Tài liệu Trách nhiệm quốc gia trong đảm bảo an toàn hạt nhân theo quy định của pháp luật quốc tế, thực tiễn thực thi ở một số quốc gia và bài học kinh nghiệm đối với việt nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ TƢ PHÁP TRƢỜNG ĐẠI HỌC LUẬT HÀ NỘI MẠC THỊ HOÀI THƢƠNG Tr¸ch nhiÖm cña quèc gia trong ®¶m b¶o an toµn h¹t nh©n theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt quèc tÕ, thùc tiÔn thùc thi ë mét sè quèc gia vµ bµi häc kinh nghiÖm ®èi víi ViÖt Nam LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2018 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ TƢ PHÁP TRƢỜNG ĐẠI HỌC LUẬT HÀ NỘI MẠC THỊ HOÀI THƢƠNG Tr¸ch nhiÖm cña quèc gia trong ®¶m b¶o an toµn h¹t nh©n theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt quèc tÕ, thùc tiÔn thùc thi ë mét sè quèc gia vµ bµi häc kinh nghiÖm ®èi víi ViÖt Nam Chuyên ngành : Luật quốc tế Mã số : 62 38 01 08 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Đoàn Năng HÀ NỘI - 2018 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu nêu trong luận án là trung thực. Những kết luận khoa học của luận án chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. TÁC GIẢ LUẬN ÁN Mạc Thị Hoài Thƣơng Môc lôc Trang MỞ ĐẦU 1 Chương 1: TỔNG QUAN VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU 7 1.1. Đánh giá các công trình nghiên cứu ở nước ngoài 7 1.2. Đánh giá các công trình nghiên cứu ở Việt Nam 23 1.3. Các vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu và phương pháp giải quyết vấn đề 32 1.4. Các câu hỏi nghiên cứu và giả thuyết nghiên cứu 33 Chương 2: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ TRÁCH NHIỆM QUỐC 35 GIA BẢO ĐẢM AN TOÀN HẠT NHÂN 2.1. Khái niệm an toàn hạt nhân 35 2.2. Khái niệm trách nhiệm quốc gia đảm bảo an toàn hạt nhân 42 2.3. Cơ sở xác định trách nhiệm quốc gia đảm bảo an toàn hạt nhân 52 2.4. Nội dung trách nhiệm quốc gia đảm bảo an toàn hạt nhân 56 Chương 3: PHÁP LUẬT QUỐC TẾ VỀ TRÁCH NHIỆM QUỐC GIA 65 ĐẢM BẢO AN TOÀN HẠT NHÂN VÀ THỰC TIỄN THI HÀNH TẠI MỘT SỐ QUỐC GIA 3.1. Sự hình thành và phát triển các quy định pháp luật quốc tế về trách 65 nhiệm quốc gia đảm bảo an toàn hạt nhân 3.2. Thực trạng pháp luật quốc tế về trách nhiệm quốc gia đảm bảo an 74 toàn hạt nhân 3.3. Thực tiễn thực thi trách nhiệm quốc gia đảm bảo an toàn hạt nhân 95 tại một số quốc gia 3.4. Bài học kinh nghiệm cho Việt Nam Chương 4: THỰC HIỆN TRÁCH NHIỆM QUỐC GIA ĐẢM BẢO AN 116 120 TOÀN HẠT NHÂN TẠI VIỆT NAM VÀ MỘT SỐ KIẾN NGHỊ 4.1. Chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước về phát triển, ứng dụng năng lượng hạt nhân 120 4.2. Khái quát tình hình sử dụng năng lượng nguyên tử vì mục đích hòa 123 bình ở Việt Nam 4.3. Trách nhiệm quốc gia đảm bảo an toàn hạt nhân theo quy định của 126 pháp luật và các điều ước quốc tế mà Việt Nam là thành viên 4.4. Thực tiễn thực hiện trách nhiệm quốc gia đảm bảo an toàn hạt nhân 141 của Việt Nam 4.5. Một số đánh giá về thực tiễn thực hiện trách nhiệm quốc gia đảm 152 bảo an toàn hạt nhân tại Việt Nam 4.6. Phương hướng và giải pháp hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả 155 thực thi trách nhiệm quốc gia đảm bảo an toàn hạt nhân ở Việt Nam KẾT LUẬN 167 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ 169 TÀI Đà ĐƢỢC CÔNG BỐ DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC 170 DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ATHN : An toàn hạt nhân NLHN : Năng lượng hạt nhân NLNT : Năng lượng nguyên tử DANH MỤC CÁC BẢNG Số hiệu Tên bảng Trang Hệ thống hoạt động diễn tập thực hành công ước thông báo 148 bảng 4.1 sớm sự cố hạt nhân của Việt Nam DANH MỤC CÁC HÌNH Số hiệu Tên hình Trang hình 3.1 Hoạt động quản lý của US.NRC 106 3.2 Sơ đồ chuyển đổi các tổ chức trong quá trình tái cơ cấu cơ 107 quan pháp quy hạt nhân của Nhật Bản 4.1 Mô hình văn bản pháp luật và tiêu chuẩn an toàn của Việt Nam 128 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Năng lượng hạt nhân ngày càng được ứng dụng rộng rãi trong nhiều lĩnh vực khác nhau của đời sống như: y tế, nông nghiệp, công nghiệp, thăm dò và khai thác khoáng sản... Năng lượng hạt nhân là một giải pháp kinh tế, an toàn và là nguồn năng lượng sạch đảm bảo sự phát triển bền vững trong việc thỏa mãn nhu cầu điện năng đang tăng mạnh trên thế giới. Chính vì vậy, phát triển nguồn năng lượng hạt nhân (viết tắt là NLHN) là sự lựa chọn cần thiết cho sự phát triển kinh tế của nhiều quốc gia và Việt Nam cũng không phải ngoại lệ. Tuy nhiên hiện nay, cộng đồng quốc tế đang phải đối mặt với thách thức lớn trong sử dụng NLHN đó là nguy cơ mất an toàn hạt nhân (viết tắt là ATHN). Một vấn đề cố hữu trong việc sử dụng NLHN là bức xạ không thể nhìn thấy được và không ai có thể ngăn chặn sự lan truyền của nó xuyên qua bầu khí quyển tới các quốc gia xung quanh. Do đó, việc sử dụng NLHN có nguy cơ cao sẽ gây ra thiệt hại hạt nhân xuyên biên giới đối với môi trường của quốc gia khác. Để đảm bảo ATHN, cộng đồng quốc tế phải có những biện pháp đảm bảo an toàn ngăn ngừa tai nạn hạt nhân và những hậu quả nguy hại của chúng. Số lượng lò phản ứng hạt nhân được sử dụng cho các mục đích hòa bình ngày một tăng, nguy cơ xảy ra sự cố vì vậy cũng sẽ tăng. Sau sự cố hạt nhân Chernobyl và Fukushima, nhiều quốc gia đã cải cách mạnh mẽ về chính sách sử dụng NLHN, cơ cấu tổ chức cũng như quy trình đảm bảo ATHN. Có thể nói, chưa bao giờ trên thế giới vấn đề đảm bảo ATHN và trách nhiệm quốc gia đảm bảo ATHN lại trở thành chủ đề nóng được bàn thảo với tần suất cao như hiện nay. Trong bối cảnh đó, việc nghiên cứu pháp luật quốc tế, kinh nghiệm các quốc gia trên thế giới và các quy định pháp luật Việt Nam về trách nhiệm đảm bảo ATHN là vô cùng cấp thiết vì những lý do sau: Thứ nhất, nhằm làm rõ và quán triệt sâu sắc các chủ trương, chính sách liên quan đến vấn đề phát triển NLHN vì mục đích hòa bình mà Đảng và Nhà nước ta đã 1 đề ra trong Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX của Đảng về Chiến lược phát triển kinh tế - xã hội giai đoạn 2001 - 2010, với định hướng: "Nghiên cứu phương án sử dụng năng lượng hạt nhân" và Nghị quyết số 20-NQ/TW ngày 01/11/2012 của Hội nghị lần thứ sáu Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XI về phát triển khoa học và công nghệ phục vụ sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế. Thứ hai, nghiên cứu hệ thống hóa, làm sâu sắc hơn cơ sở lý luận và pháp lý cho việc thực hiện trách nhiệm của các quốc gia trong đảm bảo ATHN. Xác định nguyên lý cơ bản trong xác định trách nhiệm quốc gia đảm bảo ATHN, cơ sở xác định trách nhiệm, nội dung trách nhiệm quốc gia đảm bảo ATHN. Thứ ba, khắc phục những hạn chế bất cập trong Luật Năng lượng nguyên tử (NLNT) Việt Nam năm 2008 về trách nhiệm quốc gia đảm bảo ATHN. Kế hoạch sửa đổi, bổ sung Luật NLNT đã được đưa vào Chương trình xây dựng luật, pháp lệnh của Quốc hội nhiệm kỳ Khóa XIII (Nghị quyết số 20/2011/QH13 ngày 26/11/2011). Việc sửa đổi Luật NLNT đồng thời cũng là một nhiệm vụ của Chương trình hành động thực hiện Nghị quyết số 20-NQ/TW ngày 01/11/2012 của Hội nghị lần thứ sáu Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XI về phát triển khoa học và công nghệ phục vụ sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế. Mặc dù Dự án điện hạt nhân Ninh Thuận đã bị tạm dừng theo Nghị quyết số 31/2016/QH14 ngày 22/11/2016 của Quốc hội khóa XI nhưng việc sửa đổi, bổ sung Luật NLNT vẫn là vấn đề bức thiết. Bởi lẽ, Việt Nam ngoài điện hạt nhân, NLHN đã và đang được ứng dụng khá rộng rãi trong các lĩnh vực khác nhau với công nghệ kỹ ngày càng cao và đa dạng. Thứ tư, đề xuất những giải pháp tăng cường hiệu quả đảm bảo ATHN Việt Nam trước xu hướng phát triển điện hạt nhân các quốc gia láng giềng như Malaysia, Indonesia, Trung Quốc... Đặc biệt các nhà máy điện hạt nhân của Trung Quốc ở gần lãnh thổ Việt Nam. Từ những lý do trên, với mong muốn có những đóng góp nhất định trong việc xây dựng, hoàn thiện và tổ chức thực hiện các quy phạm pháp luật Việt Nam 2 về ATHN, nghiên cứu sinh đã chọn đề tài: "Trách nhiệm của quốc gia trong đảm bảo an toàn hạt nhân theo quy định của pháp luật quốc tế, thực tiễn thực thi ở một số quốc gia và bài học kinh nghiệm đối với Việt Nam" làm đề tài nghiên cứu của mình. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu đề tài Mục đích nghiên cứu đề tài là làm sáng tỏ những vấn đề lý luận và thực tiễn về trách nhiệm quốc gia đảm bảo ATHN thông qua việc nghiên cứu một cách sâu sắc và toàn diện các quy định của pháp luật quốc tế, thực tiễn thi hành tại một số quốc gia điển hình trên thế giới và thực tiễn tại Việt Nam. Trên cơ sở đó đưa ra các đề xuất, kiến nghị nhằm hoàn thiện pháp luật về trách nhiệm quốc gia đảm bảo ATHN tại Việt Nam. Để thực hiện mục đích trên, luận án đề ra các nhiệm vụ nghiên cứu sau: Thứ nhất, làm sâu sắc hơn các vấn đề lý luận về trách nhiệm quốc gia đảm bảo ATHN như: từ khái niệm trách nhiệm quốc gia đảm bảo ATHN như: từ định nghĩa trách nhiệm quốc gia đảm bảo ATHN, đặc điểm của trách nhiệm quốc gia trong đảm bảo ATHN, chỉ ra nội dung và những điểm đặc thù so với trách nhiệm quốc gia ở các lĩnh vực khác. Thứ hai, nghiên cứu một cách hệ thống, toàn diện nội dung các quy định pháp luật quốc tế về trách nhiệm quốc gia đảm bảo ATHN. Xem xét trách nhiệm quốc gia theo quy định luật quốc tế nhằm ngăn chặn, giảm bớt và khắc phục những thiệt hại do tai nạn hạt nhân gây ra. Thứ ba, tổng hợp, phân tích, đánh giá thực tiễn và hiệu quả thi hành pháp luật một số quốc gia trên thế giới về trách nhiệm quốc gia trong đảm bảo ATHN, từ đó rút ra bài học kinh nghiệm cho Việt Nam. Và cuối cùng, nghiên cứu các quy định của pháp luật Việt Nam về vấn đề trách nhiệm quốc gia trong đảm bảo ATHN; Đánh giá những ưu điểm, hạn chế và nguyên nhân của những hạn chế của những quy định đó; Xác định phương hướng và đề xuất giải pháp toàn diện nhằm hoàn thiện pháp luật, đồng thời nâng cao hiệu quả thực thi pháp luật Việt Nam về trách nhiệm quốc gia trong đảm bảo ATHN. 3 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu của luận án Đối tượng nghiên cứu của luận án bao gồm: - Các văn bản pháp lý quốc tế và văn bản pháp luật của một số quốc gia về trách nhiệm quốc gia đảm bảo ATHN. - Thực tiễn thực hiện trách nhiệm quốc gia đảm bảo an toàn hạt nhân tại một số quốc gia điển hình trên thế giới. - Thực tiễn thực hiện trách nhiệm quốc gia đảm bảo ATHN tại Việt Nam hiện nay. Khác với trách nhiệm của cá nhân và pháp nhân trong đảm bảo ATHN, trách nhiệm quốc gia trong lĩnh vực đảm bảo ATHN là vấn đề có nội dung rộng và phức tạp. Trong khuôn khổ giới hạn về số trang của luận án, nghiên cứu sinh xác định phạm vi nghiên cứu của đề tài như sau: Thứ nhất, luận án chủ yếu tập trung nghiên cứu các vấn đề lý luận và thực tiễn về trách nhiệm đảm bảo ATHN của quốc gia, chứ không đi sâu nghiên cứu các vấn đề lý luận về trách nhiệm quốc gia trong lĩnh vực NLNT nói chung. Thứ hai, luận án đi sâu nghiên cứu các quy định pháp luật quốc tế về trách nhiệm quốc gia đảm bảo ATHN trên cơ sở thực hiện trách nhiệm quốc gia theo quy định của các cam kết quốc tế bao gồm: trách nhiệm xây dựng pháp luật, trách nhiệm tổ chức thực thi pháp luật về đảm bảo ATHN. Thứ ba, luận án làm rõ các quy định pháp luật Việt Nam liên quan tới việc thực hiện trách nhiệm quốc gia đảm bảo ATHN. Luận án phân tích chỉ ra những bước phát triển, những ưu điểm cần phát huy, đồng thời tìm ra những hạn chế, và nguyên nhân dẫn hạn chế. Luận án xác định phương hướng, yêu cầu cụ thể và giải pháp tiếp tục hoàn thiện pháp luật Việt Nam về vấn đề trách nhiệm quốc gia đảm bảo ATHN. 4. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu luận án Việc nghiên cứu đề tài luận án được thực hiện trên nền tảng phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng, duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác - Lênin và quan điểm, đường lối về chính trị, kinh tế, văn hóa và xã hội của Đảng Cộng sản Việt Nam. 4 Luận án sử dụng kết hợp nhiều phương pháp nghiên cứu khoa học khác nhau bao gồm: phương pháp tiếp cận hệ thống, phương pháp tổng hợp, phương pháp phân tích, phương pháp thống kê, phương pháp so sánh và đối chiếu, kết hợp nghiên cứu lý luận với thực tiễn để đưa ra các giải pháp cụ thể và khả thi. Trong khuôn khổ luận án, phương pháp phân tích và so sánh là phương pháp được nghiên cứu sinh sử dụng nhiều và phổ biến ở các chương. Trong đó, phương pháp phân tích được áp dụng nhiều ở Chương 2 nhằm làm rõ điểm đặc thù của thuật ngữ trách nhiệm quốc gia đảm bảo ATHN so với trách nhiệm quốc gia nói chung. Phương pháp so sánh được sử dụng nhuần nhuyễn tại Chương 3 và Chương 4 nhằm đối chiếu, so sánh các quy định của pháp luật quốc tế và pháp luật một số quốc gia về vấn đề trách nhiệm quốc gia đảm bảo ATHN. Tương tự, phương pháp nghiên cứu gắn lý luận với thực tiễn cũng được nghiên cứu sinh sử dụng trong hầu hết các chương nhằm làm rõ nội dung của chế định trách nhiệm pháp lý quốc tế, trách nhiệm quốc gia đảm bảo ATHN và thực tiễn thi hành tại các quốc gia. Phương pháp phân tích, tổng hợp và hệ thống được sử dụng để xâu chuỗi các vấn đề pháp lý và thực tiễn liên quan đến từng nội dung cụ thể của trách nhiệm quốc gia đảm bảo ATHN. Qua đó, luận án đánh giá và đưa ra giải pháp cụ thể nhằm tiếp tục hoàn thiện pháp luật Việt Nam về trách nhiệm quốc gia đảm bảo ATHN trong giai đoạn hiện nay. 5. Kết quả nghiên cứu mới của luận án Tiếp thu kết quả nghiên cứu của các nhà khoa học đi trước, đề tài đã nghiên cứu, phân tích và có một số điểm mới cơ bản như sau: Về lý luận: khác những công trình nghiên cứu liên quan ở trong nước và nước ngoài, luận án tiếp cận và phân tích cơ sở lý luận của pháp luật về bảo đảm ATHN theo các giai đoạn của chu trình hạt nhân. Luận án nghiên cứu xây dựng định nghĩa "Trách nhiệm quốc gia đảm bảo ATHN". Luận án xác định những đặc trưng cơ bản và nội dung của trách nhiệm quốc gia đảm bảo ATHN. Những vấn đề lý luận này đóng vai trò nền tảng cho toàn bộ nội dung nghiên cứu còn lại của luận án mà cụ thể là trong nghiên cứu, đánh giá thực trạng pháp luật, đề xuất các giải 5 pháp hoàn thiện pháp luật tăng cường hiệu quả thực thi trách nhiệm quốc gia đảm bảo ATHN. Về thực tiễn: Luận án đã làm nổi bật hai góc độ cơ bản của thực trạng pháp luật về trách nhiệm quốc gia đảm bảo ATHN đó là: (i) Thực tiễn quy định pháp luật quốc tế về trách nhiệm quốc gia đảm bảo ATHN, đánh giá xu hướng vận động và phát triển của các quy phạm pháp luật quốc tế về trách nhiệm quốc gia đảm bảo ATHN. (ii) Thực tiễn pháp luật của một số quốc gia điển hình về vấn đề trách nhiệm quốc gia đảm bảo ATHN, trong đó có sự đối chiếu, so sánh, đánh giá những ưu điểm, hạn chế của pháp luật các quốc gia đó và rút ra bài học kinh nghiệm. Kết hợp với việc đánh giá một cách khách quan thực tiễn pháp luật Việt Nam về vấn đề trách nhiệm quốc gia đảm bảo ATHN, luận án đã đánh giá một cách có hệ thống những thành tựu cũng như những hạn chế, bất cập trong các quy định của pháp luật Việt Nam, nguyên nhân dẫn đến hạn chế, bất cập đó và luận giải về sự cần thiết phải hoàn thiện các quy định của pháp luật Việt Nam về trách nhiệm quốc gia đảm bảo ATHN. Về giải pháp: từ những vấn đề lý luận và thực tiễn nêu trên, luận án đề xuất phương hướng và giải pháp hoàn thiện pháp luật Việt Nam về trách nhiệm quốc gia đảm bảo ATHN. Đặc biệt nhấn mạnh tới các giải pháp về xây dựng hệ thống pháp luật, tiêu chuẩn an toàn và cơ quan quản lý nhà nước về ATHN và vai trò của hợp tác quốc tế trong đảm bảo ATHN. 6. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, nội dung của luận án gồm 4 chương: Chương 1: Tổng quan về tình hình nghiên cứu. Chương 2: Một số vấn đề lý luận cơ bản về trách nhiệm quốc gia đảm bảo an toàn hạt nhân. Chương 3: Thực trạng pháp luật quốc tế về trách nhiệm quốc gia đảm bảo an toàn hạt nhân và thực tiễn thi hành tại một số quốc gia. Chương 4: Thực tiễn thực hiện trách nhiệm quốc gia đảm bảo an toàn hạt nhân của Việt Nam và một số kiến nghị. 6 Chƣơng 1 TỔNG QUAN VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU 1.1. Đánh giá các công trình nghiên cứu ở nƣớc ngoài Trên bình diện thế giới, trong lĩnh vực khoa học pháp lý, vấn đề trách nhiệm quốc gia nói chung và vấn đề trách nhiệm quốc gia trong lĩnh vực hạt nhân là vấn đề đã được nhiều học giả quan tâm nghiên cứu. Cho đến nay có khá nhiều công trình nghiên cứu về các khía cạnh pháp lý khác nhau liên quan tới việc sử dụng NLHN vì mục đích hòa bình. Trong số đó, có khá nhiều các công trình nghiên cứu liên quan tới trách nhiệm quốc gia trong sử dụng NLHN. Tiêu biểu là các công trình đã được xuất bản thành giáo trình, sách tham khảo, chuyên khảo, hoặc được công bố trên các Tạp chí khoa học pháp lý. Có thể kể tới các nhóm công trình sau đây. 1.1.1. Đánh giá các công trình nghiên cứu về sự hình thành và phát triển các quy phạm pháp luật quốc tế về trách nhiệm quốc gia nói chung, các yếu tố cấu thành và bản chất của trách nhiệm quốc gia Có nhiều công trình nghiên cứu ở các nước về vấn đề này, trong đó điển hình như: - Với cuốn sách The Law of International Responsibility (dịch Luật về trách nhiệm pháp lý quốc tế) James Crawford, Alain PeLet, Simon Olleson (2010) [84], đã phác họa một bức tranh toàn cảnh về các khía cạnh khác nhau của trách nhiệm pháp lý quốc tế. Cuốn sách phân tích sâu về: định nghĩa trách nhiệm pháp lý quốc tế; mối quan hệ giữa trách nhiệm quốc gia và trách nhiệm bồi thường thiệt hại, lịch sử hình thành và phát triển các quy định pháp luật về trách nhiệm pháp lý; các học thuyết, nội dung và các hình thức thực hiện trách nhiệm pháp lý quốc tế. Nội dung mang tính đột phá của cuốn sách này ở chỗ là nó đã đưa ra nội dung trách nhiệm pháp lý quốc tế của tổ chức quốc tế. Nhằm cụ thể hóa các vấn đề lý luận về trách nhiệm pháp lý quốc tế nói chung, cuốn sách đã đưa ra bình luận, đánh giá, về thực tiễn thực hiện trách nhiệm pháp lý quốc tế trong các lĩnh vực cụ thể gồm: quyền con người, thương mại và đầu tư. Tuy nhiên, điểm hạn chế của công trình này là không trực tiếp đề cập tới trách nhiệm quốc gia mà tập trung vào trách nhiệm pháp lý quốc tế (trách nhiệm bồi thường thiệt hại). 7 Trách nhiệm quốc gia được đề cập trong mối tương quan với trách nhiệm pháp lý quốc tế trong một vài lĩnh vực đó là quyền con người, trong khuôn khổ WTO, và trong các hiệp định bảo hộ đầu tư. - David Miller (2007), National Responsibility and Global Justice (dịch: Trách nhiệm quốc gia và công lý toàn cầu), Oxford, Oxford University Press [66]. Nội dung chính của cuốn sách này là nghiên cứu, làm rõ các nội dung cơ bản của trách nhiệm quốc gia. Bằng cách phân tích nội hàm trách nhiệm quốc gia dựa trên nguyên tắc bình đẳng về chủ quyền trong một số lĩnh vực: kế thừa, chính sách đối với người nhập cư, bảo đảm quyền con người…Tác giả David Miller minh chứng nhận định: “Quốc gia có quyền đưa ra quyết định thực hiện các hoạt động trên cơ sở chủ quyền quốc gia, đồng thời cũng phải chịu trách nhiệm về những thiệt hại phát sinh từ chính những hành động đó. Quốc gia có thể phải chịu trách nhiệm bồi thường cho những thiệt hại phát sinh tại thời điểm hiện tại do hành vi quốc gia mình gây ra trong quá khứ”. Như vậy, cuốn sách có thể là tài liệu tham khảo cho luận án khi xây dựng cơ sở, nội hàm khái niệm trách nhiệm quốc gia. Tuy nhiên, điểm hạn chế dễ nhận thấy của cuốn sách này đó là: nội hàm khái niệm trách nhiệm quốc gia mới chỉ được đề cập đánh giá trên cơ sở trách nhiệm quốc gia đối với các chính sách của quốc gia tập trung trong hai lĩnh vực chính là di cư và tị nạn… Chính vì vậy, nội dung trách nhiệm quốc gia trong cuốn sách này được đánh giá là chưa thực sự toàn diện. - René Provost (2002), State Responsibility in International Law (dịch: Trách nhiệm quốc gia trong luật quốc tế), Ashgate Publishing [111]. Cuốn sách đơn thuần chỉ là tập hợp các nội dung nghiên cứu độc lập của nhiều học giả về vấn đề trách nhiệm quốc gia trong vòng 50 năm. Do đó, công trình này không thể cung cấp một cái nhìn toàn diện về trách nhiệm quốc gia. Tuy nhiên, cuốn sách lại là nguồn tài liệu tham khảo hữu ích cho luận án. Bởi lẽ, thông qua các nghiên cứu, bình luận của các học giả nổi tiếng về các khía cạnh khác nhau trong cuốn sách đã làm rõ và sâu sắc hơn về nhiều khía cạnh quan trọng của pháp luật quốc tế về trách nhiệm quốc gia. Nhìn chung, các công trình này đã đề cập tới các khía cạnh khác nhau của pháp luật quốc tế về trách nhiệm quốc gia trong lĩnh vực NLHN bao gồm: trách 8 nhiệm quốc gia và trách nhiệm pháp lý quốc tế của quốc gia; mối quan hệ giữa chủ quyền quốc gia và trách nhiệm quốc gia nói chung. Các công trình trên phần nào đã phân tích, đánh giá về những ưu điểm, hạn chế của chế định trách nhiệm quốc gia hiện hành. Tuy nhiên, chưa có bất kỳ công trình nào đặt cụ thể vấn đề trách nhiệm quốc gia trong lĩnh vực ATHN. 1.1.2. Đánh giá các công trình về trách nhiệm đảm bảo an toàn hạt nhân của các quốc gia trong quá trình sử dụng năng lượng hạt nhân vì mục đích hòa bình Về vấn đề này, nhìn chung, các công trình nghiên cứu ở các khía cạnh khác nhau chủ yếu đề cập tới hai nhóm nội dung bao gồm: Nhóm thứ nhất, các công trình nghiên cứu về các vấn đề lý luận, khẳng định nguyên tắc sử dụng NLHN vì mục đích hòa bình trong các lĩnh vực kinh tế - xã hội là quyền của các quốc gia xuất phát từ chủ quyền quốc gia. Tuy nhiên, nguyên tắc tối cao trong quá trình sử dụng NLHN là trách nhiệm đảm bảo ATHN của tất cả các chủ thể tổ chức, cá nhân và cả các quốc gia... Liên quan trực tiếp tới nội dung này có thể kể tới các công trình: - Alexandre Kiss (2008), State responsibility and liability for nuclear damage (dịch: Trách nhiệm quốc gia và trách nhiệm bồi thường thiệt hại đối với các thiệt hại hạt nhân), Published Online [52]. Công trình này viết về trách nhiệm quốc gia và mối quan hệ giữa trách nhiệm quốc gia và trách nhiệm bồi thường thiệt hại. Cuốn sách dựa trên quy định pháp luật quốc tế hiện hành để minh chứng cho nhận định: "Sử dụng năng lượng hạt nhân vì mục đích hòa bình là quyền của các quốc gia". Trên cơ sở đó, tài liệu tiếp tục phân tích vấn đề trách nhiệm quốc gia trong phòng ngừa thiệt hại hạt nhân theo quy định của pháp luật quốc tế. Mối quan hệ giữa trách nhiệm đảm bảo an toàn và trách nhiệm bồi thường thiệt hại theo quy định của các Công ước về bồi thường thiệt hại hạt nhân. Ngoài các quy phạm tập quán quốc tế về trách nhiệm quốc gia đối với thiệt hại hạt nhân xuyên biên giới, Alexandre Kiss còn phân tích các quy định tại một số điều ước quốc tế bao gồm: Hiệp ước Nam Cực năm 1959, Hiệp ước Vũ trụ năm 1967, Hiệp ước toàn diện về cấm thử hạt nhân 1996, Công ước Viên năm 1994 về ATHN, Công ước về đánh giá tác động môi trường trong bối cảnh xuyên biên giới năm 1991 và một số Công ước khác liên quan đến thông báo sớm tai nạn hạt 9 nhân, trách nhiệm bồi thường thiệt hại hạt nhân, xử lý chất thải hạt nhân... Điểm ấn tượng của Alexandre Kiss trong cuốn sách này đó là ông đã đề cập, phân tích các ý kiến tư vấn của ICJ năm 1996 về các mối đe dọa hoặc sử dụng vũ khí hạt nhân và Bộ luật của cơ quan NLNT quốc tế (IAEA) về việc tiến hành dịch chuyển chất thải phóng xạ giữa các quốc gia. Từ những phân tích đó, tác giả lập luận và rút ra kết luận: Dự thảo của Ủy ban pháp luật quốc tế về trách nhiệm quốc gia là phù hợp với các nguyên tắc của pháp luật quốc tế nói chung và luật quốc tế về năng lượng hạt nhân nói riêng. Do vậy, các quốc gia phải có trách nhiệm bồi thường thiệt hại từ các hoạt động của các cơ sở hạt nhân của quốc gia. - Taylor Burke (2006), Nuclear Energy and Proliferation: Problem, observations, and Proposals (dịch: Năng lượng hạt nhân và phổ biến năng lượng hạt nhân: Khó khăn, đánh giá và đề xuất), Boston University Jounal of Science and Technology Law [117]. Đây được đánh giá là công trình nghiên cứu một cách tổng quan vấn đề chính sách NLHN và chống phổ biến vũ khí hạt nhân. Tác giả Taylor Burke đã lập luận và khẳng định sử dụng NLHN là cần thiết để bù đắp sự gia tăng nhu cầu năng lượng. Tuy nhiên, không thể phủ nhận rằng con người không thể dự phòng hết mọi nguy cơ xảy ra tai nạn. Thêm vào đó, các vấn đề liên quan đến NLHN và vấn đề sản xuất, sử dụng vũ khí hạt nhân sẽ không thể chấm dứt với khuôn khổ quy định hạn chế như hiện nay. Do đó, cần có những biện pháp thích hợp tăng cường bảo đảm an toàn và an ninh hạt nhân. Từ thực tiễn đó là không ít quốc gia trên thế giới có tham vọng tăng cường quyền lực thông qua việc phát triển vũ khí hạt nhân. Nhằm mục đích đảm bảo an toàn và an ninh hạt nhân, cộng đồng quốc tế cần kiểm soát chặt chẽ vấn đề phổ biến vũ khí hạt nhân. Tác giả Taylor Burke cho rằng: “Do ranh giới làm giàu uranium giữa sản xuất điện và sản xuất vũ khí hạt nhân rất mong manh. Chính vì vậy, điện hạt nhân bên cạnh những lợi ích dễ nhận thấy thì mặt trái của nó là có thể làm tăng thêm xác suất dẫn tới chiến tranh hạt nhân. Trong khi hậu quả của chiến tranh hạt nhân lại vô cùng nguy hiểm. Tác giả Taylor Burke đã nhấn mạnh rằng, mặc dù "giá trị mong đợi" của NLHN là rất lớn và xác suất xảy ra các tai nạn hạt nhân là thấp. Tuy nhiên, mặc dù xác xuất thấp nhưng hậu quả lại là rất lớn. 10 Tác giả Taylor Burke tiếp tục khẳng định: không có bất kỳ biện pháp nào có thể đánh giá chính xác xác suất xảy ra tai nạn hạt nhân. Nếu NLHN là một bước cần thiết để giải quyết nhu cầu năng lượng ngày càng tăng trên toàn thế giới thì bước tiếp theo không kém phần quan trọng đó là bước đầu tư, quan tâm thích đáng để bảo vệ con người khỏi nguy hiểm do tai nạn hạt nhân và nguy cơ phổ biến vũ khí hạt nhân. Có thể thấy, cuốn sách đã thành công trong việc phác họa và nghiên cứu một cách tổng quan về chính sách sử dụng NLHN, nguy cơ phổ biến hạt nhân. Tuy nhiên, cuốn sách lại chưa đưa ra được các giải pháp cụ thể, tối ưu đảm bảo cho quyền sử dụng NLHN vì mục đích hòa bình của các quốc gia. - Ved P. Nanda and jon M.Vandyke (2005), Updating international nuclear law (dịch: Cập nhật pháp luật quốc tế về năng lượng hạt nhân), Neuer Wissenschaftlicher Verlag Argentiniers [119]. Cuốn sách này đề cập tới 4 vấn đề chính bao gồm: Các tiêu chuẩn môi trường áp dụng cho các hoạt động hạt nhân; trách nhiệm bồi thường đối với những thiệt hại tai nạn hạt nhân. Trong đó tác giả chủ yếu đề cập tới trách nhiệm bồi thường thiệt hại hạt nhân theo các điều ước quốc tế hiện hành; sử dụng hạt nhân một cách hòa bình và các quyền con người có liên quan; nghiên cứu luật của một số quốc gia về trách nhiệm của bên thứ ba đối với thiệt hại hạt nhân. Như vậy, mặc dù không đề cập toàn diện các khía cạnh khác nhau của pháp luật quốc tế về NLHN cuốn sách là tài liệu tham khảo hữu ích cho luận án về một số nội dung mới của luật pháp quốc tế về NLHN. - Nathalie L.T.J. Horbach (1999), Contemporary Developments in Nuclear Energy Law: Harmonising Legislation in Ceec/Nis (dịch: Sự phát triển đương đại trong Luật Năng lượng nguyên tử: Hài hòa pháp luật trong CEEC/NIS) (International Energy & Resources Law and Policy Series Set), Kluwer Law International [99]. Cuốn sách này khái quát về các quy định ATHN mới nhất trong khuôn khổ các nước Trung Âu, Đông Âu (CEEC) và các quốc gia mới độc lập (NIS). Cuốn sách này khái quát về các quy định ATHN mới nhất trong khuôn khổ các nước Trung Âu, Đông Âu (CEEC) và các quốc gia mới độc lập (NIS). Cuốn sách phân tích các sáng kiến lập pháp, tài chính và kỹ thuật của các quốc gia liên quan. Trên cơ sở quy định pháp luật quốc tế về ATHN, chế độ bồi thường thiệt hại hạt nhân tác giả đối chiếu 11 thực tiễn đảm bảo ATHN tại một số quốc gia như Nga, Ukraina… và kết luận rút ra kinh nghiệm của các quốc gia đó trong đảm bảo an toàn. Như vậy, cuốn sách đơn thuần khái quát về các quy định ATHN mới nhất trong khuôn khổ các nước Trung Âu, Đông Âu (CEEC) và các quốc gia mới độc lập (NIS). Tuy nhiên, điểm thành công của cuốn sách đó là đã chỉ ra và phân tích những thành công trong các lĩnh vực lập pháp, tài chính và kỹ thuật của các quốc gia Trung Âu và Đông Âu. Đây có thể nguồn tài liệu tham khảo cho luận án khi nghiên cứu kinh nghiệm các nước và nghiên cứu đề xuất hoàn thiện pháp luật cho Việt Nam. - Charles J. Moxley Jr., John Burroughs, và Jonathan Granof (2011), Nuclear weapons and international law (dịch: Vũ khí hạt nhân và luật pháp quốc tế), Ofoxd and Portland oregon [60]. Nội dung cuốn sách bao gồm ba phần chính. Phần I cuốn sách đã mô tả ảnh hưởng tiêu cực của vũ khí hạt nhân và sự cần thiết giải trừ vũ khí hạt nhân. Phần II cuốn sách này đề cập đến quy định luật quốc tế về quyền sử dụng năng lượng hạt nhân và vấn đề cấm sử dụng vũ khí hạt nhân. Và cuối cùng, Phần III làm rõ ảnh hưởng của vũ khí hạt nhân tới môi trường. Đánh giá, so sánh các quy định của các điều ước quốc tế trong lĩnh vực hạt nhân. Từ ba nhóm nội dung đó, các tác giả đã đưa ra kết luận, sử dụng vũ khí hạt nhân là không phù hợp với luật quốc tế, các quốc gia chỉ có quyền sử dụng NLHN vì mục đích hòa bình. Các công trình trên đã chỉ ra rằng các quốc gia, phù hợp với Hiến chương Liên hợp quốc và các nguyên tắc của pháp luật quốc tế, có quyền sử dụng NLHN, và có trách nhiệm để đảm bảo rằng các hoạt động đó không gây tổn hại đến con người và môi trường của quốc gia khác hoặc các khu vực vượt ngoài giới hạn của quyền tài phán quốc gia. Nhóm thứ hai, nhóm các công trình liên quan tới trách nhiệm cụ thể của quốc gia cụ thể xây dựng khung pháp lý, kiểm soát an toàn đảm bảo ATHN theo quy định của pháp luật quốc tế về sử dụng NLHN vì mục đích hòa bình và những hướng dẫn của IAEA. Bao gồm: - IAEA (2014), Governmental, Legal and Regulatory Framework for Safety (dịch: Cơ quan quản lý nhà nước, pháp luật và tiêu chuẩn an toàn), IAEA [77]. Cuốn sách này là tài liệu hướng dẫn an toàn do IAEA xuất bản nhằm cung cấp cho các 12 quốc gia hướng dẫn cơ bản về luật pháp và quy định ATHN. Cuốn sách bao gồm trách nhiệm quốc gia có cơ sở hạt nhân dựa trên các khía cạnh thiết yếu của pháp luật, vai trò của cơ quan quản lý ATHN quốc gia và các yếu tố cần thiết khác để đảm bảo việc quản lý có hiệu quả, an toàn cơ sở hạt nhân vì mục đích hòa bình. Trách nhiệm của các quốc gia khác gồm: trách nhiệm liên lạc, cung cấp thông tin trong chế độ ATHN toàn cầu và các dịch vụ hỗ trợ cho an toàn (bao gồm bảo vệ bức xạ), chuẩn bị và ứng phó tình huống khẩn cấp, an ninh hạt nhân, và hệ thống kế toán và kiểm soát vật liệu hạt nhân của Nhà nước cũng được đề cập đến trong cuốn sách này. Cuốn sách là tài liệu tham khảo hữu ích cho luận án khi nghiên cứu đánh giá nội dung trách nhiệm quốc gia đảm bảo ATHN và mức độ thực hiện trách nhiệm ATHN của các quốc gia. - Helen Cook (2013), Law of Nuclear Energy (dịch: Pháp luật về năng lượng hạt nhân), United Kingdom [75]. Cuốn sách này có giá trị như cuốn bách khoa thư về pháp luật trong lĩnh vực hạt nhân. Cuốn sách này tập hợp tất cả các khía cạnh của khuôn khổ pháp lý cần thiết cho các dự án điện hạt nhân. Cuốn sách cung cấp một cái nhìn toàn diện về luật hạt nhân, tạo nền móng cho các quốc gia nghiên cứu, định hướng phát triển điện hạt nhân. Trên cơ sở đưa ra nội dung, phân tích, đánh giá các quy định pháp luật quốc tế về sử dụng NLHN vì mục đích hòa bình, các hướng dẫn của Cơ quan NLNT Quốc tế (IAEA) và thực tiễn của các quốc gia, tác giả Helen Cook đưa ra nhận định về xu hướng phát triển cơ sở hạ tầng pháp luật quốc gia cần thiết cho phát triển điện hạt nhân. Trong cuốn sách này, nội dung mà luận án có thể tiếp tục kế thừa là nội hàm của trách nhiệm quốc gia có trong các điều ước quốc tế về NLHN, vấn đề bồi thường thiệt hại hạt nhân xuyên biên giới và kiểm soát xuất khẩu hạt nhân bao gồm từ giai đoạn mua sắm xây dựng hạt nhân, quá trình xây dựng và các điều khoản hợp đồng, cấp phép, quản lý hạt nhân. Kết hợp với việc đánh giá những lợi ích đem lại và những thách thức pháp lý các quốc gia phải đối mặt trong khai thác hạt nhân. Xem xét, đối chiếu cách tiếp cận truyền thống và mới đối với NLHN. Trên cơ sở đó tác giả Helen Cook đã thành công trong việc nhận định xu hướng phát triển của luật hạt nhân, bao gồm phản ứng với các công nghệ hạt nhân mới và tai nạn Fukushima. 13