Tài liệu Vai trò của các công ty xuyên quốc gia trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa ở việt nam

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ ----------------------- VŨ THỊ HẰNG VAI TRÕ CỦA CÁC CÔNG TY XUYÊN QUỐC GIA TRONG QUÁ TRÌNH CÔNG NGHIỆP HÓA, HIỆN ĐẠI HÓA Ở VIỆT NAM Chuyên ngành: Kinh tế chính trị Mã số: 60 31 01 01 LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ CHÍNH TRỊ Người hướng dẫn khoa học: TS. Trần Quang Tuyến Hà Nội - 2016 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn này là trung thực và chưa được sử dụng ở bất kỳ công trình khoa học nào. Tôi xin cam đoan mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận văn này đã được cảm ơn và các thông tin trích dẫn trong luận văn đã được chỉ rõ nguồn gốc. Tác giả luận văn Vũ Thị Hằng ii LỜI CẢM ƠN Lời đầu tiên, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành đến thầy giáo TS. Trần Quang Tuyến đã nhiệt tình hướng dẫn, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận văn này. Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành đến toàn thể các thầy giáo, cô giáo trong Khoa Kinh tế chính trị, Trường Đại học Kinh tế - Đại học Quốc gia Hà Nội đã quan tâm, tham gia đóng góp ý kiến và hỗ trợ tôi trong quá trình nghiên cứu, giúp tôi có cơ sở kiến thức và phương pháp nghiên cứu để hoàn thiện luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn tới các phòng ban như: Phòng Đầu tư nước ngoài, Phòng Tổng hợp và Thông tin- Cục Đầu tư nước ngoài - Bộ Kế hoạch và Đầu tư. Và các cơ quan hữu quan khác đã hỗ trợ, cung cấp tài liệu, tạo điều kiện cho tôi có cơ sở số liệu để nghiên cứu hoàn thành luận văn. Dù đã có nhiều cố gắng nhưng do giới hạn về trình độ nghiên cứu, giới hạn về tài liệu nên luận văn không tránh khỏi những thiếu sót. Kính mong nhận được sự góp ý, chỉ bảo của các thầy cô giáo, bạn bè đồng nghiệp và những người quan tâm. Hà Nội, ngày 01tháng 03 năm 2016 Tác giả luận văn Vũ Thị Hằng MỤC LỤC MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1 1. Tính cấp thiết của đề tài ................................................................................ 1 2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................. 2 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................. 2 4. Kết cấu của luận văn ..................................................................................... 3 Chƣơng 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ KINH NGHIỆM QUỐC TẾ VỀ THU HÖT TNCs THAM GIA VÀO QUÁ TRÌNH CÔNG NGHIỆP HÓA, HIỆN ĐẠI HÓA .................................................4 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu về vai trò của TNCs trong quá trình CNH, HĐH ......................................................................................................................4 1.2. Cơ sở lý luận về TNCs và quá trình CNH, HĐH..................................... 10 1.2.1. Một số vấn đề chung về công nghiệp hóa, hiện đại hóa ................... 10 1.2.1.1. Quan niệm về công nghiệp hóa, hiện đại hóa ..........................................10 1.2.1.2. Những điều kiện tiền đề cần thiết để đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa ...............................................................................................14 1.2.2. Một số vấn đề chung về công ty xuyên quốc gia .............................. 17 1.2.2.1. Khái niệm và đặc điểm của các công ty xuyên quốc gia ........................17 1.2.2.2. Lịch sử hình thành và phát triển của các công ty xuyên quốc gia..........21 1.2.3. Vai trò của TNCs trong quá trình CNH, HĐH................................................24 1.2.3.1. Tạo nguồn vốn cho CNH, HĐH ...............................................................25 1.2.3.2. Góp phần chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo yêu cầu CNH, HĐH ..........25 1.2.3.3. Thúc đẩy mở rộng quan hệ kinh tế đối ngoại ..........................................26 1.2.3.4. Đẩy mạnh phát triển công nghệ và chuyển giao công nghệ...................27 1.2.3.5. Tạo việc làm và phát triển nguồn nhân lực ..............................................27 1.3. Kinh nghiệm một số nước Châu Á trong việc thu hút và phát huy vài trò của TNCs trong quá trình CNH, HĐH và bài học cho Việt Nam................... 28 1.3.1. Kinh nghiệm một số nước Châu Á trong việc thu hút và phát huy vài trò của TNCs trong quá trình CNH, HĐH.....................................................................28 1.3.1.1. Kinh nghiệm của Malaysia ........................................................................28 1.3.1.2. Kinh nghiệm của Trung Quốc...................................................................29 1.3.1.3. Kinh nghiệm của Singapore ......................................................................30 1.3.1.4. Kinh nghiệm của Philipines.......................................................................31 1.3.1.5. Kinh nghiệm của Thái Lan ........................................................................31 1.3.2. Bài học kinh nghiệm cho Việt Nam .................................................. 31 Chƣơng 2: PHƢƠNG PHÁP LUẬN VÀ THIẾT KẾ NGHIÊN CỨU ..............33 2.1. Phương pháp luận..................................................................................... 33 2.2. Nguồn tài liệu và dữ liệu............................................................................................34 2.3. Các phương pháp nghiên cứu được sử dụng ............................................ 35 2.3.1. Phương pháp trừu tượng hóa khoa học, phương pháp lịch sử - cụ thể ........35 2.3.2. Phương pháp phân tích, tổng hợp .....................................................................36 2.4. Các phương pháp nghiên cứu điển hình của từng chương ...................... 37 2.4.1. Phương pháp sử dụng trong chương 1 .............................................................37 2.4.2. Các phương pháp sử dụng trong chương 3......................................................38 2.4.3. Phương pháp nghiên cứu sử dụng trong chương 4 .........................................39 Chƣơng 3: PHÂN TÍCH VAI TRÕ CỦA CÁC CÔNG TY XUYÊN QUỐC GIA TRONG QUÁ TRÌNH CÔNG NGHIỆP HÓA, HIỆN ĐẠI HÓA Ở VIỆT NAM ....................................................................................................................40 3.1. Khái quát về các công ty xuyên quốc gia và CNH, HĐH ở Việt Nam.... 40 3.1.1. Khái quát về hoạt động của TNCs ở Việt Nam...............................................40 3.1.1.1. TNCs hoạt động ở nhiều lĩnh vực và đến từ nhiều quốc gia ..................40 3.1.1.2. Hình thức đầu tư của TNCs rất phong phú và có sự chuyển đổi rõ rệt .41 3.1.2. Khái quát về quá trình CNH, HĐH ở Việt Nam ............................... 43 3.1.2.1. Bối cảnh mới của công nghiệp hóa, hiện đại hóa ở Việt Nam...............43 3.1.2.2. Thành tựu và hạn chế của CNH, HĐH ở Việt Nam ...............................46 3.2. Vai trò của TNCs trong quá trình CNH, HĐH ở Việt Nam .................... 51 3.2.1. Các TNCs góp phần tạo vốn cho CNH, HĐH ở Việt Nam ...........................51 3.2.2. Các TNCs góp phần tích cực trong việc thực hiện sự dịch chuyển cơ cấu kinh tế theo yêu cầu CNH, HĐH đất nước .......................................................61 3.2.3. Các TNCs góp phần thúc đẩy sự nghiệp chuyển đổi sang kinh tế thị trường mở cửa và hội nhập quốc tế của Việt Nam .......................................................64 3.2.4. Các TNCs góp phần chuyển giao công nghệ mới, hiện đại hoá sản xuất, nhanh chóng thực hiện mục tiêu CNH, HĐH ..................................................66 3.2.5. Các TNCs góp phần giải quyết vấn đề lao động, tham gia phát triển nguồn nhân lực cho đất nước .........................................................................................67 3.3. Hạn chế của TNCs trong quá trình CNH, HĐH ở Việt Nam .................. 71 3.3.1. Sự không thống nhất về mục tiêu......................................................................71 3.3.2. Thao túng và gây hậu quả xấu cho doanh nghiệp, thậm chí gây sức ép với các cơ quan quản lý Nhà nước.........................................................................72 3.3.3. Tạo ra sự phụ thuộc vào các công ty mẹ ..........................................................73 3.3.4. Du nhập máy móc, khoa học công nghệ lạc hậu.............................................74 3.4. Đánh giá chung về vai trò của TNCs trong quá trình CNH, HĐH ở Việt Nam ................................................................................................................. 79 3.4.1. Thành tựu ............................................................................................................79 3.4.2. Hạn chế và nguyên nhân....................................................................................81 3.4.2.1. Hạn chế ........................................................................................................81 3.4.2.2. Nguyên nhân của những hạn chế..............................................................82 Chƣơng 4: MỤC TIÊU, QUAN ĐIỂM VÀ MỘT SỐ GIẢI PHÁP NÂNG CAO VAI TRÕ CỦA TNCs TRONG QUÁ TRÌNH CNH, HĐH Ở VIỆT NAM .......87 4.1. Mục tiêu và quan điểm của Nhà nước trong việc thu hút các TNCs tham gia vào quá trình CNH, HĐH .......................................................................... 87 4.1.1. Mục tiêu ...............................................................................................................87 4.1.2. Quan điểm của Việt Nam trong việc thu hút sự tham gia của các TNCs ...88 4.1.2.1. Chủ động thu hút sự tham gia của TNCs ............................................88 4.1.2.2. Thu hút sự tham gia của TNCs trên cơ sở giữ vững độc lập tự chủ bảo đảm hài hoà lợi ích hai bên ....................................................................88 4.1.2.3. Nội lực hoá ngoại lực, hiện đại hoá nội lực để phát triển bền vững ...89 4.2. Một số giải pháp nhằm thu hút sự tham gia của TNCs vào quá trình CNH, HĐH ở Việt Nam ............................................................................................ 90 4.2.1. Nhóm giải pháp về kinh tế.................................................................................90 4.3.1.1. Cải cách thể chế và thúc đẩy nhanh quá trình tái cơ cấu kinh tế ........90 4.2.1.2. Tăng cường hiệu lực quản lý vĩ mô của Nhà nước đối với TNCs ......92 4.2.1.3. Cải thiện chất lượng cơ sở hạ tầng ......................................................94 4.2.1.5. Quản lý TNCs phải có tầm nhìn toàn cầu ...........................................97 4.2.2. Nhóm giải pháp về văn hoá - xã hội .................................................................99 KẾT LUẬN ............................................................................................................101 TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................102 PHỤ LỤC i DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU VIẾT TẮT STT 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. Ký hiệu ASEAN Nguyên nghĩa Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á CNTB Chủ nghĩa tư bản CNXH Chủ nghĩa xã hội CNH Công nghiệp hóa FDI Vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài GDP Thu nhập bình quân đầu người HĐH Hiện đại hóa KH&CN Khoa học và công nghệ LLSX Lực lượng sản xuất QHSX Quan hệ sản xuất R&D Nghiên cứu và phát triển TNCs Các công ty xuyên quốc gia UNCTAD Diễn đàn Thương mại và Phát triển Liên hiệp quốc USD Đô la Mỹ WTO Tổ chức thương mại thế giới i DANH MỤC CÁC BẢNG STT Bảng Nội dung 1 1.1 Số lượng TNCs qua các thời kỳ 24 2 3.1 FDI vào Việt Nam từ 2005 đến 2014 53 3 3.2 Vốn đầu tư của TNCs qua các năm 55 4 3.3 Đầu tư của TNCs Mỹ ở Việt Nam 57 5 3.4 Các dự án do TNCs Nhật Bản đầu tư vào Việt Nam 59 6 3.5 FDI của TNCs EU phân theo quốc gia tính đến 31/12/2005 61 7 3.6 Tỷ trọng đóng góp của khu vực FDI giai đoạn 2006 – 2011 63 8 3.7 Số lượng và tổng thu nhập của lao động ở khu vực FDI 68 9 3.8 Kết quả khảo sát việc làm trực tiếp và gián tiếp (3/1998) 70 10 3.9 11 3.10 12 3.11 13 3.12 Tình hình các cuộc đình công trong các doanh nghiệp trên địa bàn TP Hà Nội từ 2007 – 2013 Tỷ lệ số vụ đình công theo đối tác FDI Thu nhập bình quân tháng theo lao động trong các doanh nghiệp FDI năm 2012 So sánh kết cấu hạ tầng kỹ thuật giữa các nước ASEAN Trang 75 77 77 83 DANH MỤC CÁC HÌNH STT Hình Nội dung Trang 1 3.1 FDI cấp phép, FDI đăng ký mới và FDI thực hiện theo tháng 52 2 3.2 3 3.3 So sánh tình hình thực hiện vốn đăng ký của TNCs với mức trung bình cả nước Cơ cấu GDP theo ngành 56 62 i MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Ngày nay, hệ thống doanh nghiệp có một ý nghĩa quyết định trong nền kinh tế thị trường. Trong điều kiện phát triển hiện đại, với cách mạng khoa học - công nghệ và quá trình toàn cầu hóa đã hình thành loại hình doanh nghiệp thích ứng, đó là các công ty xuyên quốc gia hiện đại (TNCs). Có thể nói, đó là loại hình doanh nghiệp đặc thù của nền kinh tế hiện đại toàn cầu. TNCs đã xâm nhập vào hầu hết các quốc gia, là lực lượng chính phân phối các nguồn lực, chuyển giao công nghệ và lưu chuyển hàng hóa… từ khu vực này đến khu vực khác trên toàn cầu. Hoạt động kinh tế quốc tế chủ yếu do TNCs tiến hành - lực lượng chi phối toàn cầu hóa. Sự hoạt động của TNCs đã và đang có vai trò ngày càng quan trọng trong nền kinh tế thế giới, đặc biệt đối với quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa (CNH, HĐH) của các nước đang phát triển. Với số lượng đến nay khoảng trên 69.000 TNCs mẹ và trên 700.000 chi nhánh nước ngoài, chiếm 80% công nghệ mới và 90% vốn đầu tư nước ngoài (FDI) trong nền kinh tế thế giới[24, tr01]. TNCs là lực lượng cơ bản đối với sự vận động của luồng tư bản quốc tế trên phạm vi toàn cầu. Trong xu thế toàn cầu hóa không một quốc gia nào có thể tách rời với nền kinh tế thế giới. Do vậy, sự phát triển của các quốc gia luôn chịu sự chi phối ở các mức độ khác nhau bởi TNCs, mà đặc biệt là đối với các nước đang phát triển. Nguồn vốn và công nghệ là chìa khóa hàng đầu đối với quá trình phát triển kinh tế xã hội ở các nước đang phát triển. Việt Nam để hội nhập kinh tế quốc tế và khu vực, thực hiện thành công sự nghiệp CNH, HĐH đất nước thì vai trò của nguồn vốn và công nghệ của TNCs càng trở nên có ý nghĩa quan trọng, cần thiết. Thực tế đó đã buộc chúng ta phảinhận thức đúng về vai trò cũng như hạn chế của các công ty này trong quá trình tiến lên phía trước của nền kinh tế đất nước. Xu hướng hội nhập nền kinh tế quốc gia vào nền kinh tế thế giới, tích cực thu hút và sử dụng TNCs trong quá trình phát triển kinh tế xã hội trở thành xu hướng khách quan. Việt Nam cũng đã dần dần thay đổi quan điểm của mình về TNCs. Đã nhìn nhận khách quan hơn về vai trò của TNCs trong quá trình phát triển đất nước. Tuy nhiên, 1 do hạn chế về nhiều mặt, đặc biệt là về thể chế kinh tế thị trường, về năng lực, phẩm chất của bộ máy lãnh đạo và quản lý, về lực lượng lao động có kỹ năng…, Việt Nam chưa tận dụng được hết những ưu thế của TNCs. Vậy thực tế TNCs đã có ảnh hưởng gì đối với sự phát triển của nền kinh tế Việt Nam? Những vấn đề gì này sinh và những giải pháp cần thiết nào để TNCs đáp ứng được kỳ vọng về mặt nhân tố hiện đại tham gia vào quá trình thay đổi và phát triển của nền kinh tế Việt Nam nói chung và quá trình CNH, HĐH nói riêng? Đó chính là lý do tác giả đã chọn đề tài: “Vai trò của các công ty xuyên quốc gia trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa ở Việt Nam” làm đề tài luận văn thạc sỹ chuyên ngành Kinh tế Chính trị. Câu hỏi nghiên cứu của đề tài là: TNCs có vai trò như thế nào trong quá trình CNH, HĐH ở Việt Nam và Việt Nam cần làm gì để TNCs đóng góp nhiều hơn cho tiến trình CNH, HĐH? 2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục tiêu nghiên cứu Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là phân tích vai trò của TNCs trong quá trình CNH, HĐH ở Việt Nam và qua đó đề xuất một số gợi ý chính sách nhằm phát huy tốt hơn vai tròvà hạn chế những mặt trái của TNCs trong quá trình CNH, HĐH ở Việt Nam. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Phân tích và hệ thống hóa các vấn đề lý luận và kinh nghiệm quốc tế về vai trò củaTNCs trong việc tạo tiềm lực cho CNH, HĐH. - Phân tích thực trạng hoạt động của TNCs ở Việt Nam và tác động của nó đối với quá trình CNH, HĐH ở Việt Nam. - Đề xuất những quan điểm và giải pháp cơ bản trong việc thu hút sự tham gia tích cực của TNCs vào quá trình CNH, HĐH ở Việt Nam. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tƣợng nghiên cứu Phân tích vai trò của TNCs trong quá trình CNH, HĐH ở Việt Nam. 2 3.2. Phạm vi nghiên cứu Không gian: Việt Nam. Thời gian: Giai đoạn nghiên cứu thực hiện từ năm 2005- 2014. Sở dĩ luận văn chọn mốc thời gian này vì đây là thời gian từ khi Quốc Hội ban hành Luật Doanh nghiệp sửa đổi đến nay. Nội dung: Đánh giá vai trò của TNCs trong tiến trình CNH, HĐH ở Việt Nam. 4. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục bảng biểu, danh mục các chữ viết tắt, đề tài gồm 4 chương: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu, cơ sở lý luận và kinh nghiệm quốc tế về thu hút TNCs tham gia vào quá trình CNH, HĐH Chương 2: Phương pháp luận và thiết kế nghiên cứu Chương 3: Phân tích vai trò của TNCs trong quá trình CNH, HĐH ở Việt Nam Chương 4: Mục tiêu, quan điểm và một số giải pháp nâng cao vai trò của TNCs trong quá trình CNH, HĐH ở Việt Nam 3 Chƣơng 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ KINH NGHIỆM QUỐC TẾ VỀ THU HÖT TNCsTHAM GIA VÀO QUÁ TRÌNH CÔNG NGHIỆP HÓA, HIỆN ĐẠI HÓA 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu về vai trò của TNCs trong quá trình CNH, HĐH Với sự phát triển rộng khắp và vai trò to lớn đối với nền kinh tế thế giới. TNCs đã trở thành chủ đề thu hút sự quan tâm của không chỉ các học giả, mà cả các doanh nhân và chính khách của hầu hết các quốc gia. Đã có nhiều công trình cả trong và ngoài nước nghiên cứu trên nhiều phương diện khác nhau và đã đạt được những kết quả nhất định. Liên quan trực tiếp đến phương diện TNCs và CNH, HĐH có thể kể đến các công trình sau: Daniel Chudnovsky (1993) đã tập trung phân tích vai trò của TNCs đối với từng ngành công nghiệp và mức độ đóng góp của TNCs đối với từng quốc gia; đồng thời làm rõ vấn đề TNCs và chiến lược chính sách CNH; các nhân tố ảnh hưởng đến mức độ đóng góp của TNCs đối với nước sở tại. Thứ nhất là, CNH dựa trên tài nguyên: TNCs thúc đẩy quá trình khai thác và xử lý tài nguyên, hỗ trợ về kỹ thuật và công nghệ. Đối với các ngành công nghiệp dựa nhiều vào lao động phổ thông (may mặc…): TNCs góp phần giải quyết việc làm cho lao động phổ thông thông qua sản xuất xuất khẩu, tuy nhiên mức lương trong ngành này lại thấp. Đồng thời, TNCs cũng có vai trò trong việc thúc đẩy các ngành công nghiệp thay thế nhập khẩu; thúc đẩy quá trình cạnh tranh sàng lọc các doanh nghiệp trong nước: các doanh nghiệp không đủ sức cạnh tranh sẽ không thể tiếp tục, muốn tồn tại, doanh nghiệp phải áp dụng các phương thức sản xuất hiệu quả hơn. Với các ngành công nghiệp định hướng xuất khẩu: ngoại trừ Singapore, nơi phần lớn các hàng xuất khẩu đều do TNCs, tại Đài Loan, Hàn Quốc, Hồng Kong, TNCs chiếm tỷ trọng hàng xuất khẩu ít hơn so với Mỹ La Tinh. Tác giả cũng chỉ ra rằng, sự đóng góp vào quá trình CNH tại nước sở tại của TNCs phụ thuộc vào quy mô thị trường, giai đoạn phát 4 triển của nước sở tại, tầm quan trọng và chất lượng của các doanh nghiệp trong nước, thành phần tài nguyên thiên nhiên, cơ sở hạ tầng viễn thông, sự phát triển của thương mại, công nghiệp và chính sách công nghệ mà nước sở tại theo đuổi. Sau khi nghiên cứu, phân tích và dựa vào những minh chứng thực tiễn, tác giả khẳng định, TNCs đóng vai trò khác nhau ở các nước. Ở Hàn Quốc, TNCs đóng vai trò hạn chế trong quá trình CNH. Hàn Quốc theo đuổi chính sách tổ chức vĩ mô, không khác mấy so với chính sách của Nhật trước đó. Chính phủ Hàn Quốc thích hình thức hợp tác liên doanh hơn trong quá trình xây dựng các ngành công nghiệp thay thế nhập khẩu. Trong sự phát triển này, TNCs chỉ đóng vai trò cần biên. Tuy nhiên, trong những năm gần đây, các doanh nghiệp nước ngoài đóng vai trò quan trọng thúc đẩy các sản phẩm điện tử. Chiến lược CNH phụ thuộc tương đối ít vào TNCs của Hàn Quốc xuất phát từ một chiến lược phát triển lớn hơn, qua đó chính phủ nhằm mục tiêu làm chủ công nghệ bằng nội lực trong những ngành sản xuất chủ lực trên cơ sở những hỗ trợ có chọn lọc của chính phủ. Ở Đài Loan thì FDI vẫn còn rất ít và tập trung vào hàng xuất khẩu. Các mối quan hệ với các doanh nghiệp nước ngoài đóng góp nhiều hơn cho xuất khẩu. Thực tế là TNCs đóng vai trò quan trọng tại các nước CNH tương đối thành công như Hồng Kong, Singapore, Brazil, Mexico trong khi TNCs lại tham gia rất ít tại những nước có nền công nghiệp kém như Ấn Độ. Hơn thế nữa, sự tham gia mạnh mẽ của TNCs ở một số nước có quá trình CNH kém (như một số nước Châu Phi và Mỹ La Tinh) đã cho thấy rằng, chính sách của các nước sở tại đã thất bại trong việc tạo điều kiện thu hút TNCs. Trái ngược với Nhật Bản, Hàn Quốc và Đài Loan, TNCs lại đóng vai trò trung tâm trong quá trình CNH ở Singapore. Tác động tích cực của nó đã được thừa nhận trong các bài báo, như trong nghiên cứu của P.Fong đã nói: sự kết hợp của ưu đãi đầu tư, ổn định chính trị và uy tín chính phủ về tính hiệu quả đã tạo ra một môi trường hấp dẫn thu hút FDI. Từ các nghiên cứu, rõ ràng có thể thấy rằng cùng với chiến lược CNH, chính sách thương mại cũng ảnh hưởng mạnh mẽ đến cách thức TNCs thâm nhập và hoạt động tại các nước đang phát triển. Tuy nhiên, các nhân tố khác như ổn định chính trị và kinh tế, sự phát triển kinh tế, chính sách ngành và chuyển giao công nghệ cũng tác 5 động đến hoạt động của TNCs và sự ảnh của nó đến quá trình CNH. Có thể thấy là, mối quan hệ giữa TNCs và CNH phụ thuộc vào rất nhiều yếu tố khác nhau và dựa vào chiến lược, chính sách CNH của từng quốc gia cụ thể mà vai trò của TNCs trong CNH thể hiện ở những mức độ khác nhau. Đây là nhận định rất quan trọng để thấy được rằng, Việt Nam nên làm gì để TNCs có vai trò nhiều hơn trong quá trình CNH đất nước. Đánh giá về các tác động kinh tế của TNCs đối với CNH theo một hướng khác với Daniel Chudnovsky, trong“Economic impacts of transnational corporations on industrialized”, tác giả đã phân tích và chỉ rõ vai trò của TNCs trên những lĩnh vực cụ thể: đầu tư, công nghệ, giao thông, việc làm, đô thị hóa, về môi trường… Về đầu tư tác giả nhận định, TNCs đầu tư và mang về ngoại tệ cho các nước sở tại, dù phần lớn lợi nhuận thực chất quay trở về nước mẹ. Bên cạnh đó, lương TNCs trả cho công nhân khá thấp, trong khi TNCs thường được ưu đãi về thuế khi đầu tư. Về công nghệ, TNCs đưa các công nghệ và kiến thức khoa học mới đến nước sở tại, tuy nhiên thông tin chia sẻ sẽ không nhiều, vì thế nếu nước sở tại không chủ động, tích cực trong việc tiếp cận và học hỏi công nghệ mới thì thực ra lợi ích từ việc này cũng không được nhiều. Về giao thông, TNCs góp phần thúc đẩy phát triển giao thông nối liền giữa các vùng miền, tuy nhiên các mạch giao thông chỉ nối thẳng giữa các vùng liên quan trực tiếp đến hoạt động kinh doanh, còn các vùng lân cận thì không được quan tâm. Về việc làm, TNCs tạo ra công ăn việc làm cho người dân nước sở tại. Tuy nhiên, các vị trí đòi hỏi trình độ cao vẫn do người nước ngoài đảm trách, ít cơ hội cho người địa phương. Về đô thị hóa, TNCs thúc đẩy quá trình đô thị hóa, do thu hút lực lượng lao động trẻ tập trung về các thành phố lớn có TNCs. Về môi trường, một số TNCs áp dụng các công nghệ thân thiện với môi trường, nhưng số khác cũng gặp phải nhiều phàn nàn trong việc bảo vệ môi trường và an toàn lao động để tiết kiệm chi phí. Từ những phân tích cụ thể, tác giả đưa ra những bằng chứng và nhận định rằng: TNCs đã thúc đẩy sự phát triển kinh tế tại các nước sở tại. Bên cạnh đó, TNCs cũng có những tác động tiêu cực đến môi trường tại những nước này. Vì thế, các quốc gia này cần có những chính sách và giải pháp phù hợp 6 để phát huy những tác động tích cực của TNCs và giảm thiểu đến mức thấp nhất những hạn chế mà TNCs gây ra. Ở Việt Nam cũng đã có rất nhiều công trình nghiên cứu về TNCs nói chung và vai trò của TNCs nói riêng. Tuy nhiên, chưa có bất kỳ công trình nào nghiên cứu một cách trực tiếp chuyên sâu đến vấn đề TNCs và CNH. Xét một cách tổng thể thì có thể chia thành 3 nhóm nghiên cứu cơ bản có liên quan đến TNCs như sau: Nhóm thứ nhất, là các công trình về TNCs nói chung. Các công trình này mới chỉ làm rõ nguồn gốc hình thành, khái niệm, các hình thức tồn tại phổ biến, các mô hình tổ chức, chiến lược hoạt động của TNCs và vai trò của chúng trong nền kinh tế thế giới. Có thể kể đến các công trình như: Nguyễn Khắc Thân (1995), trong công trình này, tác giả đã phân tích chi tiết ở giác độ kinh tế chính trị về khái niệm và sự hình thành TNCs hiện đại. Một số loại hình TNCs, đặc trưng cơ bản và vai trò của TNCs này trong nền kinh tế thế giới. Nguyễn Thiết Sơn (1996 - 2000), đề tài đã phân tích đầy đủ và tương đối toàn diện về các vấn đề cơ bản của TNCs; so sánh và làm rõ các khái niệm liên quan; phân tích và đối chiếu làm nổi bật bản chất, đặc điểm phát triển và vai trò của TNCs trên thế giới. Hoàng Khắc Nam (2008), bài viết tập trung xem xét quá trình hình thành và phát triển của TNCs từ thời cận đại cho đến nay. Một quá trình như vậy có thể giúp thấy được xu hướng tăng cường vai trò của TNCs trong quan hệ quốc tế thế giới. Bài viết cũng tìm hiểu những đặc điểm của TNCs như tính cá nhân, tính quốc tế, mức độ thể chế, quan hệ với quốc gia,… Đó là những yếu tố không chỉ góp phần quy định vai trò chủ thể quan hệ quốc tế mà còn tạo nên những đặc thù riêng trong tác động của chúng đối với nền kinh tế chính trị quốc tế. Cuối cùng bài viết đánh giá về vai trò chủ thể quan hệ quốc tế với loại hình đặc biệt là chủ thể phi quốc gia. Việc đánh giá này được xem xét lần lượt trên bốn tiêu chí là tham gia, mục đích, năng lực và ảnh hưởng. Bài viết không chỉ có ý nghĩa đối với việc nghiên cứu quan hệ quốc tế, mà còn cần thiết đối với nước ta trong bối cảnh mở cửa thu hút đầu tư nước ngoài và hội nhập kinh tế quốc tế. Nhóm thứ hai, là các công trình về FDI của TNCs vào các nước đang phát triển nói chung và vào Việt Nam nói riêng. Các công trình này chỉ đi làm rõ hoạt 7 động chủ yếu của TNCs, vai trò của FDI của TNCs đối với các nước đang phát triển, đối với phát triển kinh tế - xã hội Việt Nam và kinh nghiệm thu hút FDI của TNCs của một số quốc gia. Chủ yếu các công trình này đề cập một cách thuần túy về số lượng, mới dừng lại ở phạm vi liệt kê, chưa đi sâu phân tích phương hướng cơ bản thu hút FDI của TNCs vào phát triển kinh tế - xã hội ở nước sở tại. Có thể kể đến một số công trình sau: Đặng Hoàng Thanh Nga (2011), phân tích làm rõ thực trạng đầu tư trực tiếp của TNCs Hoa Kỳ ở Việt Nam. Nghiên cứu đặc điểm, tiềm năng của TNCs Hoa Kỳ trong hoạt động đầu tư trực tiếp. Nghiên cứu sự cần thiết phải thu hút đầu tư trực tiếp của TNCs Hoa Kỳ ở Việt Nam trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội. Phân tích, đánh giá hoạt động FDI của TNCs Hoa Kỳ ở Việt Nam, từ đó làm rõ những hạn chế và nguyên nhân. Đánh giá triển vọng FDI của TNCs Hoa Kỳ vào Việt Nam trong thời gian tới và đề xuất một số giải pháp chủ yếu nhằm thu hút nguồn vốn FDI của TNCs Hoa Kỳ. Nguyễn Ngọc Diên, Bùi Thanh Sơn, Nguyễn Thái Yên Hương, Phạm Lan Hương, Hoàng Bình (1996). Ở công trình này, các tác giả tập trung làm rõ khái niệm và sự hình thành TNCs. Hoạt động đầu tư của TNCs ở các nước đang phát triển: nguyên nhân, hình thức hoạt động và chính sách của các nước đang phát triển đối với TNCs. Đỗ Đức Bình (2005), nội dung cuốn sách nêu khái quát vấn đề đầu tư quốc tế, bản chất, đặc điểm, vai trò của TNCs và kinh nghiệm thu hút đầu tư của TNCs ở một số nước. Trong đó, phân tích thực trạng thu hút đầu tư của TNCs tại Việt Nam; dự báo tình hình đầu tư quốc tế và nhân tố tác động tới việc thu hút đầu tư của TNCs của Việt Nam, từ đó nêu lên những quan điểm, giải pháp nhằm tăng cường thu hút đầu tư của TNCs vào hoạt động đầu tư ở Việt Nam. Phạm Đăng Hưng (2009), tập trung làm rõ động lực thúc đẩy TNCs Nhật Bản đầu tư vào Việt Nam. Phân tích rõ cơ sở lý luận và thực tiễn của việc thu hút TNCs Nhật bản vào Việt Nam. Khảo sát và đánh giá đầu tư của TNCs Nhật Bản ở Việt Nam. Đưa ra những kiến nghị chính sách và giải pháp nâng cao hiệu quả thu hút TNCs Nhật bản vảo Việt Nam. Công trình nghiên cứu đầu tư trực tiếp của TNCs Nhật Bản ở Việt Nam từ tháng 12 năm 1987 đến 2009. Vũ Thị Thanh Mai (2008), tập trung phân tích hoạt động đầu tư chung của các công ty 8 xuyên quốc gia, phân loại các hình thức đầu tư; đánh giá tác động tích cực và tiêu cực của hoạt động đầu tư của TNCs. Phân tích thực trạng đầu tư của TNCs vào Việt Nam và đưa ra các kiến nghị, giải pháp nhằm thu hút đầu tư của TNCs, đồng thời hạn chế những tác động tiêu cực từ hoạt động đầu tư của TNCs vào Việt Nam. Hoàng Thị Bích Loan chủ biên (2007), đề tài tập trung nghiên cứu và phân tích vai trò của TNCs trong lưu chuyển FDI toàn cầu và làm rõ chiến lược đầu tư trực tiếp của TNCs. Khái quát kinh nghiệm thu hút FDI của TNCs của một số nước trong khu vực và trên thế giới. Tập trung phân tích thực trạng đầu tư của TNCs vào nền kinh tế Việt Nam từ thập kỷ 90 của thế kỷ XX đến 2006. Qua đó đánh giá chung về vai trò của FDI của TNCs đối với nền kinh tế Việt Nam, đánh giá triển vọng thu hút FDI của TNCs vào Việt Nam. Từ đó đưa ra phương hướng, giải pháp chủ yếu nhằm thu hút hơn nữa FDI của TNCs vào nền kinh tế Việt Nam. Nhóm thứ ba, là các công trình nghiên cứu về tác động của TNCs nói chung. Các công trình này chủ yếu phân tích những tác động tích cực và tiêu cực của TNCs đối với sự phát triển kinh tế - xã hội của nước sở tại. Có thể kể đến các công trình sau: Trịnh Xuân Thủy (2013), bài viết làm rõ bức tranh toàn cảnh của TNCs ở Việt Nam; phân tích làm rõ tác động tích, tiêu cực, hạn chế của TNCs đối với nền kinh tế; đưa ra các đề xuất giải pháp nhằm thu hút TNCs vào Việt Nam. Các tác động tích cực mà bài viết tập trung phân tích đó là: Cung cấp vốn, chuyển dịch cơ cấu kinh tế, phát triển nguồn nhân lực và tạo việc làm, thúc đẩy tăng trưởng và hội nhập kinh tế quốc tế. Các tác động tiêu cực bao gồm: phát triển không đồng đều giữa các ngành và vùng miền, tạo áp lực cạnh tranh, thao túng và gây hậu quả xấu, tạo sức ép đối với cơ quan quản lý, công nghệ lạc hậu, ô nhiễm môi trường. Lê Tuấn Anh (2007), tập trung nghiên cứu quá trình thâm nhập và tác động của TNCs đối với nền kinh tế Việt Nam chủ yếu trong giai đoạn từ 1986 đến 2007. Từ đó tác giả đề xuất một số giải pháp nhằm khai thác hiệu quả tác động tích cực và hạn chế tác động tiêu cực từ TNCs đối với nền kinh tế Việt Nam. Tác giả tập trung giải quyết các câu hỏi lớn: Quá trình thâm nhập của TNCs tác động tới nền kinh tế Việt Nam như thế nào? Chúng ta cần có những giải pháp gì để hạn chế những tác động tiêu cực và khai thác 9 có hiệu quả những tác động tích cực từ TNCs? Tác giả có phân tích tác động của TNCs nhưng là tác động đối với nền kinh tế Việt Nam nói chung chứ không gắn với quá trình CNH, HĐH ở Việt Nam nói riêng. Nhìn chung các công trình chủ yếu làm rõ nguồn gốc, bản chất, chiến lược hoạt động của TNCs và vai trò của TNCs đối với nền kinh tế thế giới nói chung và Việt Nam nói riêng. Điều này đặt ra những vấn đề sau: thứ nhất, TNCs có vai trò cụ thể như thế nào đối với quá trình CNH, HĐH ở Việt Nam? Thứ hai, Việt Nam cần làm gì để thu hút hơn nữa sự tham gia tích cực của TNCs vào quá trình CNH, HĐH đất nước? Nhu cầu giải quyết những vấn đề đó cũng chính là lý do mà tác giả chọn đề tài “Vai trò của các công ty xuyên quốc gia trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa ở Việt Nam” làm đề tài nghiên cứu. Luận văn tập trung nghiên cứu những vấn đề mới sau đây: - Một là, khái quát kinh nghiệm quốc tế về vai trò của TNCs trong việc tạo tiềm lực cho CNH, HĐH, trên cơ sở đó rút ra bài học kinh nghiệm cho Việt Nam. - Hai là, phân tích thực trạng hoạt động của TNCs ở Việt Nam và tác động của nó đối với quá trình CNH, HĐH ở Việt Nam từ 2005 đến 2014. Chỉ ra những thành tựu, những tồn tại, hạn chế cũng như nguyên nhân của những hạn chế đó. - Ba là, đưa ra những quan điểm và giải pháp cơ bản trong việc thu hút sự tham gia tích cực của TNCs vào quá trình CNH, HĐH ở Việt Nam. 1.2. Cơ sở lý luận về TNCs và quá trình CNH, HĐH 1.2.1. Một số vấn đề chung về công nghiệp hóa, hiện đại hóa 1.2.1.1. Quan niệm về công nghiệp hóa, hiện đại hóa * Quan niệm về công nghiệp hóa Do thời điểm lịch sử tiến hành CNH ở các nước không giống nhau nên đã có những quan niệm khác nhau về CNH. Việc nhận thức đúng phạm trù CNH trong một giai đoạn phát triển cụ thể của đất nước là rất cần thiết, nó không chỉ có ý nghĩa về lý luận mà còn có tính thiết thực trong hoạch định và thực thi chính sách phát triển. Thực tế lịch sử cho thấy, những nước đi đầu về CNH như Anh, Pháp và một số nước Tây Âu khác vào thời điểm cuối thế kỷ XVIII, đầu thế kỷ XIX, đi liền với 10 cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ nhất với công nghệ chủ đạo là máy hơi nước. Trong điều kiện đó, CNH được hiểu là quá trình thay thế lao động thủ công bằng lao động sử dụng máy móc, quá trình chuyển nền kinh tế từ nông nghiệp là chủ yếu lên công nghiệp, biến một nước nông nghiệp truyền thống thành nước công nghiệp. Những biểu hiện đầu tiên của CNH được gắn với nội dung của cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ nhất. Đó là: (i) Chuyển chỗ làm việc từ gia đình vào các công xưởng trên quy mô lớn; (ii) Tập trung dân cư ở các khu đô thị; (iii) Thay thế hệ thống kỹ thuật thủ công dựa vào gỗ, sức cơ bắp, sức nước, sức gió và sức kéo động vật bằng một hệ thống kỹ thuật cơ khí với nguồn động lực là máy hơi nước và nguồn nguyên liệu, nhiên liệu và năng lượng mới là sắt và than đá, tạo ra sự đột phá trong phát triển lực lượng sản xuất, tạo bước phát triển vượt bậc của công nghiệp; (iv) Tạo ra những công việc kinh doanh mới nhờ có được những mạng lưới giao thông, vận tải và thông tin liên lạc mới; (v) Tăng mạnh quy mô của thị trường và việc sử dụng tín dụng, ngân hàng và các dịch vụ tài chính có liên quan; và (vi) Áp dụng rộng rãi các phát minh mới. Với những biểu hiện đó, CNH còn được hiểu là quá trình nâng cao tỷ trọng của công nghiệp trong toàn bộ các ngành kinh tế của một vùng hay một nền kinh tế, quá trình chuyển nền kinh tế dựa chủ yếu vào nông nghiệp lên nền kinh tế dựa chủ yếu vào công nghiệp. Đây không chỉ là quá trình chuyển biến về kinh tế mà còn chuyển biến cả về văn hóa và xã hội để đạt tới một xã hội mới - xã hội công nghiệp. Đến nửa cuối thế kỷ XIX, cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ hai được diễn ra với quy mô và thành quả lớn hơn rất nhiều so với cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ nhất. Nhiều công nghệ mới được sản xuất ra và đưa vào sử dụng. Điển hình là con người đã sản xuất ra động cơ điện vào năm 1872, sản xuất ra động cơ đốt trong (động cơ diesel) vào năm 1883, sản xuất ra kim loại màu và các hóa phẩm tổng hợp. Trong điều kiện đó, quan niệm về CNH có sự thay đổi. Nó không còn đơn thuần là cơ khí hóa, mà còn được gắn với quá trình điện khí hóa, hóa học hóa và cơ giới hóa. Sau chiến tranh thế giới lần thứ hai (khoảng giữa thế kỷ XX), cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ ba được diễn ra trên thế giới với sự phát triển vượt bậc và có 11