào trước khi trình, bảo vệ và công nhận bởi Hội đồng đánh giá Luận văn tốt nghiệp Thạc sĩ Triết học. Một lần nữa tôi xin khẳng định sự trung thực của lời cam kết trên. Ngƣời cam đoan Nguyễn Văn Phƣơng MỤC LỤC MỞ ĐẦU ..................................................................................................... 1 Chƣơng 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN NGHIÊN CỨU CÁI ĐẸP TRONG NGHỆ THUẬT ĐỜN CA TÀI TỬ VÀ QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH NGHỆ THUẬT ĐỜN CA TÀI TỬ TẠI TỈNH TRÀ VINH ................................ 12 1.1. Cơ sở lý luận nghiên cứu cái đẹp trong nghệ thuật đờn ca tài tử ...... 12 1.1.1. Quan niệm của C.Mác và Ph.Ăngghen về cái đẹp ...................... 12 1.1.2. Về nghệ thuật và nghệ thuật đờn ca tài tử .................................. 20 1.2. Quá trình hình thành nghệ thuật đờn ca tài tử tại tỉnh Trà Vinh ......... 30 1.2.1. Điều kiện lịch sử, tự nhiên, kinh tế - xã hội và văn hóa cho sự ra đời và phát triển đờn ca tài tử. ............................................................ 30 1.2.2. Quá trình ra đời và phát triển đờn ca tài tử tại tỉnh Trà Vinh .. 333 1.3. Cái đẹp trong nghệ thuật Đờn ca tài tử Nam Bộ nói chung và Đờn ca tài tử Trà Vinh nói riêng .......................................................................... 41 1.3.1. Giá trị của cái đẹp trong nghệ thuật đờn ca tài tử Nam bộ ........ 41 1.3.2. Nghệ thuật đờn ca tài tử Trà Vinh – một cái đẹp mang tính thời đại ....................................................................................................... 45 Chƣơng 2: BẢO TỒN VÀ PHÁT HUY CÁI ĐẸP CỦA NGHỆ THUẬT ĐỜN CA TÀI TỬ TẠI TỈNH TRÀ VINH – THỰC TRẠNG VÀ GIẢI PHÁP ......................................................................................................... 50 2.1. Thực trạng của việc bảo tồn và phát huy cái đẹp của nghệ thuật đờn ca tài tử ở Trà Vinh hiện nay ....................................................................... 50 2.1.1. Thành tựu của việc bảo tồn và phát huy cái đẹp của nghệ thuật đờn ca tài tử ở Trà Vinh hiện nay. ....................................................... 50 2.1.2. Hạn chế của việc bảo tồn và phát huy cái đẹp của nghệ thuật đờn ca tài tử ở Trà Vinh hiện nay ............................................................... 56 2.2. Một số giải pháp bảo tồn và phát huy cái đẹp của nghệ thuật Đờn ca tài tử ở Trà Vinh hiện nay ............................................................................ 62 2.2.1. Giải pháp bảo tồn cái đẹp của nghệ thuật đờn ca tài tử ............. 62 2.2.2. Giải pháp phát huy cái đẹp của nghệ thuật Đờn ca tài tử ......... 70 KẾT LUẬN ............................................................................................... 78 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Không chỉ sở hữu nguồn tài nguyên thiên nhiên phong phú đa dạng, Việt Nam còn được biết đến là một quốc gia có nguồn tài nguyên văn hóa phong phú. Trong số các tài nguyên văn hóa đó, không ít những giá trị văn hóa được Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên hiệp quốc (UNESCO) công nhận là di sản văn hóa phi vật thể nhân loại. Tính đến thời điểm cuối năm 2017, Việt Nam có 10 Di sản văn hóa phi vật thể của thế giới và 2 Di sản văn hóa phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp được UNESCO công nhận đó là: Nhã nhạc cung đình Huế, Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên, Dân ca quan họ Bắc Ninh, Ca trù, hội Gióng tại đền Phù Đổng và đền Sóc, Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương ở Phú Thọ, Đờn ca tài tử Nam Bộ, Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh, Nghi lễ và trò chơi kéo co, Thực hành tín ngưỡng Thờ Mẫu Tam phủ của người Việt, Nghệ thuật bài chòi Trung Bộ, Hát Xoan. So với nghệ thuật Tuồng (Hát Bội), Chèo, Quan họ hay Ca Trù, nghệ thuật Đờn ca tài tử có lịch sử hình thành muộn hơn rất nhiều, nhưng loại hình nghệ thuật này thấm đẫm các giá trị văn hoá Việt với những đặc trưng đa dạng riêng. Đờn ca tài tử ra đời gắn liền với lịch sử văn hóa của vùng đất Nam Bộ, gắn liền với dấu chân của những người đi mở đất Phương Nam. Dòng nhạc tài tử là tiếng lòng của người Nam Bộ và chính vì vậy nó có vai trò rất lớn trong đời sống văn hóa tinh thần của cư dân vùng đất này. Nghiên cứu dòng âm nhạc tài tử, chúng ta phải nghiên cứu ở nhiều góc độ khác nhau để tìm ra những giá trị độc đáo và từ đó có những cơ sở khoa học để đảm bảo và phát huy một cách hiệu quả loại hình này trong điều kiện vừa được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể đại diện nhân loại là việc làm rất cần thiết. Vì vậy tôi chọn đề tài “Vấn đề bảo tồn và phát huy cái đẹp 1 của nghệ thuật đờn ca tài tử tại tỉnh Trà Vinh hiện nay”, với các lý do sau đây: Thứ nhất, xuất phát từ ý nghĩa khoa học bên cạnh những yếu tố tự nhiên lịch sử, văn học thì yếu tố quyết định để đưa đến sự hình thành và phát triển mạnh mẽ của dòng nhạc tài tử chính là việc sáng tạo, trình diễn và lưu truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác một loại hình nghệ thuật đặc trưng, biểu tượng văn hóa vùng và trở thành di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Mặt khác, trong những điều kiện đờn ca tài tử vừa được UNESCO công nhận ngày 5 tháng 12 năm 2013 là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại rất cần có những biện pháp bảo tồn và phát huy hiệu quả nhất. Bảo tồn và phát huy hiệu quả thì nhân tố quyết định chính là giữ gìn và tìm hiểu cái đẹp trong loại hình nghệ thuật này trong hoạt động sáng tạo trình diễn và đào tạo. Bảo toàn để kế thừa những giá trị tinh hoa từ những yếu tố mang tính chất mỹ học của đờn ca tài tử là việc làm cần thiết trong giai đoạn hiện nay. Thứ hai, cái đẹp bắt nguồn từ cái chân, cái thật, cái tốt, giúp cho con người định hướng theo các quy luật hoàn thiện, hoàn mỹ. Từ sự cân xứng, hài hòa, cái đẹp tác động đến tâm hồn con người và đời sống xã hội. Cái đẹp gắn với cuộc sống và hoạt động sáng tạo của con người, biểu hiện ở nhiều khía cạnh, lĩnh vực tự nhiên và xã hội khác nhau. Nghiên cứu cái đẹp trong nghệ thuật đờn ca tài tử chúng ta mới cảm nhận hết được giá trị nghệ thuật độc đáo của đờn ca tài tử về một tính cách phóng khoáng và nếp sống sông nước miệt vườn của con người Nam Bộ, trong những đêm trăng thanh gió mát sau một ngày lao động miệt mài, vất vả hay trong những dịp hội hè, đình đám, người ta thường hát tài tử với nhau. Dần dần đờn ca tài tử trở thành món ăn tinh thần không thể thiếu trong đời sống văn hóa của người dân nơi đây theo một cách rất riêng Nam Bộ. 2 Thứ ba, xuất phát từ thực tiễn tỉnh Trà Vinh là một trong 21 tỉnh của Nam Bộ có phong trào đờn ca tài tử mạnh, có những nghệ nhân nổi tiếng trong nhạc giới như: nhạc sư Hồng Tấn Phát, nghệ sĩ nhân dân Viễn Châu, nhạc sĩ Năm Cơ,... đã có công đóng góp rất lớn cho sự hình thành và phát triển của đờn ca tài tử Nam Bộ. Có rất nhiều đề tài, bài báo nghiên cứu các lĩnh khác nhau về đờn ca tài tử, nhưng đi sâu phân tích về mặt khoa học và thực tiễn để khám phá và phân tích cái đẹp của nghệ thuật đờn ca tài tử tại tỉnh Trà Vinh trong thời kỳ công nghiệp hóa hiện đại hóa hiện nay vẫn còn rất hạn chế. Thứ tư, ở Việt Nam hiện nay, do điều kiện sống, tiện nghi sinh hoạt, lối sống có sự thay đổi lớn đã kéo theo sự thay đổi không chỉ ở bề ngoài mà cả trong nhận thức lẫn sự tiếp nhận văn hóa không chỉ ở thành thị mà còn ở nông thôn. Sự khủng hoảng ở một số mặt trên phương diện đời sống tinh thần liên quan đến từng gia đình. Đặc biệt các thế hệ trẻ hiện nay thích tiếp nhận văn hóa bên ngoài mà quên đi những giá trị truyền thống của dân tộc, trong đó có cái đẹp của nghệ thuật đờn ca tài tử Nam Bộ. Làm thế nào để vừa thực hiện được công nghiệp hoá, hiện đại hóa, phát triển kinh tế vừa giữ gìn được bản sắc văn hoá dân tộc? Phải làm gì để trong những năm tới, dân tộc Việt Nam, con người Việt Nam được sống trong một xã hội hiện đại với nền văn hoá đặc sắc của chính mình? Cho nên việc nghiên cứu những cái hay, cái đẹp của nghệ thuật đời ca tài tử, đề xuất những giải pháp nhằm phát huy cái đẹp trong nghệ thuật đờn ca tài tử nói chung, đờn ca tài tử tỉnh Trà Vinh nói riêng là việc làm hết sức cần thiết và cấp bách hiện nay. 2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài Hơn một thế kỷ hình thành và phát triển, đờn ca tài tử đã tạo nên sức lan tỏa lớn trong cộng đồng, thu hút sự quan tâm của các nhà nghiên cứu ở nhiều lĩnh vực triết học, mỹ học, âm nhạc, văn hóa và kể cả những người 3 tâm huyết với loại hình nghệ thuật này. Bằng nhiều hướng tiếp cận khác nhau, việc ghi chép, sưu tầm: trải qua quá trình hình thành và phát triển gần một thế kỷ, đờn ca tài tử có những công trình ghi chép, sưu tầm, nghiên cứu dưới nhiều góc độ khác nhau. Trong Hồi ký của mình, tác giả Trần Văn Khê viết: “từ thời ông Trần Quang Diệm (Ông nội Trần Văn Khê) đã có ý thức soạn một tuyển tập ghi các bản nhạc Huế với phương pháp ghi âm mà ông Trần Quang Diệm đã sáng chế ghi theo hò xự xang xê cống viết bằng chữ Hán trong các ô vuông”[22, tr.36]. Tuy nhiên, bản ghi này cho đến nay không còn tồn tại, nếu còn đây sẽ là dấu mốc rất quan trọng cho lịch sử hình thành đờn ca tài tử. Xuất hiện trên báo chí, sách vở đầu thế kỷ thứ XX, những tập bài ca, bản đờn tướng tài tử năm 1991; Lục tài tử (xuất bản 12/6/1915), Thập tài tử (xuất bản 15/6/1915), Bát tài tử (xuất bản 29/8/1915) do nhà in de L’Union xuất bản [40, tr.71 - 82]. Đây là những tập bài ca, bản đờn rất có ý nghĩa trong việc truyền bá nhạc tài tử, chuẩn bị cho sự ra đời của sân khấu Cải lương và nghệ thuật đờn ca tài tử. Bên cạnh việc ghi chép sưu tầm còn có các công trình nghiên cứu như sau: Trong cuốn Cái đẹp một số vấn đề lý luận và thực tiễn của Nguyễn Thu Nghĩa (chủ biên) nhà xuất bản Lý luận Chính trị Hà Nội 2016, là một công trình nghiên cứu sâu đánh giá về những thành công của Mác và Ăngghen trong các tư tưởng về nguồn gốc lao động, bản chất xã hội cũng như các chuẩn mực của cái đẹp, để từ đó chúng ta thấy cái đẹp gắn với cái có ích, cái đạo đức, gắn với tự nhiên, gắn với bản chất của mỗi xã hội sản sinh ra nó. Đồng thời vận dụng trong xã hội Việt Nam với mục tiêu xây dựng và phát triển nền văn hóa tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc trong cơ chế thị trường 4 định hướng xã hội chủ nghĩa mà nội dung cơ bản của nó là dân tộc – hiện đại – nhân văn. Ngoài ra còn có cuốn Giá trị tinh thần truyền thống của dân tộc Việt Nam Trần Văn Giàu (Chủ biên), Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 1980, là một trong những công trình nghiên cứu tâm huyết của Trần Văn Giàu, được tác giả thực hiện vào thời điểm mà chưa có một nghiên cứu mang tính hệ thống về chủ đề giá trị tinh thần truyền thống của dân tộc. Với những suy tư và những tình cảm sâu sắc nhất, tác giả đã đưa ra những kiến giải về các giá trị truyền thống đặc thù của dân tộc Việt Nam. Một phạm vi khác có công trình nghiên cứu của Phan Huy Lê và Vũ Minh Giang (Chủ biên), Các giá trị truyền thống và con người Việt Nam hiện nay, (Đề tài KX07-02, tập 1 năm 1994 và tập 2 năm 1996). Các tác giả đã nghiên cứu quá trình hình thành, phát triển, biến đổi của các giá trị truyền thống Việt Nam, phân tích nội dung cấu thành của truyền thống Việt Nam, sau đó đánh giá những mặt mạnh, mặt yếu của di sản truyền thống. Từ đó, đưa ra những khuyến nghị về phương hướng và giải pháp giáo dục, phát huy các giá trị truyền thống để giải quyết hài hòa mối quan hệ giữa truyền thống và hiện đại. Hoặc Giáo sư Ngô Đức Thịnh trong cuốn Bảo tồn, làm giàu và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống Việt Nam trong đổi mới và hội nhập, Nxb Chính trị quốc gia, 2010 đã phân tích những giá trị tiêu biểu mang tính đặc sắc riêng có của văn hóa truyền thống Việt Nam trong đổi mới và hội nhập. Phạm Thanh Hà, Giữ gìn bản sắc dân tộc Việt Nam trong bối cảnh toàn cầu hóa hiện nay, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2011 đi từ việc phân tích cơ sở hình thành, những đặc điểm và nhấn mạnh vai trò qua việc phân tích cơ sở hình thành, những đặc điểm và nhấn mạnh vai trò quan trọng của việc giữ 5 gìn bản sắc dân tộc, đặt trong bối cảnh toàn cầu hóa và những tác động hai mặt của toàn cầu hóa, tác giả đã đề ra những định hướng và giải pháp chủ yếu nhằm giữ gìn và phát huy bản sắc dân tộc Việt Nam, phát triển lành mạnh con người, xã hội và sự phát triển bền vững của đất nước. Tác giả Hoàng Thị Hương trong bài Giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc trong quá trình phát triển kinh tế thời kỳ hội nhập quốc tế (T/c Cộng sản online tapchicongsan.org.vn, ngày 22/9/2010) đã chỉ ra tầm quan trọng của việc giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc. Theo tác giả, giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc là giữ gìn cốt cách dân tộc trong quá trình phát triển của dân tộc. Nói tới cốt cách của một dân tộc thì không chỉ nói tới những nét đặc sắc, đậm đà được biểu hiện qua tính cách mà còn thông qua toàn bộ đời sống vật chất và tinh thần của dân tộc. Ở một phạm vi hẹp hơn của luận văn mà tác giả nghiên cứu có các công trình như sau: Luận án của Vũ Nhật Thăng đã hệ thống lại thanh âm nhạc tài tử qua đề tài Thang âm của nhạc Tài tử Cải lương (1994), ông đã vận dụng nguyên lý âm học để đo thang âm nhạc của tài tử và định danh thanh âm nhạc tài tử là: Bắc – xuân – ai - oán dạng 1 và oán dạng 2. Đây là công trình có giá trị cao về mặt âm nhạc. Kiều Tấn với công trình nghiên cứu Hệ thống bài bản nhạc Tài tử Nam Bộ (1997), đã hệ thống bài bản và nêu ra nhiều kiểu hệ thống khác nhau của người đi trước. Gần đây có hai công trình nghiên cứu đờn ca tài tử Nam Bộ theo hướng tiếp cận liên ngành. Công trình thứ nhất là luận án tiến sĩ của Mai Mỹ Duyên Đờn ca tài tử trong đời sống cư dân Tây Nam Bộ (2007), nghiên cứu diễn giải lịch sử, trình bày các dạng thức sinh hoạt và trình diễn, đồng thời đi 6 sâu phân tích giá trị, chức năng và những ảnh hưởng sâu sắc của loại hình nghệ thuật này đối với đời sống tinh thần cư dân Tây Nam Bộ. Công trình thứ hai có tựa đề Góp phần nghiên cứu đờn ca tài tử (2001) của Nguyễn Thị Mỹ Liêm. Đây là công trình đề cập đến nhiều khía cạnh của đờn ca tài tử. Tác giả đã lý giải đờn ca tài tử Nam Bộ là nghề chơi hay chuyên nghiệp, khái quát đờn ca tài tử Nam Bộ con đường xây dựng và phát triển. Sự kế thừa và sáng tạo đó thể hiện qua hơi, điệu, đặc điểm cấu trúc, phương pháp sáng tạo. Quyển sách này được tác giả Trần Văn Khê đánh giá cao ở góc độ âm nhạc và lịch sử âm nhạc truyền thống Việt Nam. Một công trình nghiên cứu khác vừa được xuất bản của tác giả Võ Trường Kỳ với tựa đề Đờn ca tài tử Nam Bộ (2013), đề cập một số vấn đề như: đất và người Nam Bộ, nguồn gốc phát sinh dòng nhạc tài tử Nam Bộ, phong trào đờn ca, quá trình hình thành hệ thống bài bản, giá trị nghệ thuật và những biện pháp bảo tồn và phát triển đờn ca tài tử Nam Bộ. Nhìn chung, đây là một công trình đã được tác giả bỏ nhiều công sức để tập hợp những nghiên cứu của những người nghiên cứu trước đó để hệ thống lại một cách khá hoàn chỉnh. Tuy nhiên, vấn đề lý thuyết nghiên cứu chưa được tác giả chú trọng. Công trình Hát bội, Đờn ca Tài tử và Cải lương cuối thế kỷ thứ 19 đầu thế kỷ thứ 20 (2013), của Nguyễn Lê Tuyên và Nguyễn Đức Hiệp. Đây là công trình nghiên cứu của hai tác giả người gốc Việt đang làm việc tại Australia và Hoa Kỳ. Công trình này cung cấp nhiều tư liệu về các loại hình nghệ thuật nói trên hiện đang được lưu trữ trong thư viện nước Pháp. Bên cạnh đó, cũng có rất nhiều các hội thảo về đờn ca tài tử được tổ chức, nhiều báo cáo tham luận được in trong kỷ yếu hội thảo về đờn ca tài tử. Có thể kể đến một số hội thảo lớn như: Bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể Nghệ thuật đờn ca tài tử (2010) do Sở Văn hóa Thông 7 tin và Du lịch thành phố Hồ Chí Minh tổ chức; Nghệ thuật đờn ca tài tử và những lối đơn ngẫu hứng (2011), hội thảo quốc tế do Bộ Văn hóa Thông tin và du lịch tổ chức tại thành phố Hồ Chí Minh. Tài liệu tổng hợp điều tra đờn ca tài tử tỉnh Trà Vinh (2012), trong quá trình thành lập hồ sơ trình UNESCO do Sở Văn hóa Thông tin và du lịch tỉnh Trà Vinh thực hiện. Luận văn của các nhà nghiên cứu về đờn ca tài tử với việc nâng cao đời sống văn hóa cộng đồng (2013), kỷ yếu hội thảo do Bộ Văn hóa Thông tin và du lịch tổ chức tại tỉnh Bến Tre. Nhìn chung các công trình trên đều đi sâu nghiên cứu đờn ca tài tử dưới góc độ âm nhạc học, nghệ thuật học hoặc dưới góc độ sử học, văn học để nghiên cứu chung về đờn ca tài tử, trong đó có đề cập đến nghệ nhân. Song, vẫn chưa có công trình nào đặt nghệ nhân đờn ca tài tử làm đối tượng nghiên cứu chính yếu để từ đó xác định vai trò của họ trong việc sáng tạo, trình diễn và truyền dạy; được xem là phương thức tồn tại và phát triển của loại hình âm nhạc này. Do vậy, luận văn trên cơ sở kế thừa những thành quả nghiên cứu của những người đi trước về nghệ thuật đờn ca tài tử Nam Bộ, cố gắng tìm hiểu những cái hay, cái đẹp trong nghệ thuật đờn ca tài tử nói chung, đờn ca tài tử tỉnh Trà Vinh nói riêng. Đặt cái đẹp của nghệ thuật đờn ca tài tử làm đối tượng nghiên cứu chính, nhằm làm sáng tỏ vai trò chủ thể và cũng để tìm ra những giải pháp hiệu quả vừa nâng cao giá trị vừa có thể bảo tồn, phát huy loại hình nghệ thuật này trong điều kiện vừa được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 8 - Mục đích của luận văn là góp phần làm sáng tỏ một số vấn đề có tính lý luận và thực tiễn về nghệ thuật đờn ca tài tử, đặc biệt là cái đẹp của nghệ thuật đờn ca tài tử tại Trà Vinh trong thời kỳ hiện nay; trên cơ sở phân tích được thực trạng bảo tồn và phát huy cái đẹp của nghệ thuật đờn ca tài tử, đồng thời chỉ ra các nguyên nhân khách quan và chủ quan của thực trạng để từ đó nêu ra những giải pháp bảo tồn và phát huy cái đẹp của nghệ thuật đờn ca tài tử tại tỉnh Trà Vinh hiện nay. Để thực hiện mục đích này luận văn giải quyết các nhiệm vụ sau: - Hệ thống hóa các nguồn tài liệu về đờn ca tài tử và trên cơ sở thực tế khảo sát đờn ca tài tử ở Trà Vinh trình bày một số giá trị về cái đẹp của nghệ thuật đờn ca tài tử Nam Bộ nói chung và Trà Vinh nói riêng. - Quá trình hình thành và phát triển vùng đất Trà Vinh cũng như quá trình hình thành phát triển phong trào đờn ca tài tử tại tỉnh Trà Vinh. - Phân tích thực trạng bảo tồn và phát huy cái đẹp của nghệ thuật đờn ca tài tử; chỉ ra những yếu tố khách quan và chủ quan tác động đến cái đẹp của nghệ thuật đờn ca tài tử tại Trà Vinh. - Đề xuất một số giải pháp cơ bản góp phần bảo tồn và phát huy cái đẹp của nghệ thuật đờn ca tài tử tại tỉnh Trà Vinh hiện nay. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tƣợng nghiên cứu Cái đẹp của nghệ thuật đờn ca tài tử tỉnh Trà Vinh. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Không gian nghiên cứu: Chủ yếu trên địa bàn tỉnh Trà Vinh, đồng thời liên hệ nghiên cứu đến các vùng đất khác thuộc Nam Bộ. Thời gian nghiên cứu: Giai đoạn ra đời đờn ca tài tử ở Nam Bộ từ cuối thế kỷ thứ XX cho đến nay. 9 5. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu. Luận văn dựa trên cơ sở quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng, chủ nghĩa duy vật lịch sử, những nguyên lý mỹ học Mác-Lênin, các quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam và Chủ tịch Hồ Chí Minh về mỹ học, văn hóa và văn học nghệ thuật. Luận văn áp dụng các phương pháp nghiên cứu sau: Phương pháp so sánh, đối chiếu (lịch đại và đồng đại) để tìm hiểu sự tương đồng và khác biệt của đờn ca tài tử ở Trà Vinh với các khu vực khác, đồng thời so sánh trong tỉnh qua những thời điểm khác nhau. Luận văn còn so sánh đờn ca tài tử với quan họ, ca trù - những loại hình đã được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Từ đó, chỉ ra bản chất cái đẹp trong loại hình nghệ thuật đờn ca tài tử Nam Bộ theo một cách riêng nhất. Phương pháp thống kê, phân tích: tập hợp các dữ liệu, tài liệu, số liệu điều tra của địa phương để tổng hợp, phân tích tìm ra những điểm quan trọng liên quan đến việc bảo tồn và phát huy cái đẹp của đờn ca tài tử ở Trà Vinh trong thời kỳ hội nhập. Ngoài việc kế thừa các tài liệu liên quan của các nhà nghiên cứu thì tư liệu điền dã bằng cách ghi âm ghi hình các buổi sinh hoạt, liên hoan đờn ca tài tử từ cấp quốc gia đến cơ sở. Phương pháp khảo sát điền dã, phỏng vấn sâu, phỏng vấn hồi tố các đối tượng là nghệ nhân, khán giả, các nhà nghiên cứu,…. đây là nguồn tài liệu cơ bản để hoàn thành luận văn này. Các phương pháp nghiên cứu trên được vận dụng phù hợp để làm sáng tỏ chủ đề từng chương, mục, tiểu mục. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của đề tài 10 Ý nghĩa lý luận: Luận văn góp phần làm phong phú thêm những cứ liệu khoa học cho những ai quan tâm đến loại hình nghệ thuật đặc trưng vùng Nam Bộ ở góc độ văn hóa học, triết học, mỹ học. Ý nghĩa thực tiễn: Luận văn góp thêm tư liệu khoa học qua thực tế nghiên cứu để từ đó có hướng bảo tồn và phát huy cái đẹp của nghệ thuật đờn ca tài tử một cách khoa học không chỉ riêng cho đờn ca tài tử ở Trà Vinh mà cả vùng Nam Bộ. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu luận văn chia thành 2 chương như sau: Chƣơng 1: Cơ sở lý luận nghiên cứu cái đẹp trong nghệ thuật đời ca tài tử và quá trình hình thành nghệ thuật đờn ca tài tử tại tỉnh Trà Vinh Chƣơng 2: Bảo tồn và phát huy cái đẹp của nghệ thuật đờn ca tài tử tại tỉnh Trà Vinh – Thực trạng và giải pháp. 11 Chƣơng 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN NGHIÊN CỨU CÁI ĐẸP TRONG NGHỆ THUẬT ĐỜN CA TÀI TỬ VÀ QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH NGHỆ THUẬT ĐỜN CA TÀI TỬ TẠI TỈNH TRÀ VINH 1.1. Cơ sở lý luận nghiên cứu cái đẹp trong nghệ thuật đờn ca tài tử 1.1.1. Quan niệm của C.Mác và Ph.Ăngghen về cái đẹp Mỹ học là khoa học giúp con người biết cảm thụ, đánh giá và sáng tạo cái đẹp. Các nhà tư tưởng ở mỗi giai đoạn lịch sử khác nhau có quan niệm khác nhau về cái đẹp. Có quan niệm nhấn mạnh cái đẹp ở sự hài hòa, tỷ lệ, trật tự. Có quan niệm đồng nhất cái đẹp với cái thiện, cái có ích, với đức hạnh. Có quan niệm cho cái đẹp có nguồn gốc từ tự nhiên, là các thuộc tính sẵn có của các sự vật, hiện tượng. Có quan niệm đi tìm cái đẹp từ thế giới siêu tự nhiên, ý niệm, tinh thần ở bên ngoài con người; song cũng có quan niệm phủ nhận cái đẹp, coi đó là sản phẩm của tầng lớp thống trị, là cái không cần thiết. Song, nhìn chung các quan niệm về cái đẹp trong lịch sử mỹ học đều hướng đến những giá trị chung nhất để con người phấn đấu đạt đến và đều để lại những tư tưởng quý báu cho những thế hệ mai sau làm giàu thêm đời sống thẩm mỹ của mình. Coi mỹ học là một bộ phận hợp thành chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử, các tư tưởng mỹ học của C.Mác, Ph.Ăngghen và Lênin gắn bó hữu cơ với ba bộ phận cấu thành của chủ nghĩa Mác: chủ nghĩa duy vật biện chứng, chủ nghĩa duy vật lịch sử, kinh tế chính trị và chủ nghĩa xã hội khoa học. Các nhà kinh điển của chủ nghĩa Mác cho rằng, cái đẹp không phải là cái vốn có của tư tưởng, của động vật, hay của tồn tại. Cái đẹp là một quan hệ biện chứng giữa chủ thể thẩm mỹ và đối tượng thẩm mỹ. 12 Trong tác phẩm Bản thảo kinh tế - triết học năm 1844, C.Mác đi sâu tìm hiểu sự phát triển của lịch sử xã hội và rút ra kết luận chủ yếu về sự phát triển của lịch sử, về chủ nghĩa cộng sản, đồng thời Mác đã chỉ ra nguồn gốc và bản chất của cái đẹp chính là nằm trong một chỉnh thể của sự phát triển sản xuất. Vì vậy, Mác khẳng định, lao động chính là nguồn gốc của cái đẹp. Mác nói rằng “toàn bộ cái gọi là lịch sử của toàn bộ thế giới chẳng qua chỉ là sự sáng tạo con người kinh qua lao động của con người”[62,tr.182]. Chủ thể thẩm mỹ theo quan niệm của Mác là con người chứ không phải là chủ thể thần thánh hay chủ thể động vật. Mác viết rằng: “con vật chỉ tái tạo sản xuất ra bản thân nó, còn con người thì tái tạo sản xuất ra toàn bộ giới tự nhiên; sản phẩm của súc vật trực tiếp gắn với cơ thể thể xác của nó, còn con người thì đối diện một cách tự do với sản phẩm của mình. Con vật chỉ xây dựng theo kích thước và nhu cầu của loài của nó, còn con người thì có thể sản xuất theo kích thước của bất cứ loại nào và ở đâu cũng biết vận dụng bản chất hữu cơ của mình vào đối tượng; do đó con người cũng xây dựng theo các quy luật của cái đẹp”[62, tr.137]. Trong mỹ học của Mác, chủ thể người là một chủ thể văn hóa. Đó là những con người trưởng thành về mọi mặt: bàn tay khéo léo, thế đứng thẳng, óc lớn,... được thông qua quá trình lao động từ thế hệ đó đến thế hệ kia mà thành. Ăngghen nói rằng, lao động đã làm cho các cơ quan sinh học người vượt hẳn hơn các cơ quan sinh học của các loài động vật ngoài người: “bàn tay không những là khí quan của lao động, mà còn là sản phẩm của lao động nữa. Chỉ nhờ có lao động, nhờ thích ứng được với những động tác ngày càng mới, nhờ sự di truyền của sự phát triển đặc biệt đã đạt được bằng cách đó của các cơ, của các gân, và sau những khoảng thời gian dài hơn, cả của xương nữa, và cuối cùng, nhờ luôn luôn áp dụng lại sự tinh luyện thừa hưởng được đó vào những động tác mới, ngày càng phức tạp hơn, - mà bàn 13 tay con người mới đạt được trình độ hoàn thiện rất cao khiến nó có thể, như một sức mạnh thần kỳ, sáng tạo ra các bức tranh của Raphaen, các pho tượng của Tôvaxen và các điệu nhạc của Paganini”[61, tr.643]. Theo quan điểm của Mác và Ăngghen, hoạt động thẩm mỹ mang bản chất của chủ thể thẩm mỹ trước hết được thể hiện ở hoạt động có mục đích của con người. Trong quá trình tiếp xúc với tự nhiên, con người hoàn toàn khác với động vật ở tính mục đích, tính đối tượng và phương tiện hoạt động. Hình thức lao động này khác về cơ bản với những hoạt động thường thấy ở một số loài động vật như: ong, kiến, hải ly,... Do hoạt động có mục đích tự giác, biết chọn đối tượng và bằng những phương tiện có hiệu quả mà hoạt động của con người cao hơn hoạt động của loài vật. Đó là hoạt động sáng tạo. Với hoạt động sáng tạo này, con người đã tạo ra điều kiện chủ yếu cho sự tồn tại của xã hội loài người và cũng là điều kiện để con người thoát khỏi loài vật. Ăngghen khẳng định: “loài vật chỉ lợi dụng giới tự nhiên bên ngoài và gây ra những biến đổi trong giới tự nhiên, chỉ đơn thuần do sự có mặt của nó thôi; còn con người thì do đã tạo ra những biến đổi đó, mà bắt giới tự nhiên phải phục vụ những mục đích của mình, mà thống trị giới tự nhiên. Và chính đó là sự khác nhau chủ yếu cuối cùng giữa con người và các loài vật khác, và một lần nữa, cũng chính là nhờ lao động mà con người mới có được sự khác nhau đó”[61, tr.645]. Các nhà duy vật có công lao gắn cái đẹp với cơ cấu vật chất, với đời sống. Song, cái đẹp không chỉ là một thuộc tính của vật chất mà nó còn là giá trị xã hội quan hệ với con người. Giới tự nhiên tuy có trước loài người, ngay cả khi có con người rồi thì không phải bất kì thuộc tính vật lý, thuộc tính sinh học, thuộc tính hóa học nào của giới tự nhiên cũng mang yếu tố thẩm mỹ. Chỉ có sự đánh giá, phát hiện của con người thì cái đẹp của tự 14