Tài liệu Tổ chức hoạt động dạy học chương mắt. các dụng cụ quang vật lí 11 với sự hỗ trợ của tiện ích google classroom nhằm phát triển năng lực tự học của học sinh

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM ––––––––––––––––––––– VŨ THỊ NGỌC LAN TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG DẠY HỌC CHƯƠNG “MẮT. CÁC DỤNG CỤ QUANG” - VẬT LÝ 11 VỚI SỰ HỖ TRỢ CỦA TIỆN ÍCH GOOGLE CLASSROOM NHẰM PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC TỰ HỌC CỦA HỌC SINH Ngành: Lý luận và phương pháp dạy học Vật lí Mã số: 8 14 01 11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Minh Tân THÁI NGUYÊN - 2019 LỜI CAM ĐOAN Luận văn: “Tổ chức hoạt động dạy học chương “Mắt. Các dụng cụ quang học” - Vật lí 11 với sự hỗ trợ của tiện ích Google Classroom nhằm phát triển năng lực tự học của học sinh”. Được thực hiện từ tháng 5 năm 2018 đến tháng 8 năm 2019. Tôi xin cam đoan: Luận văn được sử dụng các thông tin từ nhiều nguồn khác nhau, các thông tin đó đã được chọn lọc, phân tích, tổng hợp, xử li và đưa vào luận văn đúng quy định Luận văn “Tổ chức hoạt động dạy học chương “Mắt. Các dụng cụ quang học” - Vật lí 11 với sự hỗ trợ của tiện ích Google Classroom nhằm phát triển năng lực tự học của học sinh” là công trình nghiên cứu của cá nhân tôi và chưa từng được công bố trong bất cứ công trình khoa học nào khác cho tới thời điểm này. Thái Nguyên, Ngày 08 tháng 09 năm 2019 Tác giả luận văn (Ký và ghi rõ họ tên) Vũ Thị Ngọc Lan i LỜI CẢM ƠN Tác giả xin bảy tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới TS Nguyễn Minh Tân đã trực tiếp hướng dẫn và chỉ bảo tận tình trong suốt quá trình thực hiện bản luận văn này. Tác giả xin chân thành cảm ơn tới các thầy, cô phản biện đã đọc và cho những nhận xét quý báu đối với bản luận văn này. Tác giả xin chân thành cảm ơn trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên, Khoa sau đại học trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên và Khoa Vật lý trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên đã tạo điều kiện tốt nhất cho tác giả hoàn thành luận văn này. Tác giả chân thành cảm ơn các trường THPT Lương Ngọc Quyến, THPT Ngô Quyền, THPT Lương Phú của tỉnh Thái Nguyên đã tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tác giả thực nghiệm sư phạm và hoàn thành luận văn. Tác giả xin tỏ lòng biết ơn tới sự tận tình của các Thầy, Cô cộng tác thực nghiệm sư phạm, các anh chị em đồng nghiệp, Tổ Vật lí trường THPT Lương Ngọc Quyến và những người thân trong gia đình đã động viên, giúp đỡ và tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tác giả hoàn thành luận văn này. Luận văn này được hoàn thành tại khoa sau đại học Trường Đại Học Sư Phạm Thái Nguyên. Tác giả luận văn Vũ Thị Ngọc Lan ii MỤC LỤC Lời cam đoan ........................................................................................................ i Lời cảm ơn ........................................................................................................... ii Mục lục ............................................................................................................... iii Danh mục các kí hiệu, các chữ viết tắt ............................................................... iv Danh mục các bảng.............................................................................................. v Danh mục các hình ............................................................................................. vi MỞ ĐẦU ............................................................................................................. 1 1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................. 1 2. Mục đích của đề tài .......................................................................................... 3 3. Đối tượng nghiên cứu của đề tài...................................................................... 3 4. Giả thuyết khoa học của đề tài ........................................................................ 3 5. Phạm vi nghiên cứu ......................................................................................... 3 6. Nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài ...................................................................... 3 7. Phương pháp nghiên cứu. ................................................................................ 4 8. Đóng góp của đề tài ......................................................................................... 5 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ CĂN CỨ KHOA HỌC CỦA ĐỀ TÀI .... 6 1.1. Tổng quan về vấn đề nghiên cứu .................................................................. 6 1.2. Năng lực tự học ............................................................................................ 7 1.2.1. Khái niệm năng lực.................................................................................... 7 1.2.2. Năng lực tự học ......................................................................................... 8 1.2.3. Những biểu hiện của năng lực tự học ........................................................ 8 1.2.4. Các biện pháp phát triển năng lực tự học .................................................. 8 1.3. Lí luận về dạy - tự học ................................................................................ 10 1.3.1. Khái niệm và bản chất của dạy - tự học .................................................. 10 1.3.2. Những đặc trưng cơ bản của dạy - tự học ............................................... 11 1.3.3. Các bước cơ bản trong tổ chức dạy - tự học............................................ 13 iii 1.4. Sự kết hợp các phương pháp dạy học tích cực và kĩ thuật dạy học để phát triển năng lực tự học .......................................................................................... 14 1.4.1 Có nhiều năng lực cần hình thành và phát triển cho học sinh trong dạy học như .............................................................................................................. 14 1.4.2. Về kĩ thuật tổ chức hoạt động học của học sinh ...................................... 17 1.5. Vai trò của Google Clasrooms đối với việc hỗ trợ dạy - tự học ................ 18 1.5.1. Giới thiệu về Google Classroom ............................................................. 18 1.5.2. Ứng dụng Google Classrooms trong tổ chức hoạt động dạy học phát huy năng lực tự học cho học sinh ...................................................................... 19 1.5.3. Ưu nhược điểm của Google Classroom .................................................. 20 KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 .................................................................................. 21 CHƯƠNG 2: XÂY DỰNG TIẾN TRÌNH DẠY HỌC CHƯƠNG “MẮT. CÁC DỤNG CỤ QUANG” - VẬT LÍ 11 VỚI SỰ HỖ TRỢ CỦA GOOGLE CLASSROOM NHẰM BỒI DƯỠNG NĂNG LỰC TỰ HỌC CỦA HỌC SINH .............................................................................................. 22 2.1. Đặc điểm, vị trí, nội dung của chương “Mắt. Các dụng cụ Quang” trong chương trình Vật lí 11 phổ thông ...................................................................... 22 2.1.1. Đặc điểm của phần quang học ................................................................. 22 2.1.2. Vị trí và vai trò của chương “Mắt. Các dụng cụ Quang” trong chương trình Vật lí phổ thông......................................................................................... 23 2.1.3. Chuẩn kiến thức kĩ năng chương Mắt. Các dụng cụ quang .................... 23 2.2. Khảo sát tình hình dạy và học Chương “ Mắt. Các dụng cụ quang học” ở trường THPT .................................................................................................. 25 2.2.1. Nội dung mà chúng tôi tiến hành khảo sát như sau................................. 25 2.2.2. Phương pháp khảo sát là .......................................................................... 25 2.2.3. Kết quả khảo sát ...................................................................................... 25 2.3. Thiết kế môi trường dạy - học với sự hỗ trợ của Google Classroom ......... 28 2.3.1. Tạo lớp học trên Google Classroom ........................................................ 28 2.3.2. Một số chức năng chính trên lớp học Google Classroom ....................... 31 iv 2.4. Nghiên cứu quy trình và cách thức tổ chức môi trường học tập trên lớp học Google Classroom....................................................................................... 34 2.4.1. Mô hình dạy học tự học với sự hỗ trợ của tiện ích Google classroom .......... 36 2.5. Đề xuất tiến trình dạy học bồi dưỡng năng lực tự học chương “Mắt. Các dụng cụ Quang” với sự hỗ trợ của tiện ích Google Classroom ......................... 40 2.5.1. Bài: Thấu kính mỏng ............................................................................... 40 2.5.2. Chuyên đề: Mắt. Các tật của mắt và cách khắc phục ......................... 42 KẾT LUẬN CHƯƠNG 2 .................................................................................. 48 CHƯƠNG 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM (TNSP) .................................... 48 3.1. Mục đích và nhiệm vụ của thực nghiệm sư phạm ...................................... 49 3.1.1. Mục đích .................................................................................................. 49 3.1.2. Nhiệm vụ thực nghiệm sư phạm.............................................................. 49 3.2. Đối tượng và thời gian thực nghiệm sư phạm ............................................ 49 3.2.1. Đối tượng thực nghiệm sư phạm ............................................................. 49 3.2.2. Thời gian thực nghiệm sư phạm .............................................................. 50 3.3. Nội dụng của thực nghiệm sư phạm ........................................................... 50 3.4. Phương pháp thực nghiệm sư phạm ........................................................... 50 3.4.1. Cách chọn đối tượng thực nghiệm sư phạm ............................................ 50 3.4.2. Tổ chức các tiết dạy thực nghiệm sư phạm ............................................. 51 3.4.3. Thực hiện các bài kiểm tra ...................................................................... 52 3.5. Đánh giá thực nghiệm sư phạm .................................................................. 52 3.5.1. Đánh giá kết quả TNSP thông qua phân tích định tính ........................... 52 3.5.2. Đánh giá về mặt định tính........................................................................ 52 3.5.3. Đánh giá kết quả TNSP thông qua phân tích định lượng ........................ 55 KẾT LUẬN CHƯƠNG 3 .................................................................................. 59 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ......................................................................... 61 HƯỚNG PHÁT TRIỂN CỦA ĐỀ TÀI.......................................................... 62 TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................... 62 PHỤ LỤC v DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT BGH Ban giám hiệu CNTT Công nghệ thông tin CSDL Cơ sở dữ liệu D ĐHTN f Độ tụ của thấu kính ( dp) Đại học Thái Nguyên Tiêu cự của thấu kính (m) GV Giáo viên HS Học sinh PHHS Phụ huynh học sinh PPDH Phương pháp dạy học SGK Sách giáo khoa THCS Trung học cơ sở THPT Trung học phổ thông THTN Thực hành nghí nghiệm TKHT Thấu kính hội tụ TKPK Thấu kính phân kỳ TNSP Thực nghiệm sư phạm iv DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1. Thống kê số tiết chương trình Vật lí cơ bản khối 11 .......................... 23 Bảng 3.1. Thống kê các biểu hiện của tính tích cực, tự học của học sinh ........ 53 Bảng 3.2. Ý kiến của BGH và Giáo viên tham gia dự giờ tiết học có ứng dụng tiện ích Google Classroom trong tổ chức dạy học ................. 53 Bảng 3.3. Ý kiến của HS ở lớp thực nghiệm sau khi tham gia các tiết TNSP ............................................................................................... 54 Bảng 3.4. Bảng thống kê điểm số xi của bài kiểm tra trắc nghiệm ................... 56 Bảng 3.5. Bảng thống kê điểm số xi của bài kiểm tra tự luận ........................... 56 Bảng 3.6. Bảng thống kê điểm số xi của cả hai bài kiểm tra ............................. 57 Bảng 3.7. Bảng phân bố tần suất ....................................................................... 58 Bảng 3.8. Bảng tổng hợp các tham số thống kê ................................................ 58 v DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 1.1. Giới thiệu về Google Classroom kết hợp với các thiết bị và ứng dụng trong dạy học .......................................................................... 18 Hình 1.2. Google Classroom kết hợp với Google Drive, Google Doc, Sheets và Slides ........................................................................................... 19 Hình 1.3. Ứng dụng Google Classroom trên thiết bị Android .......................... 19 Hình 2.1. Truy cập trang Web lớp học Google Classroom ................................. 28 Hình 2.2. Tạo lớp học trên Google Classroom.................................................... 29 Hình 2.3. Tạo lớp học trên Google Classroom.................................................... 29 Hình 2.4. Lấy mã truy cập lớp học Google Classroom ....................................... 30 Hình 2.5. Thêm học sinh vào lớp học Google Classroom ................................... 30 Hình 2.6. Thay đổi chủ đề và tùy chỉnh lớp học Google Classroom ................... 31 Hình 2.7. Tạo và thông báo trên lớp học Google Classroom............................... 32 Hình 2.8. Tạo nhiệm vụ học tập trên lớp học Google Classroom ........................ 32 Hình 2.9. Thêm GV&HS cho lớp học Google Classroom .................................. 33 Hình 2.10. Chấm điểm và đánh giá thục hiện nhiệm vụ của học sinh ................. 34 Hình 2.11. CSDL dưới dạng các Video trên lớp học Google classroom ............. 35 Hình 3.1. Biểu đồ mô tả phân bố tần suất kết quả điểm.................................... 57 Hình 3.2. Đồ thị mô tả phân bố tần suất kết quả điểm ...................................... 57 vi MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Nghị quyết Hội nghị Trung ương 8 khóa XI về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo xác định: “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ và đồng bộ các yếu tố cơ bản của giáo dục, đào tạo theo hướng coi trọng phát triển phẩm chất, năng lực của người học” [10]. Nghị quyết số 29/NQ/TW ngày 4/11/2013 của BCH TƯ khóa XI đã xác định mục tiêu đối với giáo dục phổ thông là: “Nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện, chú trọng giáo dục lý tưởng, truyền thống, đạo đức, lối sống, ngoại ngữ, tin học, năng lực và kỹ năng thực hành, vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Phát triển khả năng sáng tạo, tự học, khuyến khích học tập suốt đời”. Chiến lược phát triển giáo dục giai đoạn 2011 - 2020 ban hành kèm theo quyết định 711/QĐ-TTG ngày 13/6/2012 của Thủ tướng Chính phủ cũng chỉ rõ: "Tiếp tục đổi mới phương pháp dạy học và đánh giá kết quả học tập, rèn luyện theo hướng phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo và năng lực tự học của người học" [15]. Theo tinh thần đó, các yếu tố của quá trình giáo dục trong nhà trường trung học cần được tiếp cận theo hướng đổi mới. Trong thời đại hiện nay công nghệ thông tin đã và đang mở ra nhiều triển vọng to lớn cho việc đổi mới các phương pháp và hình thức dạy học. Những phương pháp dạy học theo cách tiếp cận kiến tạo, phương pháp dạy học theo dự án, dạy học phát hiện và giải quyết vấn đề càng có nhiều điều kiện để ứng dụng rộng rãi. Các hình thức dạy học như dạy theo lớp, dạy theo nhóm, dạy cá nhân cũng có những đổi mới trong môi trường công nghệ thông tin. Nhận thức rõ vai trò, tầm quan trọng và hiệu quả của ứng dụng CNTT trong dạy học, ngành Giáo dục đã có nhiều giải pháp đẩy mạnh ứng dụng CNTT trong dạy học nhằm đáp ứng nhu cầu học tập linh hoạt, mềm dẻo, phù hợp với xu thế thời đại. Các PPDH tích cực coi việc rèn luyện phương pháp học tập cho HS không chỉ là một biện pháp nâng cao hiệu quả dạy học mà còn là một mục tiêu dạy học. Trong các phương pháp học thì cốt lõi là phương pháp tự học. Bác Hồ đã dạy: “Trong cách học phải lấy tự học làm cốt”. Tự học là không ai bắt buộc mà tự mình tìm tòi, học hỏi để hiểu biết thêm, đó là hình thức học một cách tự giác, chủ động nắm tri thức. Đây là một phương 1 pháp học mà ở đó bản thân mỗi người phải tự mình vận động, chủ động tiếp thu, lĩnh hội tri thức, từ đó biến những tri thức bên ngoài thành kiến thức, vốn sống của bản thân. Do vậy nếu rèn luyện cho người học có được phương pháp, kĩ năng, thói quen, ý chí tự học thì sẽ tạo cho họ lòng ham học, khơi dậy nội lực vốn có trong mỗi con người, kết quả học tập sẽ được nhân lên gấp bội. Cần phải nhấn mạnh đến các hoạt động trong quá trình dạy học nhằm tạo ra sự chuyển biến từ học tập thụ động sang tự học chủ động, thúc đẩy tự học không chỉ ở nhà, sau bài lên lớp mà tự học cả trong tiết học có sự hướng dẫn của Giáo viên. Môn Vật lí là bộ môn khoa học gắn với thực nghiệm, các kiến thức vật lí có rất nhiều ứng dụng trong thực tế vì vậy vận dụng phương pháp dạy - tự học là rất phù hợp. Chương “Mắt. Các dụng cụ Quang” - Vật lí 11 hiện hành là chương có nhiều kiến thức gắn với thực tiễn, vì vậy học sinh có nhiều điều kiện để tiếp cận, tìm tòi các ứng dụng của lí thuyết vào thực tiễn (kính mắt, ống nhòm, kính hiển vi, kính thiên văn, khúc xạ kế, máy trắc đạc...). Những vấn đề liên quan đã có nhiều tác giả đề cập và nghiên cứu, tuy nhiên hiện tại vẫn chưa có đề tài nghiên cứu nào về dạy học chương "Mắt. Các dụng cụ Quang" với mục đích phát triển năng lực tự học cho học sinh với sự hỗ trợ của tiện ích Google Classroom. Google Classroom là một hệ quản lý học tập LMS (Learning Management System ) được Google giới thiệu vào tháng 5 năm 2014. Tuy ra đời muộn hơn so với phần lớn các nền tảng khác nhưng nó lại nhận được sự chào đón khá lớn từ người dùng. Google Classroom tổ chức lớp học thông qua việc hỗ trợ ba tính năng chính: Giao tiếp, giao bài tập và lưu trữ. Việc giao tiếp được thực hiện thông qua các thông báo (announcement), các phản hồi (comment) và tích hợp thêm email. Giáo viên và học sinh có thể đính kèm thêm tài liệu, video, ảnh… ở trong các thông báo. Việc giao và nhận bài tập được thực hiện thông qua ứng dụng Drive chia sẻ chung. Mỗi lớp học được tổ chức vào trong một thư mục riêng, mỗi học sinh sẽ được tự động tạo một thư mục cho phần bài tập của mình. Có thể nói rằng: Google Classroom đã mở ra một phương pháp học tập mới cho học sinh ngay trên các thiết bị di động, giải quyết được các vấn đề về sách vở, liên lạc, quản lý lớp học một cách thông minh, và thậm chí phù hợp với cả những 2 người gặp khó khăn trong việc trực tiếp đến trường nên ứng dụng tiện ích này trong tổ chức dạy học sẽ phát huy được năng lực tự học của người học. Xuất phát từ những lí do trên, tôi chọn lựa đề tài nghiên cứu: Tổ chức hoạt động dạy học chương “Mắt. Các dụng cụ Quang”-Vật lí 11 với sự hỗ trợ của tiện ích Google Classroom nhằm phát triển năng lực tự học của học sinh. 2. Mục đích của đề tài Vận dụng các quan điểm hiện đại về dạy học trong việc thiết kế môi trường học tập và tổ chức hoạt động dạy học chương “Mắt. Các dụng cụ Quang”- Vật lí 11, với sự hỗ trợ của tiện ích Google Classroom, nhằm phát triển năng lực tự học của học sinh. 3. Đối tượng nghiên cứu của đề tài Quá trình dạy học môn Vật lí và các phương pháp dạy học tích cực ở bậc THPT, đặc biệt là quá trình dạy học chương “Mắt. Các dụng cụ Quang” theo định hướng phát huy năng lực tự học của học sinh. Hệ thống kiến thức và các kỹ năng cần đạt được khi đã học qua chương “Mắt. Các dụng cụ Quang”. 4. Giả thuyết khoa học của đề tài Nếu tổ chức tốt hoạt động dạy học với sự hỗ trợ của tiện ích Google Classroom thì năng lực tự học của học sinh sẽ được phát triển, chất lượng và hiệu quả dạy và học môn vật lí trong trường THPT sẽ được nâng cao. 5. Phạm vi nghiên cứu Tổ chức hoạt động dạy học chương “Mắt. Các dụng cụ Quang”- Vật lý 11 với sự hỗ trợ của tiện ích Google Classroom nhằm phát triển năng lực tự học của học sinh để nâng cao hiệu quả giáo dục. 6. Nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài Nhiệm vụ 1: Nghiên cứu tổng quan, cơ sở lí luận và thực tiễn của dạy học và việc ứng dụng công nghệ thông tin, mạng truyền thông hỗ trợ hoạt động dạy học. - Tổng quan về vấn đề nghiên cứu. - Cơ sở lí luận của dạy học. - Lí luận về dạy học phát triển năng lực tự học cho người học. - Vai trò của công nghệ thông tin trong việc hỗ trợ dạy học phát triển năng lực tự học cho học sinh. 3 Nhiệm vụ 2: Xây dựng tiến trình dạy học một số kiến thức của chương “Mắt. Các dụng cụ Quang”- Vật lí 11. - Đặc điểm của chương “Mắt. Các dụng cụ Quang - Vật lí 11” - Ví trí của chương “Mắt. Các dụng cụ Quang học - Vật lí 11” trong chương trình Vật lí phổ thông. - Nội dung dạy học của chương “Mắt. Các dụng cụ Quang”- Vật lí 11 Nhiệm vụ 3: Nghiên cứu tính năng, công dụng của tiện ích Google Classroom. Cụ thể: - Tìm hiểu các tính năng cơ bản của tiện ích Google Classroom. - Thiết lập tạo tài khoản tiện ích Google Classroom. - Nghiên cứu quy trình, cách thức tổ chức môi trường học tập của tiện ích Google Classroom. Nhiệm vụ 4: Tổ chức thực nghiệm và đánh giá sản phẩm. - Thiết kế lớp học tương tác Classroom chương “Mắt. Các dụng cụ Quang”. Xây dựng cơ sở dữ liệu học tập (gồm: Tài liệu giáo khoa & tham khảo, bài giảng trình chiếu, thí nghiệm minh họa, hướng dẫn ôn tập, câu hỏi, bài tập... ). - Tạo các diễn đàn tương tác và thảo luận nhóm trực tuyến. - Đề xuất tiến trình dạy - tự học chương “Mắt. Các dụng cụ Quang-Vật lí 11” với sự hỗ trợ của tiện ích Google Classroom đã xây dựng. - Tổ chức thử nghiệm các nhóm học tập trên tiện ích Google Classroom, kiểm nghiệm, đánh giá, nhận xét, đề xuất... 7. Phương pháp nghiên cứu. 7.1. Phương pháp nghiên cứu lí luận - Căn cứ pháp lí của việc đổi mới giáo dục Việt Nam - Căn cứ khoa học của dạy học tích cực - Cơ sở phương pháp luận của dạy học - Xu hướng ứng dụng công nghệ thông tin và mạng xã hội học tập trong dạy và học. 7.2. Phương pháp nghiên cứu thực tiễn Tìm hiểu thực tiễn quá trình dạy học và kiểm tra đánh giá kết quả ở trường phổ thông. 4 Tiến hành điều tra lấy kết quả học tập của học sinh thông qua các bài kiểm tra. Tìm hiểu và nghiên cứu một số website hỗ trợ quá trình học tập và kiểm tra đánh giá kết quả học tập của học sinh. 7.3. Phương pháp thực nghiệm Tiến hành thực nghiệm có đối chứng tại trường THPT Lương Ngọc Quyến, thành phố Thái Nguyên để kiểm tra hiệu quả và tính khả thi của đề tài. Sử dụng phương pháp thống kê toán học để phân tích đánh giá kết quả thực nghiệm sư phạm. 8. Đóng góp của đề tài 8.1. Đóng góp về mặt lý luận - Bổ sung một số luận cứ khoa học về ứng dụng công nghệ thông tin hỗ trợ dạy học ở bậc THPT. - Đề xuất một quy trình có tính nguyên tắc về phương pháp sử dụng tiện ích Google Classroom nhằm bồi dưỡng năng lực tự học cho học sinh. 8.2. Đóng góp về mặt thực tiễn Sản phẩm của đề tài là một môi trường học tập trực tuyến trên tiện ích Google Classroom. Bao gồm: - Cơ sở dữ liệu học tập được cấu trúc theo phương pháp dạy học tích cực. - Một môi trường học tập tương tác, cho phép Thầy và trò truy cập, sử dụng linh hoạt và trực tuyến (khai thác thông tin về bài học, ôn luyện, thảo luận nhóm, truy vấn, tra cứu, tự kiểm tra, đánh giá kiến thức…) - Tiến trình dạy - tự học chương “Mắt. Các dụng cụ Quang” thông qua tiện ích Google Classroom. 5 CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ CĂN CỨ KHOA HỌC CỦA ĐỀ TÀI 1.1. Tổng quan về vấn đề nghiên cứu Vấn đề tự học đã được nghiên cứu từ rất sớm ở nhiều góc độ khác nhau trong lịch sử giáo dục trên thế giới. Nó vẫn còn là vấn đề đáng quan tâm cho các nhà nghiên cứu giáo dục hiện tại và tương lai bởi vì tự học có vai trò rất quan trọng, quyết định mọi sự thành công trong học tập, là điều kiện đảm bảo cho hiệu quả, chất lượng của mọi quá trình giáo dục, đào tạo. John Dewey (1859 - 1952) phát biểu: "Học sinh là mặt trời, xung quanh nó quy tụ mọi phương tiện giáo dục". Một loạt các phương pháp dạy học theo quan điểm, tư tưởng này đã được sử dụng: Phương pháp tích cực, phương pháp hợp tác, phương pháp cá thể hoá… Nói chung đây là các phương pháp mà người học không chỉ lĩnh hội kiến thức bằng nghe Thầy giảng, học thuộc mà còn từ hoạt động tự học, tự tìm tòi lĩnh hội tri thức. Giáo viên là người trọng tài, đạo diễn thiết kế tổ chức giúp học sinh biết cách làm, cách học. Chúng ta đang sống trong những năm đầu của thế kỷ 21, thế kỷ mà sự tiến bộ không ngừng của khoa học - công nghệ với những bước nhảy vượt bậc một năm bằng hàng thế kỷ trước đó. Mục tiêu của giáo dục Việt Nam là đào tạo con người Việt Nam phát triển toàn diện có đạo đức tri thức sức khỏe, thẩm mĩ và nghề nghiệp. Về cách học, khuyến khích học sinh lấy tự học là chính, học tập một cách chủ động và sáng tạo. Việc hình thành và rèn luyện cho người học sự hiểu biết, tâm thế chủ động điều khiển quá trình học tập của bản thân mình, phát huy năng lực tự học của con người để tạo nên cuộc cách mạng về học tập là việc làm cấp thiết của các nhà giáo dục. Phát triển năng lực tự học, tự nghiên cứu là một vấn đề mang tính thời sự, là một trong những giải pháp để đổi mới PPDH được nhiều nhà giáo dục quan tâm nhằm nâng cao chất lượng giáo dục. Trong các công trình đã xuất bản về hướng dẫn học sinh tự học ở Việt Nam, được biết đến nhiều nhất và phổ biến nhất là tuyển tập tác phẩm:" Tự giáo dục, tự học, tự nghiên cứu" của Nguyễn Cảnh Toàn (sách này gồm 2 tập) do nhà xuất bản Trường đại học sư phạm và trung tâm văn hóa ngôn ngữ Đông Tây xuất bản năm 2001 [17]. 6 Trong thời gian qua, việc ứng dụng CNTT vào dạy học nhằm bồi dưỡng năng lực tự học cho người học cũng phát triển rất mạnh mẽ, điển hình như công trình nghiên cứu về: “Hiện đại hóa du học Nhật Bản” của Michiko Kaya (2003), “Công nghệ thông tin cho dạy học tích cực” của Jef peeraer (2011), “Ứng dụng công nghệ thông tin trong tổ chức hoạt động nhận thức vật lí tích cực chủ động sáng tạo"của Phạm Xuân Quế (2007), “Khảo sát thực trạng việc xây dựng và sử dụng tài liệu điện tử và phần mềm hỗ trợ dạy học trực tuyến tại Đại học Thái Nguyên" của Nguyễn Minh Tân (2014) vv…[11], [12], [19] Trong những năm gần đây, có nhiều đề tài luận văn thạc sĩ và luận án tiến sĩ đề cập đến vấn đề nghiên cứu về việc ứng dụng công nghệ thông tin, sử dụng mạng Internet trong dạy học, xây dựng và sử dụng tài liệu điện tử để hỗ trợ cho quá trình dạy học, đồng thời tổ chức các lớp học nhằm hỗ trợ hoạt động tự học của học sinh thông qua các mạng xã hội học tập. Một vài ví dụ điển hình như: Luận án tiến sĩ giáo dục của Vương Đình Thắng : “Nghiên cứu sử dụng MVT với Multime thông qua việc xây dựng và khai thác website dạy học vật lí 6 THCS” (Đại học Vinh, năm 2004). Luận án tiến sĩ giáo dục của Lê Huy Hoàng : “Thí nghiệm thực hành ảo - ứng dụng trong dạy học kỹ thuật công nghiệp lớp 12 trung học phổ thông” (Đại học Sư phạm Hà Nội, năm 2005). Luận án tiến sĩ giáo dục của Trần Huy Hoàng: “Sử dụng thí nghiệm với sự hỗ trợ của máy vi tính trong dạy học một số kiến thức cơ - nhiệt THPT”. Luận văn thạc sỹ của Nguyễn Văn Cuộc về: “Bồi dưỡng năng lực tự học chương “Mắt. Các dụng cụ Quang” Vật lí 11 với sự hỗ trợ của mạng xã hội học tập Edmodo.” vv… 1.2. Năng lực tự học 1.2.1. Khái niệm năng lực "Trong khoa học tâm lí, người ta định nghĩa năng lực là tổng hợp những thuộc tính tâm lí của cá nhân phù hợp với những yêu cầu đặc trưng của một hoạt động nhất định nhằm đảm bảo cho hoạt động đó diễn ra có kết quả". Các nhà tâm lí học cho rằng: "Chỉ có các tư chất là bẩm sinh cũng năng lực thì được hình thành và phát triển trong quá trình hoạt động". Thái Duy Tuyên (1999), những vấn đề cơ bản của giáo dục học hiện đại, nhà xuất bản Giáo dục Hà Nội. Giáo dục là một loại hoạt động chuyên môn của xã hội nhằm hình thành và phát triển nhân cách của con người (trong đó có năng lực) theo những yêu cầu của xã hội, trong những giai đoạn lịch sử nhất định, thông qua chính hoạt động của học sinh trong mối quan hệ với cộng đồng. Dạy học ở nhà trường có khả năng tạo 7 ra những loại hình hoạt động học tập có hiệu quả cao, tránh được sự mụ mẫm của mỗi cá nhân. Như vậy giáo dục, dạy học có thể mang lại sự tiến bộ cho mỗi học sinh và thúc đẩy sự phát triển các chức năng tâm lí của họ. 1.2.2. Năng lực tự học "Năng lực tự học " là: Tổng thể các năng lực cá thể, năng lực chuyên môn, năng lực phương pháp và năng lực xã hội của người học tác động đến nội dung học trong những tình huống cụ thể nhằm đạt mục tiêu (bằng khả năng trí tuệ và vật chất, thái độ, động cơ, ý chí v.v...) của người học chiếm lĩnh tri thức kĩ năng. 1.2.3. Những biểu hiện của năng lực tự học Dấu hiệu đánh giá năng lực tự học phát triển đó là: * Có khả năng tự mình tìm tòi nhận thức và vận dụng kiến thức vào tình huống mới hoặc tương tự nhưng với chất lượng cao hơn. * Không rập khuôn máy móc mà phải luôn thích ứng với những tình huống mới. * Có khả năng tái hiện kiến thức và thiết lập những mối quan hệ bản chất một cách nhanh chóng. * Vận dụng kiến thức để giải quyết tốt những bài toán thực tế. * Định hướng nhanh, biết phân tích suy đoán và vận dụng các thao tác tư duy để tìm cách tối ưu và tổ chức thực hiện có hiệu quả. 1.2.4. Các biện pháp phát triển năng lực tự học 1.2.4.1. Những điều kiện cần thiết để phát triển năng lực tự học của HS a. Đảm bảo cho học sinh có điều kiện tâm lí thuận lợi để tự lực học tập - Tạo mâu thuẫn nhận thức, gợi động cơ, hứng thú tìm cái mới, ta thường gọi là xây dựng tình huống có vấn đề. Việc thường xuyên tham gia vào giải quyết các mâu thuẫn nhận thức này sẽ tạo ra thói quen, lòng ham thích hoạt động trí óc có chiều sâu, tự giác, tích cực. - Tạo môi trường sư phạm thuận lợi cho học sinh chủ động, tự lực tham gia vào quá trình nhận thức. Học sinh từ lâu đã quen học thụ động, ít tự lực suy nghĩ, cho nên trong thời gian đầu thường rụt rè, lúng túng, chậm chạp và phạm sai lầm khi thực hiện các hành động học tập. Giáo viên cần phải biết chờ đợi, động viên, giúp đỡ và tổ chức lớp học sao cho học sinh mạnh dạn tham gia thảo luận, phát biểu ý kiến của riêng mình, nêu thắc mắc, tranh luận chứ không chỉ chờ sự nhận xét của Giáo viên. 8 b. Tạo điều kiện để học sinh có thể giải quyết thành công những nhiệm vụ được giao. Vì chúng ta chủ trương thường xuyên đặt học sinh vào vị trí chủ thể hoạt động nhận thức cho nên sự thành công của họ trong việc giải quyết vấn đề học tập có tác dụng rất quan trọng làm cho họ tự tin, hứng thú, mạnh dạn suy nghĩ để giải quyết những vấn đề ngày càng khó hơn. Để giúp học sinh tránh tâm lí rụt rè, thiếu tự tin khi nhận nhiệm vụ, có thể thực hiện biện pháp sau: * Lựa chọn một logic bài học hợp lí: + Trước hết người Giáo viên phải phân chia bài học thành những đơn vị kiến thức nhỏ vừa với trình độ xuất phát của học sinh để các em có thể tự lực giải quyết vấn đề với sự cố gắng vừa phải. Cần phải có sự chọn lựa kĩ lưỡng một số vấn đề vừa sức và xác định mức độ mà học sinh có thể tham gia trong việc giải quyết từng vấn đề cụ thể. + Trong giờ học, Giáo viên hạn chế thuyết trình, có thể giảm nhẹ nội dung kiến thức để giành thời gian rèn luyện cho học sinh năng lực tự lực học tập. * Rèn luyện cho học sinh kĩ năng thực hiện một số thao tác cơ bản: Gồm thao tác chân tay và thao tác tư duy + Thao tác chân tay trong học tập Vật lí chủ yếu là quan sát, sử dụng các thiết bị đo lường cơ bản, lắp ráp thí nghiệm… + Những thao tác tư duy hay dùng là phân tích, tổng hợp, so sánh, khái quát hoá, trừu tượng hoá, cụ thể hoá … Các thao tác tư duy rất khó rèn luyện. Muốn đạt hiệu quả trong việc rèn luyện thao tác này cần kiên trì, bền bỉ, bắt đầu bằng những câu hỏi mà học sinh muốn trả lời phải thực hiện một số thao tác tư duy nào đó. Nếu học sinh chưa trả lời đúng, Giáo viên phải đưa ra câu hỏi đơn giản hơn. Cứ như thế nhiều lần, thường xuyên, học sinh sẽ quen, tích luỹ được kinh nghiệm, thực hiện đúng và nhanh hơn. * Con đường nhận thức khoa học nói chung và nhận thức khoa học Vật lí nói riêng cần vận dụng chu trình sau: Mô hình - Giả thuyết Các hệ quả logic Trừu tượng Các sự kiện Kiểm tra - Thực nghiệm Khởi đầu - Xuất phát 9 Trong học tập Vật lí, một mặt học sinh phải quan sát thực tế để cảm nhận được sự tồn tại của thực tế khách quan. Mặt khác học sinh phải thực hiện các phép suy luận, biến đổi trong óc để rút ra những đặc tính bản chất và những mối quan hệ phổ biến khách quan, nhờ thế mà tìm ra chân lí mới. Trình tự hợp lí của hành động vật chất và tinh thần đảm bảo cho kết luận cuối cùng rút ra được phản ánh đúng thực tế khách quan. Muốn cho học sinh làm quen dần với phương pháp đi tìm chân lí mới trong quá trình học tập, nhất thiết phải dạy cho họ các phương pháp nhận thức phổ biến. Trong các trường phổ thông hiện nay, các phương pháp nhận thức Vật lí phổ biến hay dùng là: Phương pháp thực nghiệm, phương pháp tương tự, phương pháp mô hình, phương pháp thí nghiệm lí tưởng… 1.2.4.2. Những biện pháp cụ thể phát triển năng lực tự học cho HS Thực chất của việc phát triển năng lực tự học là hình thành và phát triển năng lực nhận biết, tìm tòi và phát hiện vấn đề, năng lực giải quyết vấn đề, năng lực xác định những kết luận đúng (kiến thức, cách thức, giải pháp, biện pháp...) Để có thể phát triển năng lực tự lực học tập cho học sinh thì bản thân các em phải có ý chí quyết tâm cao, phải học bằng chính sức mình, nghĩ bằng cái đầu của mình, nói bằng lời nói của mình, viết theo ý mình, không rập khuôn theo câu chữ của Thầy, rèn luyện khả năng độc lập suy nghĩ, suy luận đúng đắn và linh hoạt sáng tạo. Việc rèn cho học sinh có thói quen tư duy (suy nghĩ và hành động) độc lập, sẽ dẫn đến tư duy phê phán, khả năng phát hiện, giải quyết vấn đề rồi đến tư duy sáng tạo. Rõ ràng, độc lập là tiền đề cho tự học. 1.3. Lí luận về dạy - tự học 1.3.1. Khái niệm và bản chất của dạy - tự học Theo nhà tâm lí học N.ARubakin: “ Tự học là quá trình lĩnh hội tri thức, kinh nghiệm xã hội, lịch sử trong thực tiễn hoạt động cá nhân bằng cách thiết lập các mối quan hệ cải tiến kinh nghiệm ban đầu, đối chiếu với các mô hình phản ánh hoàn cảnh thực tại, biến tri thức của loài người thành vốn tri thức, kinh nghiệm, kỹ năng, kỹ xảo của chủ thể”. Theo R.Retke trong cuốn “học tập hợp lí” thì “tự học là việc hoàn thành các nhiệm vụ khác không nằm trong các lần tổ chức giảng dạy”. Theo Giáo sư Nguyễn Cảnh Toàn đề cập trong cuốn “quá trình dạy - tự học” thì: “Tự học là tự mình động não, suy nghĩ, sử dụng các năng lực trí tuệ (quan 10 sát, so sánh, phân tích, tổng hợp, ...) và có khi cả cơ bắp (khi phải sử dụng công cụ) cùng các sản phẩm của mình, rồi cả động cơ, tình cảm, cả nhân sinh quan, thế giới quan (như tính trung thực, khách quan, có chí tiến thủ, không ngại khó, ngại khổ, kiên trì, nhẫn nại, lòng say mê khoa học, ý muốn thi đỗ, biến khó khăn thành thuận lợi, vv ...) để chiếm lĩnh một lĩnh vực hiểu biết nào đó của nhân loại, biến lĩnh vực đó thành sở hữu của mình ”. [17] Giáo sư Thái Duy Tuyên đề cập: “Tự học là hoạt động độc lập chiếm lĩnh kiến thức, kĩ năng, kĩ xảo, là tự mình động não, suy nghĩ, sử dụng các năng lực trí tuệ cùng các phẩm chất động cơ, tình cảm để chiếm lĩnh tri thức một lĩnh vực hiểu biết nào đó hay những kinh nghiệm lịch sử, xã hội của nhân loại, biến nó thành sở hữu của chính bản thân người học”. [18]. Phát biểu ở hội thảo: “Nâng cao chất lượng dạy học tổ chức vào tháng 11 năm 2005 tại Đại học Huế ” Giáo sư Trần Phương có nêu: “Học bao giờ và lúc nào cũng chủ yếu là tự học, tức là biến kiến thức khoa học tích lũy từ nhiều thế hệ của nhân loại thành kiến thức của mình, tự cải tạo tư duy của mình và rèn luyện cho mình kĩ năng thực hành những tri thức ấy”. Trong Tạp chí nghiên cứu giáo dục số 7/1998, Nguyễn Kỳ có viết: “ Tự học là tự đặt mình vào tình huống học, vào vị trí nghiên cứu, xử lí các tình huống, giải quyết các vấn đề, thử nghiệm các giải pháp ... Tự học thuộc quá trình cá nhân hóa việc học”. Theo Giáo sư Lê Khánh Bằng: “Tự học là tự mình suy nghĩ, sử dụng các năng lực trí tuệ, các phẩm chất tâm lý để chiếm lĩnh một lĩnh vực khoa học nhất định”, còn Tiến sĩ Nguyễn Minh Tân (ĐHTN) định nghĩa: “Tự học là quá trình cá nhân người học tự giác, tích cực, độc lập chiếm lĩnh tri thức ở một lĩnh vực nào đó trong cuộc sống bằng hành động của chính mình, nhằm đạt được mục đích học tập dưới sự trợ giúp và hướng dẫn trực tiếp hoặc gián tiếp của Thầy”. Theo tất cả các quan điểm nêu trên ta có thể thấy rằng: “Khái niệm tự học” luôn song hành và gắn bó mật thiết với “khái niệm tự thân”. Vốn kiến thức, kinh nghiệm, kỹ năng mà người học có được chỉ hình thành, phát triển và phát huy thông qua các hoạt động của chính bản thân người học ấy. 1.3.2. Những đặc trưng cơ bản của dạy - tự học * Người học tự tìm tòi, học hỏi theo sở thích, theo hứng thú, không thông qua sách vở, không có sự trợ giúp và hướng dẫn của Giáo viên. Đối với đặc trưng này các hoạt động của người học được mô phỏng dựa trên các hoạt động của các nhà nghiên cứu khoa học, trong phương pháp tự học 11