Tài liệu Tư tưởng giáo dục của fukuzawa yukichi và ảnh hưởng của nó đến việt nam đầu thế kỷ xx

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ===================== DƢƠNG THỊ NHẪN TƢ TƢỞNG GIÁO DỤC CỦA FUKUZAWA YUKICHI VÀ ẢNH HƢỞNG CỦA NÓ ĐẾN VIỆT NAM ĐẦU THẾ KỶ XX LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC Hà Nội, 2016 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ===================== DƢƠNG THỊ NHẪN TƢ TƢỞNG GIÁO DỤC CỦA FUKUZAWA YUKICHI VÀ ẢNH HƢỞNG CỦA NÓ ĐẾN VIỆT NAM ĐẦU THẾ KỶ XX Chuyên ngành: CNDVBC & CNDVLS Mã số: 62.22.03.02 LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC CHỦ TỊCH HỘI ĐỒNG N NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC PGS.TS. Nguyễn Anh Tuấn PGS,TS Phạm Hồng Thái Hà Nội, 2016 Lời cam đoan Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các tư liệu, kết quả nêu trong luận án này là trung thực, chính xác và có xuất xứ rõ ràng. Tác giả luận án Dƣơng Thị Nhẫn MỤC LỤC MỞ ĐẦU 03 Chƣơng 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU 09 1.1.Những nghiên cứu về Duy tân Minh Trị và cải cách giáo dục 09 thời kỳ Duy tân Minh Trị 1.2.Những nghiên cứu về Fukuzawa Yukichi và tư tưởng giáo 16 dục của ông 1.3.Những nghiên cứu về ảnh hưởng của công cuộc Minh Trị 27 duy tân và tư tưởng duy tân của Fukuzawa Yukichi đến Việt Nam đầu thế kỷ XX 1.4.Những vấn đề luận án cần tiếp tục giải quyết 33 Chƣơng 2. NHỮNG ĐIỀU KIỆN VÀ TIỀN ĐỀ HÌNH THÀNH 36 TƢ TƢỞNG GIÁO DỤC CỦA FUKUZAWA YUKICHI 2.1. Bối cảnh thế giới và khu vực Đông Á nửa sau thế kỷ XIX 36 2.2. Điều kiện kinh tế, chính trị, xã hội và tiền đề văn hóa, tư 39 tưởng cho sự hình thành tư tưởng giáo dục của Fukuzawa Yukichi 2.2.1.Điều kiện kinh tế, chính trị, xã hội 40 2.2.2. Tiền đề văn hóa và tư tưởng 48 2.3. Cuộc đời và sự nghiệp của Fukuzawa Yukichi 62 2.3.1 Cuộc đời của Fukuzawa Yukichi 62 2.3.2. Sự nghiệp của Fukuzawa Yukichi với tư cách nhà giáo 67 dục Chƣơng 3. NHỮNG NỘI DUNG CƠ BẢN TRONG TƢ TƢỞNG 73 GIÁO DỤC CỦA FUKUZAWA YUKICHI 3.1.Giáo dục là chìa khóa của văn minh 73 3.2. Cốt lõi của giáo dục là thực học 80 3.3. Mục tiêu quan trọng của giáo dục là hình thành nhân cách 89 độc lập 3.4. Nội dung căn bản của giáo dục là khoa học phương Tây và 94 tinh thần phương Đông 3.5. Vai trò của tư tưởng giáo dục của Fukuzawa Yukichi đối 100 với xã hội Nhật Bản đương thời Chƣơng 4. ẢNH HƢỞNG CỦA TƢ TƢỞNG GIÁO DỤC 109 FUKUZAWA YUKICHI ĐẾN VIỆT NAM ĐẦU THẾ KỶ XX 4.1. Bối cảnh chính trị, xã hội và văn hóa, giáo dục Việt Nam 109 cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX 4.1.1. Về chính trị - xã hội 109 4.1.2. Về văn hóa, giáo dục 112 4.2. Ảnh hưởng của tư tưởng giáo dục Fukuzawa Yukichi đến 115 quá trình chuyển biến tư tưởng và hành động trong thực tiễn của tầng lớp nho sĩ ở Việt Nam đầu thế kỷ XX 4.3 Một số nhận xét về sự ảnh hưởng của tư tưởng giáo dục 140 Fukuzawa Yukichi đến Việt Nam đầu thế kỷ XX 4.4. Ý nghĩa từ sự ảnh hưởng của tư tưởng giáo dục Fukuzawa 146 Yukichi đối với sự nghiệp cải cách giáo dục ở Việt Nam hiện nay KẾT LUẬN 153 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ CÓ 157 LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN TÀI LIỆU THAM KHẢO 158 MỞ ĐẦU 1.Tính cấp thiết của đề tài luận án Quan hệ đối tác chiến lược toàn diện Việt Nam – Nhật Bản đang phát triển ngày một sâu rộng đòi hỏi việc nghiên cứu Nhật Bản tại Việt Nam cần tiếp tục được đẩy mạnh. Đặc biệt, sự phát triển kỳ diệu của Nhật Bản đưa nước này trở thành một siêu cường kinh tế, tiếp thu văn minh phương Tây, hiện đại hóa đất nước mà vẫn giữ được bản sắc văn hóa truyền thống dân tộc luôn là đề tài hấp dẫn, thu hút sự quan tâm của các nhà nghiên cứu Việt Nam. Thực tiễn lịch sử cho thấy, giáo dục là lĩnh vực chiếm vị trí quan trọng và trở thành một trong những động lực căn bản tạo nên những “nhảy vọt” mà Nhật Bản đã đạt được trong tiến trình phát triển đất nước kể từ công cuộc Minh Trị Duy tân và thời kỳ sau Chiến tranh Thế giới thứ hai. Nhờ có nền giáo dục tốt mà Nhật Bản đã có được những con người có khả năng đáp ứng được đòi hỏi của thời đại, biết khéo léo học hỏi kinh nghiệm, tri thức, thành tựu khoa học công nghệ, văn hóa từ bên ngoài, đặc biệt là các nước phương Tây và vận dụng thành tựu ấy một cách có hiệu quả để viết lên những trang sử “thần kỳ” đầu tiên của thời cận hiện đại. Vậy nền tảng giáo dục ấy của Nhật Bản được hình thành như thế nào? Để làm sáng tỏ điều này không thể không tìm hiểu vai trò của những nhà tư tưởng khai sáng về giáo dục của Nhật Bản thời Minh Trị. Khi nói đến những nhà tư tưởng có vai trò khai sáng cho nền giáo dục mới của chính quyền Minh Trị, một chính quyền đưa Nhật Bản trở thành một đất nước hùng cường trong một thời gian chưa đầy nửa thế kỷ không thể không kể đến Fukuzawa Yukichi. Fukuzawa Yukichi (1835 1901) là nhà tư tưởng cấp tiến trong xã hội Nhật Bản cuối thế kỷ XIX, người mở đầu cho sự nghiệp hiện đại hóa giáo dục, làm nền tảng cho những bước nhảy vọt của đất nước nhằm bắt kịp các nước phương Tây. Với nhãn quan tinh tế, nhạy cảm với thực trạng đất nước, lại được chứng kiến những biến chuyển sâu sắc trong giai đoạn giao thời từ chế độ phong kiến tiến lên xây dựng đất nước hiện đại đã làm nảy sinh ở Fukuzawa Yukichi những tư tưởng cải cách sâu sắc, toàn diện trên hầu hết các lĩnh vực kinh tế, chính trị, đời sống xã hội v.v. Những tư tưởng duy tân của ông, nhất là những tư tưởng duy tân về giáo dục được thể hiện trong hàng loạt các tác phẩm mà ông đã viết và cho công bố trong suốt thời kỳ từ năm 1866 đến năm 1899 mà điển hình là : “Tây dương sự tình” (1866 - 1870), “Khuyến học” (1872 1876), “Thoát Á luận” (1885), “Phúc ông tự truyện” (1899) v.v. Với những công lao đóng góp cho nước nhà, người Nhật tôn vinh ông là “Voltaire của Nhật Bản”, người đem lại linh hồn, động lực và sự hậu thuẫn tinh thần cho công cuộc Duy tân của chính phủ Minh Trị. Vào lúc Fukuzawa Yukichi tạ thế, tờ báo Japan Time đã nhận định về ông: “Nước Nhật đã mất đi một trong những người xuất sắc nhất trong thế kỷ vừa qua. Thật không quá đáng khi nói rằng, chưa ai đã từng ảnh hưởng cuộc sống và tư tưởng của nước Nhật hiện đại sâu sắc bằng Nhà hiền triết ở Mita như cách mà vô số người ngưỡng mộ vẫn gọi ông… Rõ ràng thành công trong vai trò là một nhà giáo theo nghĩa hẹp, Fukuzawa Yukichi đã thành công trong vai trò này theo nghĩa rộng… Dẫu là đối với một nhà văn, một nhà giáo, một nhà luân lý hay chỉ là một con người, thì Fukuzawa Yukichi cũng để lại một khoảng trống trong nhiều năm tới” [81, tr.281]. Phong cho Fukuzawa Yukichi danh hiệu Nhà hiền triết ở Mita, tờ báo Japan Times muốn nhấn mạnh không chỉ đến những tư tưởng quan trọng của ông về giáo dục và văn minh mà còn đến vai trò của một nhà truyền bá tư tưởng phương Tây vào Nhật Bản. Tư tưởng giáo dục của Fukuzawa Yukichi, như lịch sử đã ghi nhận, ảnh hưởng mạnh mẽ đến xã hội Nhật Bản đương thời. Bắt đầu từ đây, trong xã hội Nhật Bản hình thành phong trào “học tập suốt đời”. Giáo dục thực sự đã cho thấy vai trò của nó trong việc hình thành nên những nét đặc trưng của con người Nhật Bản. Đồng thời, những tư tưởng ấy cũng góp phần tạo nền tảng cho công cuộc cải cách giáo dục thời cận đại. Ảnh hưởng của tư tưởng giáo dục của Fukuzawa Yukichi không chỉ giới hạn trong xã hội Nhật Bản đương thời mà còn vượt ra ngoài phạm vi quốc gia, có tác động mạnh mẽ đến các nước trong khu vực và trên thế giới. Việt Nam là quốc gia chung dòng văn hóa Á Đông cũng chịu ảnh hưởng sâu sắc của những tư tưởng ấy. Bằng nhiều con đường, hình thức khác nhau, những tư tưởng duy tân nói chung và tư tưởng giáo dục nói riêng của Fukuzawa Yukichi đã được giới trí thức Việt Nam đón nhận vào cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX, qua đó góp phần tạo nên những chuyển biến mạnh mẽ không chỉ trong nhận thức, tư tưởng mà còn biến thành hành động, trong các phong trào duy tân. Sự chuyển biến ấy tạo tiền đề, là gạch nối giữa hai giai đoạn, hai thời kỳ nhưng có ý nghĩa rất quan trọng làm nên thành công của phong trào cách mạng sau này. Để đổi mới và thực hiện thành công sự nghiệp công nghiệp hóa - hiện đại hóa đất nước, trong nhiều năm qua, Việt Nam đã và đang thực hiện quá trình cải cách giáo dục sâu rộng ở các cấp học. Việc tìm hiểu, học hỏi những bài học kinh nghiệm cả về lý luận lẫn thực tiễn nền giáo dục các nước là rất cần thiết. Sự nghiệp và tư tưởng của các nhà giáo dục xuất sắc trên thế giới chính là một trong những nguồn tư liệu quý giá cho các nhà hoạch định chính sách giáo dục và chính những cá nhân đang theo đuổi sự nghiệp nghiên cứu giáo dục của chúng ta. Vì lẽ đó, việc nghiên cứu tư tưởng giáo dục của Fukuzawa Yukichi một cách có hệ thống, công phu có ý nghĩa lý luận và thực tiễn to lớn. Với những lý do đó, cùng với sự đam mê của một người nghiên cứu triết học, tôi mạnh dạn chọn đề tài “Tư tưởng giáo dục của Fukuzawa Yukichi và ảnh hưởng của nó đến Việt Nam đầu thế kỷ XX” cho luận án tiến sĩ của mình. 2.Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích của luận án là: Làm rõ nội dung tư tưởng giáo dục của Fukuzawa Yukichi và ảnh hưởng của nó đến Việt Nam đầu thế kỷ XX. Để thực hiện được mục đích trên, luận án có nhiệm vụ: + Phân tích điều kiện kinh tế, chính trị, xã hội và tiền đề văn hóa, tư tưởng làm hình thành và phát triển tư tưởng giáo dục của Fukuzawa Yukichi. + Phân tích nội dung tư tưởng giáo dục của Fukuzawa Yukichi trong một số tác phẩm tiêu biểu của ông; chỉ ra những ảnh hưởng của tư tưởng đó đến xã hội Nhật Bản đương thời. + Phân tích những ảnh hưởng của tư tưởng giáo dục Fukuzawa Yukichi đến Việt Nam đầu thế kỷ XX, ý nghĩa từ tư tưởng đó đối với sự nghiệp cải cách giáo dục ở Việt Nam hiện nay. 3.Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là: Tư tưởng giáo dục của Fukuzawa Yukichi và những ảnh hưởng của nó đến sự chuyển biến tư tưởng và hành động của nho sĩ Việt Nam đầu thế kỷ XX. Phạm vi nghiên cứu của đề tài Luận án nghiên cứu những tư tưởng giáo dục Fukuzawa Yukichi cuối thế kỷ XIX với những tư tưởng tiêu biểu nhất của ông như tư tưởng thực học, khoa học phương Tây và đạo đức phương Đông, giáo dục nhân cách con người độc lập cho dân tộc Nhật Bản v.v. Những tư tưởng giáo dục đó của Fukuzawa Yukichi được thể hiện chủ yếu qua các tác phẩm quan trọng đã được dịch sang tiếng Việt như “Khuyến học”, “Thoát Á luận”, “Phúc ông tự truyện”. Về ảnh hưởng của tư tưởng giáo dục Fukuzawa Yukichi, luận án nghiên cứu những ảnh hưởng của tư tưởng giáo dục Fukuzawa Yukichi đến sự chuyển biến tư tưởng, nhận thức của một số nho sĩ, trí thức tiêu biểu đầu thế kỷ XX như Phan Bội Châu, Phan Châu Trinh, Nguyễn Thượng Hiền v.v. Sự chuyển biến trong nhận thức đánh dấu sự thay đổi lớn trong hành động của các nhà duy tân thời kỳ này, góp phần khởi động và thúc đẩy phong trào duy tân phát triển mạnh mẽ, tiêu biểu như phong trào Đông Du, Đông Kinh nghĩa thục, phong trào duy tân ở Trung và Nam Kỳ. 4.Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu Cơ sở lý luận: Luận án được thực hiện dựa trên cơ sở những nguyên lý của chủ nghĩa Mác – Lênin; nguyên tắc cơ bản của việc nghiên cứu tư tưởng triết học, lịch sử thế giới, lịch sử Việt Nam. Chúng tôi sử dụng tổng hợp các phương pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử vào nghiên cứu đề tài luận án. Tuy nhiên, để đánh giá, phân tích toàn diện về tư tưởng của Fukuzawa Yukichi và đặc biệt nghiên cứu sự ảnh hưởng tư tưởng này đến Việt Nam đòi hỏi phải nghiên cứu thông qua tư liệu lịch sử, kế thừa kết quả của các nhà nghiên cứu văn học, sử học. Ngoài ra chúng tôi cũng sử dụng kết hợp với các phương pháp nghiên cứu cụ thể như phương pháp nghiên cứu trường hợp, phân tích tổng hợp, lịch sử - logic, hệ thống - cấu trúc, đối chiếu - so sánh để nghiên cứu đối tượng. 5. Đóng góp của luận án - Hệ thống hóa, khái quát hóa các tư tưởng giáo dục của Fukuzawa Yukichi từ góc độ triết học, chỉ ra tính tất yếu của sự hình thành và mối quan hệ tác động qua lại của những tư tưởng đó với tồn tại xã hội Nhật Bản đương thời. - Lần đầu tiên phân tích, đánh giá từ góc độ triết học những ảnh hưởng của tư tưởng cải cách giáo dục của Fukuzawa Yukichi đến Việt Nam đầu thế kỷ XX trên phương diện: không chỉ là sự chuyển biến tư tưởng của tầng lớp nho sĩ phong kiến mà còn ảnh hưởng đến hành động của họ, được thể hiện trong các phong trào Duy tân, nhất là đối với phong trào Đông Du, Đông Kinh nghĩa thục. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án - Góp phần nghiên cứu hệ thống lịch sử tư tưởng triết học Nhật Bản thời cận, hiện đại. - Làm sáng tỏ vị trí, vai trò của tư tưởng giáo dục đối với sự phát triển của xã hội Nhật Bản. - Chỉ ra một số ý nghĩa đối với sự phát triển của lịch sử tư tưởng triết học Việt Nam đầu thế kỷ XX, ý nghĩa từ sự ảnh hưởng của tư tưởng giáo dục Fukuzawa Yukichi đối với công cuộc đổi mới giáo dục ở Việt Nam hiện nay. - Luận án có thể được dùng làm tài liệu tham khảo cho việc giảng dạy, học tập và nghiên cứu lịch sử triết học Nhật Bản, lịch sử tư tưởng Việt Nam và lịch sử triết học phương Đông, triết học giáo dục. 7. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, mục lục, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, luận án gồm 4 chương, 16 tiết. CHƢƠNG 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU 1.1. Những nghiên cứu về Duy tân Minh Trị và cải cách giáo dục thời kỳ Duy tân Minh Trị Có thể khẳng định rằng, công cuộc Duy tân Minh Trị (明治維新 Meiji-ishin) là một trong những sự kiện quan trọng nhất của lịch sử Nhật Bản. Duy tân Minh Trị hay cách mạng Minh Trị, cải cách Minh Trị là một chuỗi các cải cách dẫn đến những thay đổi to lớn ở hầu hết các lĩnh vực kinh tế - xã hội Nhật Bản. Cuộc cách mạng này, như lịch sử đã ghi nhận, đưa nước Nhật Bản từ một nước phong kiến thành một cường quốc tư bản chủ nghĩa, làm cho nước Nhật thoát khỏi số phận của nước thuộc địa. Frank B. Gibney, nhà nghiên cứu lịch sử và văn hóa Đông Á, coi Duy tân Minh Trị là kỳ tích mang tầm vóc quốc tế khi ông nhận định: Những đột phá có tính quốc tế của Minh Trị Duy tân thật vô cùng sâu sắc và rộng lớn không chỉ đương thời mà cả đến ngày nay... Trong lịch sử thế giới cận đại, ngoài Nhật Bản ra chưa từng có cường quốc nào diễn ra sự biến đổi sâu sắc, không chỉ về cơ cấu chính trị mà cả về xã hội, tập quán và chế độ kinh tế đến như vậy. Những giá trị đã được rút ra từ Minh Trị Duy tân được đánh giá cao trong cuộc đấu tranh vì độc lập về chính trị và văn hóa ở các nước, đặc biệt là các nước châu Á [60, tr.13-14]. Sự thần kỳ của Nhật Bản chứng minh cho thế giới thấy trong vòng chưa đầy nửa thế kỷ Nhật Bản đã thực sự “chuyển mình” và tạo nên trào lưu học hỏi Nhật Bản của các quốc gia trong khu vực và trên thế giới. Vì thế, công cuộc Duy tân Minh Trị luôn là thu hút sự quan tâm của đông đảo nhà nghiên cứu cũng như độc giả ở Việt Nam nói riêng và trên thế giới nói chung. Cho đến nay, việc nghiên cứu về Duy tân Minh Trị đã đạt được những kết quả to lớn. Có rất nhiều công trình nghiên cứu về công cuộc Duy tân Minh Trị trên các lĩnh vực khác nhau từ chính trị, kinh tế, xã hội, văn hóa, giáo dục v.v. Trong nghiên cứu này, có thể thấy các công trình tập trung đến cải cách giáo dục - một trong những cải cách thành công nhất trong Duy tân Minh Trị. Có thể thấy các công trình này tập trung làm rõ một số nội dung cơ bản sau: Thứ nhất, nhóm các công trình nghiên cứu cải cách giáo dục thời Minh Trị theo giai đoạn. Có thể kể đến 2 công trình tiêu biểu của tác giả Đặng Xuân Kháng: Luận án “Cải cách giáo dục và những tác động chủ yếu đối với sự phát triển kinh tế - xã hội Nhật Bản” (2003); và “Cải cách giáo dục ở Nhật Bản thời kỳ Minh Trị Duy tân” trong cuốn “Phong trào cải cách ở một số nước Đông Á giữa thế kỷ XIX – đầu thế kỷ XX” (2007), nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà Nội do Giáo sư Vũ Dương Ninh chủ biên. Theo đó, tác giả đã phân chia cuộc cải cách giáo dục thời kỳ Minh Trị làm ba giai đoạn. Giai đoạn chuẩn bị (1868-1872), chính quyền Minh Trị đã thành lập Hội nghiên cứu giáo dục nhằm xác định phương hướng phát triển thống nhất cho nền giáo dục Nhật Bản; năm 1871 Bộ Giáo dục được thành lập, sau đó không lâu Bộ thành lập Văn phòng điều tra học đường nhằm chuẩn bị cho việc ban hành chế độ trường học thống nhất trên quy mô cả nước. Mặc dù sự định hướng chưa thật rõ ràng và nhất quán nhưng đây là giai đoạn bản đề hết sức quan trọng cho công cuộc cải cách toàn diện ở giai đoạn sau. Giai đoạn du nhập mô hình giáo dục mới (1872-1885) với những thay đổi mạnh mẽ trong giáo dục ba cấp theo tinh thần phương Tây mà chủ yếu là của Pháp và Mỹ. Công cuộc cải cách giáo dục chính thức bắt đầu bằng việc Bộ Giáo dục công bố “Học chế” (学制) ngày 03 tháng 08 năm 1872 với một số tư tưởng chủ đạo: Nhà trường dành cho tất cả mọi người và kiến thức dựa vào Âu – Mỹ; đào tạo con người làm giàu cho Tổ quốc và bảo vệ đất nước; xây dựng nhiều trường học, mở rộng các trường cao đẳng và chuyên nghiệp. Với việc phân cấp khu vực và cấp độ giáo dục đã đem đến cơ hội học tập cho tất cả mọi người. Đặc biệt, năm 1870, chính phủ công bố “Quy chế lưu học hải ngoại” nhằm quy định rõ nhiệm vụ của du học sinh. Mặc dù, với sự ra đời của “Học chế”, giáo dục Nhật Bản thực sự đã có những biến chuyển đáng kể, song vài năm sau đã bộc lộ những hạn chế của nó. Vì thế, “Giáo dục lệnh” (教育令) ra đời vào năm 1879 đã xóa bỏ chế độ hành chính mang tính tập quyền trong giáo dục của “Học chế”. Trên cơ sở đó, nền giáo dục hiện đại Nhật Bản đã từng bước được hoàn thiện. Giai đoạn (1885-1912) là thời kỳ hoàn thiện hệ thống giáo dục. Thời kỳ này đánh dấu sự thay đổi mạnh mẽ của giáo dục với những cải cách triệt để của Bộ trưởng Mori Arinori ở 3 nội dung cơ bản: Giáo dục để tiến đến làm giàu và củng cố nhà nước; giáo dục sẽ làm biến đổi ý thức cũ; giáo dục góp phần vào việc bảo tồn truyền thống quốc gia. Sau Bộ trưởng, trong giáo dục đã xuất hiện 2 xu hướng giáo dục: cách tân, học tập phương Tây theo quan điểm của Fukuzawa Yukichi và chủ trương quay về với đạo đức tôn giáo xưa do Nishimura khởi xướng. Đặc biệt, tác giả còn phân tích khá chi tiết những tác động của cải cách giáo dục tới sự phát triển kinh tế - xã hội Nhật Bản. Mặc dù còn một số thiếu sót nhất định nhưng cải cách giáo dục đã góp phần làm nên thành công kỳ diệu, rất đáng được học tập của Nhật Bản. Cùng với khuynh hướng nghiên cứu cải cách giáo dục theo giai đoạn, tác giả Lưu An Vũ Ngọc Ruẩn trong bài viết “Cải cách giáo dục Nhật Bản dưới thời Minh Trị Thiên hoàng” (2013)1 đã dựa vào mức sống của người dân trong xã hội và những đổi thay trong cải cách giáo dục để chia công cuộc canh tân giáo dục thời kỳ này thành 2 thời kỳ. Thời kỳ thứ nhất, thời kỳ canh tân giáo dục cơ bản (1868 – 1885). Sau khi chuyển đổi quyền cai trị đất nước từ Mạc phủ sang Minh Trị Thiên hoàng, nền giáo dục cũng được cải cách cho phù hợp với hoàn cảnh mới. Lần đầu tiên trong lịch sử Nhật Bản, giáo dục không còn phân biệt đẳng cấp. Đây là thành công đáng kể của cải cách thời kỳ này. Năm 1872, Bộ Giáo dục ban hành cuốn “Chế độ giáo dục học đường quốc gia” nhằm đưa ra những chính sách cũng như chương trình học phù hợp với thời đại và được áp dụng trên toàn quốc. Thời kỳ canh tân giáo dục cơ bản đã tạo nền tảng vững chắc cho thời kỳ thứ hai, thời kỳ canh tân giáo dục đổi mới (1885 - 1912). Một số chính sách quan trọng trong giai đoạn này như: Chính quyền Minh Trị bãi bỏ “Thái Chính Quan” năm 1885 để xây dựng nội các mới theo khuôn mẫu của các quốc gia 1 Nguồn: http://www.erct.com/2-ThoVan/LuuAn/Cai-Cach-Giao-Duc-Nhat-Ban.htm. phương Tây; văn phòng Đốc học được thành lập năm 1886 nhằm soạn thảo ra chương trình giáo dục mới cho tất cả các cấp độ giáo dục; Sắc lệnh giáo dục (1889) ra đời đưa ra những tiêu chuẩn căn bản cho nền giáo dục. Trên cơ sở những chính sách mới đó, giáo dục Nhật Bản đã có những biến chuyển mạnh mẽ ở bậc tiểu học, trung học, đại học, trường sư phạm và hệ thống hóa quốc ngữ. Đặc biệt, trong thời kỳ này, tinh thần “Học tập phương Tây, đuổi kịp phương Tây, đi vượt qua phương Tây” được coi là khuôn mẫu cho Nhật Bản trong việc thực thi các cải cách. Tóm lại, với những chính sách cải cách giáo dục đó đã góp phần làm biến đổi một nước Nhật Bản đói nghèo, lạc hậu thành một cường quốc thịnh vượng hàng đầu thế giới về mọi mặt. Thành công này chứng minh tính đúng đắn của luận điểm: giáo dục là chìa khóa của văn minh Nhật Bản. Bên cạnh đó, còn có bài viết của 2 tác giả Nguyễn Kim Lai, Đặng Thị Tuyết Dung: “Vai trò của giáo dục đối với quá trình hiện đại hóa trong thời kỳ Minh Trị ở Nhật Bản”, Tạp chí Nghiên cứu Đông Bắc Á, số 3 năm 2004. Tác giả đã nghiên cứu và chỉ ra vai trò to lớn của giáo dục đối với quá trình hiện đại hóa ở Nhật Bản thời Minh Trị thông qua tiến trình thực hiện cải cách giáo dục thời kỳ này. Khác với các công trình nghiên cứu đã đề cập ở trên, ở công trình này, tác giả nhìn nhận cuộc cải cách giáo dục theo 3 thời kỳ: Thời kỳ thử nghiệm, do phải đối mặt với quá trình chuyển đổi về chính trị nên ban đầu các nhà lãnh đạo Nhật Bản chưa đưa ra được mô hình cố định cho hệ thống giáo dục mà phải chấp nhận cách thử nghiệm; thời kỳ áp dụng, các nhà lãnh đạo Nhật Bản đã thi hành chính sách du nhập tư tưởng giáo dục từ bên ngoài một cách có chọn lọc; thời kỳ củng cố nhằm phát triển hơn nữa giáo dục Nhật Bản. Như vậy, mục đích cơ bản trong cuộc cải cách giáo dục đã đạt được, qua đó góp phần hiện đại hóa nước Nhật theo con đường hoàn toàn khác với các nước phương Tây. Thứ hai, bên cạnh việc phân chia công cuộc cải cách giáo dục theo giai đoạn, một số nhà nghiên cứu đã phân tích và chỉ ra một số đặc trưng và vai trò của nó đối với sự phát triển kinh tế - xã hội Nhật Bản. Đó là các công trình: Lê Thị Anh Đào (2004), Về vấn đề cải cách giáo dục, đào tạo nhân tài ở hai phong trào duy tân châu Á (Nhật Bản, Trung Quốc) thời cận đại, Tạp chí Nghiên cứu Đông Bắc Á, số 1; Trần Phương Hoa (2006), Giáo dục Pháp – Việt ở Việt Nam giai đoạn 1906 – 1945 và cải cách giáo dục ở Nhật Bản thời Minh Trị, Tạp chí Nghiên cứu Đông Bắc Á, số 4; Trần Thị Tâm (2009), Cải cách giáo dục ở Nhật Bản trong thời kỳ Minh Trị và vai trò của nó, Tạp chí Nghiên cứu Đông Bắc Á, số 7. Trước làn sóng văn minh phương Tây, các nhà trí thức Nhật Bản đã sớm nhận thức được rằng chính giáo dục là chìa khóa bí mật của sức mạnh và văn minh. Từ đây, một số chính sách về giáo dục nhanh chóng được thực hiện theo mô hình phương Tây như xây dựng hệ thống giáo dục kiểu mới, khung chương trình giáo dục, phương pháp giáo dục v.v. Bên cạnh đó, chính quyền Nhật Bản còn dành sự ưu tiên đặc biệt đối với cấp tiểu học, coi nó là nền tảng của giáo dục bền vững. Không thể phủ nhận rằng, tất cả những chính sách của chính quyền đã đưa đến sự thay đổi mạnh mẽ trong giáo dục, từ đó góp phần đẩy mạnh công cuộc hiện đại hóa đất nước. Thứ ba, trong số các công trình được dịch ra tiếng Việt, đáng chú ý là 2 cuốn “Giáo dục Nhật Bản” (2001) và “Hiện đại hóa giáo dục Nhật Bản” (2002) do Hội Thông tin Giáo dục Quốc tế xuất bản. Bức tranh giáo dục Nhật Bản được thể hiện với đầy đủ nội dung từ bối cảnh lịch sử với vai trò là cơ sở tất yếu đưa đến cải cách cho tới những thực trạng về giáo dục nhà trường, giáo dục xã hội, thậm chí là vấn đề tài chính chi cho giáo dục. Ước tính, ở Nhật Bản trong thời kỳ cải cách, mỗi gia đình phải dành 30% thu nhập hàng tháng cho việc học hành. Việc học trở thành gánh nặng cho những gia đình nghèo khó, tuy nhiên, mặt khác, chính trong hoàn cảnh này, giáo dục Nhật Bản đã tạo dựng được những cơ sở căn bản cho nền giáo dục hiện đại. Bên cạnh đó, các nhà nghiên cứu cũng phân tích hai xu hướng đối lập nhau về cải cách giáo dục. Thứ nhất, xu hướng phản đối cải cách, ủng hộ truyền thống khi họ cho rằng nhất thiết phải coi môn đạo đức là môn học quan trọng nhất, các môn học phải tuân thủ nguyên tắc tu thân nhằm tránh những bất ổn trong xã hội. Thứ hai, ngược lại với xu hướng bảo thủ đó, đa số trí thức đều tán thành con đường hiện đại hóa giáo dục. Tuy nhiên, những quan điểm trong xu hướng này cũng không thuần nhất. Một số nhà tư tưởng xây dựng quan điểm hiện đại hóa theo lý thuyết hướng sang phương Đông. Trước thực tế nhận thức giáo dục phương Tây ở Nhật Bản đã tạo nên những lệch lạc, nhà tư tưởng Haruji Nakamura cho rằng, hiện đại hóa giáo dục nhưng vẫn phải coi trọng giáo dục truyền thống. Một số khác thì nhấn mạnh đến việc học tập văn minh phương Tây. Đại biểu tiêu biểu cho trường phái này là Fukuzawa Yukichi. Bên cạnh những xu hướng tư tưởng tồn tại đan xen trong xã hội thời kỳ đó, các tác giả cũng nghiên cứu và phân tích cụ thể về nội dung và phương pháp, nghiên cứu vai trò của trường tư thục trong việc đào tạo năng lực toàn diện cho các thế hệ học sinh, các cấp học, sự đổi mới trong chính sách giáo dục, coi trọng giáo dục tiểu học và đào tạo đội ngũ giáo viên v.v. Chủ đề giáo dục Nhật Bản nói chung và giáo dục Nhật Bản thời Minh Trị nói riêng thu hút sự quan tâm không chỉ của các nhà nghiên cứu Nhật Bản mà còn là đối tượng của nhiều nhà nghiên cứu nước ngoài với nhiều công trình nghiên cứu có danh tiếng. Trong số đó phải kể đến ấn phẩm “Society and Education in Japan” (Xã hội và Giáo dục ở Nhật Bản) của tác giả Hebert Passin, do Kodansha Amer Inc xuất bản năm 1965 đã trình bày một cách hệ thống quá trình hiện đại hóa giáo dục Nhật Bản từ thời kỳ Duy tân Minh Trị; vai trò quan trọng của giáo dục giúp đất nước Nhật Bản từ một nước kém phát triển vươn lên trở thành quốc gia hùng mạnh. Công cuộc hiện đại hóa nền giáo dục kiểu Nhật Bản, hệ thống trường học, nội dung giảng dạy, giáo dục kết hợp với việc làm cũng được tác giả nghiên cứu và phân tích khá kỹ lưỡng. Trên cơ sở so sánh hai giai đoạn trước và sau Minh Trị duy tân, tác giả đã làm rõ vai trò đặc biệt quan trọng của giáo dục: Giáo dục là chìa khóa để đưa đất nước Nhật Bản đạt được những thành tựu vĩ đại. Hơn thế, công trình này còn trích dẫn được nguồn tư liệu quý giá, mặc dù ngắn gọn, về các tác phẩm nổi tiếng của các học giả từ thời kỳ Tokugawa đến thời hiện đại (sau Chiến tranh Thế giới thứ 2) trong đó có tác phẩm “Khuyến học” của Fukuzawa Yukichi. Điều này cho thấy, Fukuzawa Yukichi được biết đến là nhà tư tưởng lớn trong giai đoạn thế kỷ XIX và “Khuyến học” là một trong những tác phẩm nổi tiếng của ông chứa đựng những tư tưởng chủ yếu về giáo dục. Có thể khẳng định rằng, những công trình nghiên cứu về cải cách giáo dục thời kỳ Minh Trị khá công phu, chi tiết. Các tác giả đã phân tích, làm rõ thực chất, xu hướng, nội dung, ảnh hưởng, vai trò v.v của cải cách giáo dục thời kỳ Minh Trị. Không thể phủ nhận rằng, thành công của công cuộc Duy tân Minh Trị, sự vươn lên thần kỳ của nền kinh tế có sự đóng góp không nhỏ của cải cách giáo dục. Cùng với những cải cách ở các lĩnh vực khác, cải cách giáo dục đã góp phần hiện đại hóa đất nước, không bị phương Tây xâm lược và trở thành quốc gia thành công nhất ở khu vực châu Á. Hơn thế, cải cách giáo dục còn giúp “Nhật Bản đã chuyển sang một hệ thống giáo dục mới dựa trên cơ sở thống nhất giữa chính phủ và các cơ quan giáo dục, đề cao truyền thống dân tộc theo tinh thần Khổng giáo nguyên thủy và phục vụ đắc lực cho lợi ích đất nước đến cuối thế chiến thứ hai” [51, tr.62]. Tuy nhiên, khi lý giải sự thành công của cải cách giáo dục đó không thể không nhắc đến vai trò của nhà tư tưởng với tư cách là người đưa ra những tư tưởng làm căn cứ, cơ sở, định hướng cho công cuộc cải cách. Fukuzawa Yukichi là một trong những nhân vật tiêu biểu nhất cho lĩnh vực này ở thời kỳ Minh Trị. 1.2 Những nghiên cứu về Fukuzawa Yukichi và tƣ tƣởng giáo dục của ông Với hệ thống tư tưởng giá trị của Fukuzawa Yukichi, các nhà nghiên cứu Việt Nam không thể không dành mối quan tâm nghiên cứu về tư tưởng của ông. Fukuzawa Yukichi là một trong những nhà tư tưởng tiêu biểu nhất thời Minh Trị, với hệ thống tư tưởng phong phú trên nhiều lĩnh vực khác nhau. Cho đến nay, việc tìm hiểu tư tưởng của Fukuzawa Yukichi đã đạt được những thành tựu cơ bản sau. Trước hết, có thể kể đến những công trình nghiên cứu về Fukuzawa Yukichi với tư cách là nhà cải cách, nhà duy tân nói chung. Ở đây, các tác giả đã đề cập đến những tư tưởng cải cách của ông và vai trò của nó. Tiêu biểu nhất là ấn phẩm của tác giả Nguyễn Tiến Lực (2013), “Nhật Bản những bài học từ lịch sử”, nhà xuất bản Thông tin và Truyền thông đã dành chương 10 để nghiên cứu về tư tưởng khai sáng của Fukuzawa Yukichi. Bên cạnh đó là những bài viết của các tác giả: Đặng Xuân Kháng (1991), “Fukuzawa Yukichi – nhà cải cách lừng danh Nhật Bản thời Minh Trị Duy tân”, Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử, số 5; Nguyễn Ngọc Nghiệp (1998), “Vai trò của Phúc Trạch Dụ Cát (Fukuzawa Yukichi) đối với cải cách Minh Trị”, Tạp chí Nghiên cứu Nhật Bản, số 6; Phạm Thị Thu Giang (2012), “Fukuzawa Yukichi (1835-1901) và sự nghiệp khai hóa văn minh Nhật Bản cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX”, Tạp chí Nghiên cứu Đông Bắc Á, số 2. Qua các công trình này, bức tranh về cuộc đời, sự nghiệp và tư tưởng của Fukuzawa Yukichi đã được thể hiện trên những nội dung cơ bản. Hầu hết các tác giả đều thống nhất khi đánh giá về vai trò của Fukuzawa Yukichi đối với công cuộc Duy tân Minh Trị nói riêng và lịch sử Nhật Bản nói chung ở quan điểm: Ông là người có công lao to lớn trong việc nâng cao dân trí, là chiếc cầu nối giữa văn minh phương Tây và Nhật Bản, là người mở đầu cho công cuộc hiện đại hóa ở Nhật Bản. Tuy nhiên, đây mới chỉ là những công trình riêng lẻ của các tác giả mà chưa phải là nghiên cứu chuyên sâu về Fukuzawa Yukichi cùng những tư tưởng cải cách vĩ đại của ông. Bên cạnh đó, Fukuzawa Yukichi còn là nhà cải cách trong lĩnh vực xã hội. Liên quan tới khía cạnh này, tác giả Nguyễn Minh Nguyên cũng tìm hiểu về “Quan niệm của Fukuzawa Yukichi về trách nhiệm xã hội” (2013), Tạp chí Nghiên cứu Đông Bắc Á, số 11. Theo Fukuzawa Yukichi, quan niệm về trách nhiệm xã hội thời kỳ phong kiến Tokugawa chịu ảnh hưởng chủ yếu từ tư tưởng đầy hạn chế của Tống nho. Trách nhiệm một chiều được thể hiện trong gia đình là vợ với chồng, với gia đình nhà chồng; ngoài xã hội thì người dân bị bắt buộc tuân theo những quy định khắt khe của chính quyền v.v. Trước tình trạng chính quyền Nhật Bản thời kỳ Mạc phủ đối xử vô trách nhiệm với người dân, coi thường sinh mệnh của nhân dân, Fukuzawa Yukichi nhận thấy phải loại bỏ những nội dung bất hợp lý của Nho giáo, tiếp thu chọn lọc tư tưởng tiến bộ của phương Tây để tiến đến xã hội văn minh. Để giải quyết vấn đề trách nhiệm xã hội, Fukuzawa Yukichi đã phân chia ra: trách nhiệm của người đứng trên người, trách nhiệm của quốc dân và trách nhiệm cá nhân. Tư tưởng này của ông đã khai sáng cho nhân dân và chính quyền Nhật Bản hiểu được trách nhiệm của mình trong việc thực hiện những mục tiêu chung: giữ vững độc lập và hiện đại hóa đất nước. Trong những tư tưởng cải cách của Fukuzawa Yukichi, tư tưởng giáo dục là tiêu biểu nhất. Tư tưởng giáo dục của Fukuzawa Yukichi cùng ảnh hưởng của nó tới xã hội Nhật Bản thực sự đã thu hút mối quan tâm của các nhà nghiên cứu Việt Nam. Mặc dù đây là tư tưởng nổi trội nhất của ông nhưng do một số nguyên nhân chủ quan và khách quan nên các công trình nghiên cứu về lĩnh vực này còn khá khiêm tốn. Tiêu biểu nhất là công trình của tác giả Nguyễn Tiến Lực (2013), “Fukuzawa Yukichi và Nguyễn Trường Tộ Tư tưởng cải cách giáo dục”, nhà xuất bản Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh. Ở đây, tư tưởng giáo dục của Fukuzawa Yukichi được nghiên cứu với những nội dung chủ yếu về việc phê phán lối học cũ, từ đó đề xuất phương pháp giáo dục thực học. Đây là tư tưởng cốt lõi trong tư tưởng giáo dục của ông. Điều đặc biệt dễ nhận thấy ở ông là quan điểm đề cao và học hỏi văn minh phương Tây. Đó là cách duy nhất để Nhật Bản đạt tới văn