Tài liệu Tổ chức công đoàn trong các khu chế xuất, khu công nghiệp trên địa bàn thành phố Hồ Chí Minh từ năm 1997 đến năm 2013

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGÔ THỊ KIM LIÊN TỔ CHỨC CÔNG ĐOÀN TRONG CÁC KHU CHẾ XUẤT, KHU CÔNG NGHIỆP TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TỪ NĂM 1997 ĐẾN NĂM 2013 Chuyên ngành: Lịch sử Việt Nam Mã số: 62 22 03 13 LUẬN ÁN TIẾN SĨ SỬ HỌC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. Trần Đức Cƣờng LỜI HÀCAM NỘI,ĐOAN 2017 1 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình khoa học của riêng tôi. Các số liệu, thông tin trong Luận án là trung thực, chưa từng được ai công bố trong công trình khoa học nào khác. Hà Nội, ngày tháng năm 2017 TÁC GIẢ LUẬN ÁN Ngô Thị Kim Liên LỜI CÁM ƠN Lời đầu tiên, tôi xin chân thành bày tỏ lòng biết ơn sâu nặng đến PGS.TS. Trần Đức Cường, người Thầy không chỉ trực tiếp động viên, hướng dẫn, giúp đỡ về mặt khoa học mà còn là chỗ dựa tinh thần quan trọng để tôi hoàn thành bản luận án này. Tôi xin gửi lời cám ơn chân thành tới Ban Lãnh đạo cùng toàn thể đã động viên và tạo mọi điều kiện thuận lợi nhất cho tôi trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận án. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn đến gia đình, bạn bè và những người thân đã luôn sát cánh động viên, chia sẻ và chăm lo, giúp tôi yên tâm tập trung toàn bộ thời gian và công sức để hoàn thành khóa học và bảo vệ luận án Tiến sĩ đúng thời hạn. Xin trân trọng cảm ơn! Hà Nội, ngày tháng TÁC GIẢ LUẬN ÁN Ngô Thị Kim Liên năm 2017 MỤC LỤC MỞ ĐẦU ........................................................................................................................ 1 Chƣơng 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN.... .................................................................................................. ..8 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu .............................................................................. 8 1.2. Những vấn đề luận án cần tiếp tục làm rõ .............................................................. 24 Chƣơng 2: MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ CÔNG ĐOÀN VÀ QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH, PHÁT TRIỂN CỦA TỔ CHỨC CÔNG ĐOÀN TRONG CÁC KHU CHẾ XUẤT, KHU CÔNG NGHIỆP Ở THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TỪ NĂM 1997 ĐẾN NĂM 2013 ................................................................................ 25 2.1. Lý luận chung về công đoàn .................................................................................. 25 2.2. Quá trình hình thành và phát triển của tổ chức công đoàn trong các khu chế xuất, khu công nghiệp ở thành phố Hồ Chí Minh từ năm 1997 đến năm 2013 ............ 41 Chƣơng 3: HOẠT ĐỘNG CỦA TỔ CHỨC CÔNG ĐOÀN TRONG CÁC KHU CHẾ XUẤT, KHU CÔNG NGHIỆP Ở THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH............................................................................................................................ 64 3.1. Tham gia xây dựng, giám sát việc thực hiện thang, bảng lương, tiền thưởng, hợp đồng lao động, nội quy lao động .............................................................. 64 3.2. Tham gia xây dựng, giám sát việc thực hiện thỏa ước lao động tập thể ................ 72 3.3. Tham gia giải quyết việc làm, chăm lo đời sống cho người lao động ................... 78 3.4. Tham gia giải quyết khiếu nại và tranh chấp lao động ........................................ 102 3.5. Tuyên truyền, giáo dục ý thức tổ chức kỷ luật, kỷ luật lao động, nâng cao trình độ chuyên môn cho người lao động ................................................................... 107 3.6. Tổ chức thi đua và khen thưởng ........................................................................... 115 Chƣơng 4: NHẬN XÉT VÀ MỘT SỐ VẤN ĐỀ ĐẶT RA .................................... 118 4.1. Nhận xét ............................................................................................................... 118 4.2. Một số vấn đề đặt ra ............................................................................................. 126 4.3. Một số kiến nghị................................................................................................... 138 KẾT LUẬN ................................................................................................................ 144 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................. 148 DANH MỤC CÔNG TRÌNH CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ .................................... 159 PHỤ LỤC ......................................................................................................................... DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT 1. HEPZA Hochiminh city export processing industrial zones authory 2. FDI Doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài 3. TP.Hồ Chí Minh Thành phố Hồ Chí Minh and DANH MỤC CÁC BẢNG, SƠ ĐỒ Bảng 2.1. Thu hút vốn đầu tư ở các khu chế xuất, khu công nghiệp ở TP. Hồ Chí Minh qua các giai đoạn ................................................................................................... 44 Bảng 2.2. Tình hình thu hút đầu tư theo ngành nghề (tính đến 31/12/2014) .................. 45 Bảng 2.3. Kim ngạch xuất nhập khẩu (từ năm 1993 đến 2013) ..................................... 46 Bảng 2.4. Lao động theo ngành nghề .............................................................................. 49 Hình 2.5. Sơ đồ giản lược tổ chức Công đoàn Việt Nam (tính đến năm 2013) .............. 54 Bảng 2.6. Số lượng công đoàn cơ sở trong các khu chế xuất, khu công nghiệp thành phố Hồ Chí Minh ............................................................................................................ 57 Bảng 2.7. Số lượng công đoàn cơ sở trong các doanh nghiệp ........................................ 58 Bảng 3.1. Tình hình đăng ký thang, bảng lương của các doanh nghiệp ......................... 66 Bảng 3.2. Tình hình xây dựng thỏa ước lao động tập thể trong các doanh nghiệp có công đoàn cơ sở .............................................................................................................. 75 Bảng 3.3. Tình hình xây dựng nhà lưu trú cho công nhân (từ năm 2010 đến năm 2015)................................................................................................................................ 89 Bảng 3.4. Tình hình đình công ở khu chế xuất, khu công nghiệp thành phố Hồ Chí Minh (từ năm 2006 đến năm 2013)............................................................................... 104 Bảng 3.5. Thống kê số vụ đình công theo nguồn gốc đầu tư (từ năm 2006 đến năm 2013).............................................................................................................................. 105 Bảng 3.6. Tình hình lao động (từ năm 1993 đến năm 2013) ....................................... 108 Bảng 3.7. Trình độ học vấn của người lao động (từ năm 2001 đến năm 2013) ........... 109 Bảng 4.1. Mô hình công đoàn cơ sở ở các doanh nghiệp ............................................. 119 Bảng 4.2. Mô tả mối quan hệ của công nhân với các tổ chức chính trị-xã hội......... 123 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong tiến trình hơn 80 năm qua, giai cấp công nhân Việt Nam thông qua đội tiền phong là Đảng Cộng sản Việt Nam đã thực hiện sứ mệnh lịch sử của mình, góp phần quan trọng vào sự nghiệp giải phóng dân tộc khỏi ách thống trị của chủ nghĩa đế quốc vì độc lập tự do và thống nhất đất nước và sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc hiện nay. Nghị quyết Hội nghị lần thứ VI của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa X (tháng 1 năm 2008) chỉ rõ: ―Giai cấp công nhân nước ta có sứ mệnh lịch sử to lớn: là giai cấp lãnh đạo cách mạng thông qua đội tiền phong của mình là Đảng Cộng sản Việt Nam; giai cấp đại diện cho phương thức sản xuất tiên tiến; giai cấp tiên phong trong sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước vì mục tiêu dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh; lực lượng nòng cốt trong liên minh giai cấp công nhân với giai cấp nông dân và đội ngũ trí thức dưới sự lãnh đạo của Đảng‖ [135, tr.48]. Về lý luận, có thể hiểu giai cấp công nhân là một phạm trù lịch sử, là một tập đoàn người gắn liền với một hệ tư tưởng chính trị. Ở Việt Nam, tìm hiểu về giai cấp công nhân Việt Nam hiện nay cần dựa trên cơ sở những quan điểm cơ bản của chủ nghĩa Mác-Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh, phù hợp với những đặc điểm của thời đại và của đội ngũ công nhân Việt Nam trong điều kiện đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, hội nhập kinh tế quốc tế, vận dụng và phát triển kinh tế tri thức. Chính vì vậy, về vai trò và đặc điểm của giai cấp công nhân ở Việt Nam hiện nay, Nghị quyết Hội nghị lần thứ VI của Ban Chấp hành Đảng khóa X năm 2008 nêu rõ: giai cấp công nhân là một lực lượng xã hội to lớn, đang phát triển, bao gồm những người lao động chân tay và trí óc, làm công hưởng lương trong các cơ sở sản xuất kinh doanh và dịch vụ công nghiệp hoặc sản xuất kinh doanh và dịch vụ có tính chất công nghiệp. Tuy nhiên, vì giai cấp công nhân nước ta đang trong quá trình phát triển, chưa định hình rõ nên luôn có sự đan xen, chuyển dịch giữa các giai cấp, tầng lớp xã hội. Cùng với quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, giai cấp công nhân Việt Nam đã có những biến đổi tích cực về số lượng, chất lượng và thành phần, đang có mặt trong tất cả các ngành nghề, các lĩnh vực, là lực lượng quan trọng trong sự nghiệp xây dựng và phát triển đất nước. Song, bên cạnh những chuyển biến tích cực, hiện nay giai cấp công nhân Việt Nam cũng đang đứng trước những khó khăn và thách thức mới. Đó là vấn đề việc làm không ổn định và thu nhập (tiền lương) quá thấp của một bộ phận không nhỏ công nhân lao động, nhất là ở khu vực doanh nghiệp tư nhân và doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài; điều kiện và môi trường làm việc của công nhân lao động chậm được cải thiện; tai nạn lao động còn xảy ra thường xuyên; vấn đề nhà ở, đời sống vật chất và tinh thần của công nhân lao động chưa được quan tâm; tình trạng vi phạm kỷ luật lao động còn khá phổ biến; đặc biệt, vấn đề tranh chấp lao động tập thể và đình công di n ra phức tạp trong nhiều năm qua…Rõ ràng, làm thế nào để xây dựng giai cấp công nhân Việt Nam trong hoàn cảnh và điều kiện mới nhằm đáp ứng công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước là một vấn đề nan giải, có không ít khó khăn, phức tạp. Từ thực ti n hoạt động của giai cấp công nhân đã cho thấy, muốn giải quyết những vấn đề trên, cần có sự thống nhất hành động và nỗ lực từ nhiều phía, không chỉ có các cấp lãnh đạo, các doanh nghiệp mà còn có sự tham gia tích cực của các tổ chức công đoàn. Công đoàn là một tổ chức chính trị - xã hội rộng rãi của giai cấp công nhân và của người lao động. Công đoàn cùng với các cơ quan nhà nước và các tổ chức chính trị xã hội chăm lo và bảo vệ quyền lợi của công nhân, viên chức và người lao động, tham gia quản lý nhà nước và xã hội, tham gia kiểm tra giám sát hoạt động của cơ quan nhà nước, tổ chức kinh tế, giáo dục, tuyên truyền kiến thức pháp luật, ý thức chính trị cho công nhân và người lao động. Với vai trò to lớn đó, công đoàn là một tổ chức rất quan trọng không thể thiếu trong việc bảo vệ quyền lợi hợp pháp cho người lao động. Quá trình hội nhập kinh tế quốc tế hiện nay của Việt Nam đang đặt ra cho tổ chức công đoàn những vấn đề lớn mang tính cấp thiết cần phải giải quyết. Đặc biệt là đối với những nơi có quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa với tốc độ nhanh như thành phố Hồ Chí Minh. Thành phố Hồ Chí Minh là một trong những trung tâm kinh tế - văn hóa khoa học - kỹ thuật lớn của Việt Nam. Trong quá trình chuyển sang cơ chế thị trường với việc mở cửa, hội nhập quốc tế, nơi đây đã trở thành địa bàn thu hút vốn đầu tư trong và ngoài nước vào loại mạnh nhất của cả nước dẫn đến hình thành các khu chế xuất, khu công nghiệp hiện đại như Tân Bình, Tân Phước, Tân Tạo, Tân 2 Thuận, Bắc Củ Chi, Linh Trung 1, Linh Trung 2, Vĩnh Lộc, Bình Chánh v.v.... Sự ra đời của các khu chế xuất, khu công nghiệp đã tạo động lực phát triển sản xuất công nghiệp, hình thành một lực lượng sản xuất mới có yếu tố tiên tiến, đẩy nhanh tiến trình công nghiệp hoá, hiện đại hoá của cả nước và thành phố Hồ Chí Minh nói riêng. Từ đây, thành phố Hồ Chí Minh đã tiếp nhận các thành tựu về khoa học và công nghệ mới, góp phần hình thành, đổi mới cơ chế quản lý trên các lĩnh vực đầu tư, xuất nhập khẩu, tài chính, ngân hàng, hải quan, quản lý xây dựng và môi trường, quản lý lao động; phát triển mối liên kết giữa doanh nghiệp trong nước và doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài và hình thành thị trường lao động hết sức đông đảo và sôi động. Trong gần 20 năm (từ năm 1997 đến năm 2013), tổ chức công đoàn cơ sở ở các khu chế xuất, khu công nghiệp thành phố Hồ Chí Minh đã có bước phát triển đáng ghi nhận và không ngừng nỗ lực phát huy vai trò của mình trong việc bảo vệ quyền lợi hợp pháp, chăm lo đời sống vật chất, tinh thần cho công nhân và người lao động, góp phần xây dựng quan hệ lao động hài hoà, ổn định và phát triển lành mạnh. Tuy nhiên, sự quan tâm này vẫn chưa thực sự đáp ứng được nhu cầu của công nhân và người lao động. Người lao động còn gặp nhiều khó khăn trong đời sống do thu nhập thấp, môi trường làm việc lạc hậu, các điều kiện sinh hoạt văn hoá tinh thần của người lao động hầu như không có. Bên cạnh đó, tình trạng vi phạm pháp luật lao động của người sử dụng lao động ở nhiều doanh nghiệp còn khá phổ biến, đặc biệt là các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài nên đã xảy ra nhiều cuộc tranh chấp lao động dẫn đến một số cuộc đình công. Trước thực trạng đó, vấn đề có tính cấp thiết đặt ra cho các tổ chức công đoàn cơ sở nơi đây là có các biện pháp cụ thể nhằm hạn chế những tranh chấp lao động tập thể, trên cơ sở bảo đảm quyền lợi cho người lao động, ổn định tình hình kinh tế, xã hội, hướng tới sự phát triển hài hoà “tăng trưởng kinh tế gắn với ổn định xã hội”, tạo lập bầu không khí thân thiện, hiểu biết, thông cảm lẫn nhau giữa người lao động và người sử dụng lao động nhằm đạt tới sự phát triển ổn định. Bên cạnh đó, vấn đề tạo điều kiện cho người lao động có thể đáp ứng được yêu cầu cao của kỹ thuật hiện đại, nắm bắt công nghệ tiên tiến, đoàn kết và động viên được lực lượng to lớn của giai cấp công nhân, góp phần xây dựng đội ngũ công nhân ngày càng lớn mạnh cũng là nhiệm vụ hết sức quan trọng của các tổ chức công đoàn. Với 3 những lý do trên, tôi chọn đề tài “Tổ chức công đoàn trong các khu chế xuất, khu công nghiệp trên địa bàn thành phố Hồ Chí Minh từ năm 1997 đến năm 2013‖ làm đề tài nghiên cứu và viết luận án tiến sỹ của mình. 2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu của luận án 2.1. Mục đích nghiên cứu Bằng các luận cứ khoa học và thực ti n, đề tài làm rõ thực trạng hoạt động của tổ chức công đoàn ở các khu chế xuất, khu công nghiệp tại thành phố Hồ Chí Minh từ năm 1997 đến năm 2013, chỉ rõ những thành công và hạn chế, nguyên nhân của những thành công và hạn chế, từ đó nêu lên một số vấn đề nhằm nâng cao vai trò, vị trí của tổ chức công đoàn trong các khu chế xuất, khu công nghiệp trên địa bàn thành phố Hồ Chí Minh trong giai đoạn hiện nay. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Xuất phát từ mục tiêu trên, đề tài có nhiệm vụ: - Hệ thống hoá các quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh, các chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước về công đoàn và vai trò của tổ chức công đoàn trong hệ thống chính trị ở Việt Nam. - Khái quát quá trình hình thành và phát triển của khu chế xuất, khu công nghiệp. - Trên cơ sở lý luận về công đoàn, luận án tập trung nghiên cứu, phân tích tình hình hoạt động và vai trò của tổ chức công đoàn, làm rõ những ưu điểm và hạn chế về tổ chức và hoạt động công đoàn các khu chế xuất, khu công nghiệp. - Từ kết luận rút ra về hoạt động công đoàn trong khu chế xuất, khu công nghiệp, luận án đặt ra một số vấn đề nhằm nâng cao vai trò, vị trí của tổ chức công đoàn trong các khu chế xuất, khu công nghiệp trên địa bàn thành phố Hồ Chí Minh. 3. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu của luận án 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là tổ chức công đoàn và hoạt động của các công đoàn cơ sở tại các khu chế xuất, khu công nghiệp ở thành phố Hồ Chí Minh. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Về không gian: Luận án tập trung khảo sát, nghiên cứu tình hình hoạt động của tổ chức công đoàn tại các khu chế xuất, khu công nghiệp ở thành phố Hồ Chí Minh trong việc chăm lo, bảo vệ quyền và lợi ích chính đáng, hợp pháp của người 4 lao động; tham gia giải quyết khiếu nại và tranh chấp lao động; tuyên truyền giáo dục ý thức chính trị, kiến thức pháp luật cho người lao động, nâng cao trình độ chuyên môn cho người lao động; xây dựng quan hệ lao động và tham gia quản lý, giám sát hoạt động của các tổ chức kinh tế; tổ chức thi đua khen thưởng và một số vấn đề đặt ra cho tổ chức công đoàn ở khu chế xuất, khu công nghiệp trên địa bàn thành phố Hồ Chí Minh. Về thời gian: Thời gian nghiên cứu của luận án là từ năm 1997, bắt đầu hình thành tổ chức công đoàn trong các khu chế xuất, khu công nghiệp thành phố Hồ Chí Minh cho đến năm 2013. Lý do chúng tôi chọn mốc năm 2013 vì đây là năm Bộ luật Lao động sửa đổi năm 2012 bắt đầu có hiệu lực. Việc sửa đổi này có những tác động nhất định đối với vai trò của tổ chức công đoàn trong giai đoạn tiếp theo. 4. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu 4.1. Phương pháp luận Luận án được thực hiện dựa trên các quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh, các quan điểm, chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước về vai trò, vị trí của tổ chức công đoàn trong sự nghiệp xây dựng và phát triển đất nước. Trong khuôn khổ luận án, chúng tôi sẽ trình bày một số vấn đề khoa học đặt ra cho đề tài thông qua nguồn tài liệu bao gồm các công trình mang tính lý luận, sách chuyên khảo, luận án, bài viết trong các hội thảo, tạp chí chuyên ngành và các báo cáo tổng kết của Công đoàn các khu chế xuất, khu công nghiệp thành phố Hồ Chí Minh, Liên đoàn Lao động thành phố Hồ Chí Minh. 4.2. Phương pháp nghiên cứu Luận án được thực hiện bởi các phương pháp liên ngành trong đó chủ yếu là phương pháp lịch sử và phương pháp logic, có kết hợp với các phương pháp phân tích - tổng hợp, phương pháp điều tra xã hội học. - Phương pháp lịch sử: nhằm tái hiện bức tranh về quá trình hình thành và phát triển của tổ chức công đoàn trong các khu chế xuất và khu công nghiệp trên địa bàn thành phố Hồ Chí Minh từ năm 1997 đến năm 2013. - Phương pháp logic: nhằm trình bày các sự kiện, các hiện tượng và chuyển biến của đối tượng nghiên cứu trong mối quan hệ biện chứng của nó. 5 - Phương pháp phân tích tổng hợp: Tác giả kế thừa có chọn lọc những tác phẩm, những công trình khoa học, những đề tài nghiên cứu của một số tác giả đi trước. Cùng với quá trình thu thập thông tin, tác giả tiến hành phân tích đánh giá đạt được mục tiêu nghiên cứu của mình. - Phương pháp điều tra xã hội học: Nghiên cứu vai trò của công đoàn trong các loại hình doanh nghiệp còn được thông qua cuộc khảo sát bằng bảng hỏi đối với một số công nhân và cán bộ công đoàn tại các khu chế xuất, khu công nghiệp ở thành phố Hồ Chí Minh. Nội dung bảng hỏi sẽ đi sâu vào tìm hiểu thực trạng, nguyên nhân cũng như những đóng góp ý kiến để nâng cao vai trò công đoàn. 5. Đóng góp của Luận án Luận án góp phần hệ thống hóa các vấn đề lý luận chung về công đoàn và quá trình vận động của tổ chức công đoàn Việt Nam từ khi hình thành cho đến nay, trong đó trọng tâm là tổ chức công đoàn trong các khu chế xuất, khu công nghiệp ở thành phố Hồ Chí Minh từ năm 1997 đến năm 2013 Luận án cố gắng làm rõ vị trí, vai trò của của tổ chức công đoàn trong các khu chế xuất, khu công nghiệp trên địa bàn thành phố Hồ Chí Minh qua quá trình hình thành và phát triển cho đến năm đến năm 2013. Trên cơ sở phản ánh trung thực, khách quan tình hình hoạt động của công đoàn trong gần 20 năm bao gồm cả các ưu điểm và khuyết nhược điểm, luận án nêu lên một số vấn đề cần giải quyết nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động của công đoàn trong các khu chế xuất, khu công nghiệp ở thành phố Hồ Chí Minh trong những năm tiếp theo. 6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của Luận án Về lý luận: Từ các nguyên lý của chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm của Đảng và Nhà nước Việt Nam, luận án sẽ góp phần làm rõ các khó khăn, thuận lợi trong việc tổ chức và duy trì, phát triển của tổ chức công đoàn trong các khu chế xuất và khu công nghiệp mới được thành lập trong những năm đổi mới vừa qua bao gồm những xí nghiệp, cơ sở kinh tế tư nhân, có vốn đầu tư nước ngoài... Về thực tiễn: Luận án sẽ tái hiện lại bức tranh toàn cảnh về quá trình hình thành phát triển và tình hình hoạt động của tổ chức công đoàn trong các khu chế xuất, khu công nghiệp trên địa bàn thành phố Hồ Chí Minh từ năm 1997 đến năm 2013. 6 Từ những kết quả nghiên cứu, luận án nêu một số nhận xét, đánh giá về tổ chức và hoạt động công đoàn, trên cơ sở đó đặt ra một số vấn đề cần giải quyết nhằm nâng cao vị thế của tổ chức công đoàn trong các khu chế xuất và khu công nghiệp trên địa bàn thành phố Hồ Chí Minh trong thời gian tới. Luận án có thể làm tài liệu tham khảo cho các nhà nghiên cứu, cán bộ hoạt động thực ti n, công nhân, viên chức và những người làm công tác công đoàn. Bên cạnh đó, luận án cũng sẽ gợi mở những giải pháp thiết thực, hiệu quả để có thể vận dụng vào công tác đổi mới tổ chức, nội dung và phương thức hoạt động công đoàn trong điều kiện Đảng và Nhà nước Việt Nam chủ trương thực hiện nhất quán, lâu dài nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa hiện nay. 7. Cơ cấu của Luận án Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án. Chương 2: Một số vấn đề chung về công đoàn và quá trình hình thành, phát triển của tổ chức công đoàn trong các khu chế xuất, khu công nghiệp ở thành phố Hồ Chí Minh từ năm 1997 đến năm 2013. Chương 3: Hoạt động của tổ chức công đoàn trong các khu chế xuất, khu công nghiệp ở thành phố Hồ Chí Minh. Chương 4: Nhận xét và một số vấn đề đặt ra. 7 Chƣơng 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu Đề tài “Tổ chức công đoàn trong các khu chế xuất, khu công nghiệp trên địa bàn thành phố Hồ Chí Minh từ năm 1997 đến năm 2013” đã tham khảo và kế thừa được một khối lượng lớn kết quả nghiên cứu của một số công trình có nội dung liên quan đến tổ chức công đoàn Việt Nam nói chung và công đoàn ở khu chế xuất và khu công nghiệp trên địa bàn thành phố Hồ Chí Minh nói riêng. Từ việc phân tích, đánh giá tổng quan tình hình nghiên cứu, chúng tôi nhận thấy còn nhiều vấn đề liên quan đến tổ chức công đoàn nơi đây cần làm rõ như vai trò của công đoàn trong công tác tuyên truyền, giáo dục công nhân và người lao động cũng như việc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho họ. Để giải quyết thấu đáo những vấn đề trên, nội dung luận án sẽ góp phần không nhỏ vào việc nhận thức, đánh giá đúng tầm quan trọng của công đoàn và phát huy vai trò của tổ chức này trong sự nghiệp đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa hiện nay. Để làm sáng tỏ những vấn đề liên quan đến đối tượng nghiên cứu, chúng tôi tập trung phân tích, đánh giá tình hình nghiên cứu liên quan đến vai trò, vị trí của tổ chức công đoàn đối với giai cấp công nhân nói chung và đặc biệt là các công trình, có liên quan trực tiếp đến công đoàn ở các khu chế xuất, khu công nghiệp tại thành phố Hồ Chí Minh (TP. Hồ Chí Minh). Chúng tôi chia các công trình nghiên cứu thành các nhóm sau đây: 1.1.1. Các công trình mang tính lý luận và tổng quát về quá trình ra đời và phát triển của giai cấp công nhân và tổ chức công đoàn ở Việt Nam Công đoàn là tổ chức chính trị - xã hội rộng lớn của giai cấp công nhân và người lao động với chức năng bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người lao động. Nhận thức được tầm quan trọng của công đoàn nên trong thời gian qua đã không có ít các nhà nghiên cứu bàn về vai trò công đoàn nói chung và Công đoàn Việt Nam nói riêng. Ngoài ra, cũng đã những bài viết đề cập đến quan điểm của các tác giả kinh điển của chủ nghĩa Mác - Lênin về tổ chức công đoàn. Có thể hệ thống một số công trình đó như sau: 8 Các công trình, đề tài nghiên cứu về quan điểm của Các Mác, Ph.Ăngghen, V.I. Lênin và Hồ Chí Minh về vai trò, vị trí của tổ chức công đoàn như V.I.Lênin với tác phẩm “Vai trò, nhiệm vụ công đoàn trong điều kiện của chính sách kinh tế mới được Nhà xuất bản Sự Thật ấn hành vào năm 1968; tác phẩm “Bàn về công đoàn‖ tập 1 (1980), tập 2 (1981) của Các Mác và Ph. Ăngghen do Nhà xuất bản Lao động ấn hành. Nội dung chủ yếu của các tác phẩm này đề cập đến những quan điểm lý luận của các nhà khoa học về hoàn cảnh ra đời và vị trí, vai trò của tổ chức công đoàn trong những ngày đầu mới hình thành. Kế thừa quan điểm của Mác Ăngghen về vai trò, vị trí của công đoàn, Lênin đã vận dụng và phát huy tư tưởng đó trong điều kiện của chính sách kinh tế mới với quan điểm ―một trong những nhiệm vụ quan trọng nhất của công đoàn là từ nay trở đi phải bảo vệ, trong mọi lĩnh vực và bằng mọi cách những lợi ích giai cấp của giai cấp vô sản trong cuộc đấu tranh của họ chống tư bản. Nhiệm vụ đó phải được đặt công khai lên hàng đầu…‖ [74, tr. 418-419]; Tác phẩm ―Lý luận Mác - Lênin về công đoàn và vận dụng vào hoạt động công đoàn Việt Nam trong nền kinh tế thị trường‖ của PGS.TS Nguy n Viết Vượng do Nhà xuất bản Lao động xuất bản năm 2005. Nội dung cuốn sách trình bày hệ thống quan điểm lý luận Mác - Lênin về công đoàn, góp phần nâng cao nhận thức khoa học của cán bộ công đoàn đối với vị trí, vai trò của tổ chức mình trong hệ thống chính trị xã hội chủ nghĩa, biết vận dụng sáng tạo những nguyên lý, lý luận vào thực ti n công tác, nâng cao hiệu quả hoạt động công đoàn trong điều kiện Đảng và Nhà nước chủ trương thực hiện nhất quán, lâu dài nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa hiện nay. Trong công trình của mình, tác giả nhấn mạnh “Trong sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, trước tác động tích cực và tiêu cực của cơ chế thị trường, trong bối cảnh đa dạng, phức tạp của thời đại, thì chỉ có trên cơ sở lập trường của giai cấp công nhân, nắm bắt linh hồn, vận dụng một cách khoa học và sáng tạo những nguyên lý, lý luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh mới có thể luận giải và giải quyết đúng đắn những vấn đề thực tiễn đang nảy sinh trong phong trào công nhân và công đoàn như: vị trí, vai trò của tổ chức công đoàn trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, chức năng và mối quan hệ giữa công đoàn với Đảng, Nhà nước xã hội chủ nghĩa, quan hệ giữa công đoàn và Mặt trận Tổ quốc, công đoàn trong các doanh nghiệp ngoài quốc doanh… rất cần phải được tìm hiểu và cụ thể hóa một 9 bước” [142, tr. 206]. Ngoài ra, tác giả còn chỉ rõ việc vận dụng lý luận Mác - Lênin vào từng điều kiện cụ thể nhằm nâng cao vị trí, vai trò, chức năng và nhiệm vụ của công đoàn trong sự nghiệp đổi mới đất nước; Ngoài ra, còn có tác phẩm ―Bác Hồ với giai cấp công nhân và tổ chức công đoàn‖ do Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam biên soạn và xuất bản nhân dịp kỷ niệm lần thứ 120 ngày sinh của chủ tịch Hồ Chí Minh (19/05/1890 - 19/05/2010). Cuốn sách tập hợp 13 bài nghiên cứu của các nhà khoa học, các cán bộ công đoàn viết về quan điểm, tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh trong sự nghiệp xây dựng giai cấp công nhân và tổ chức Công đoàn Việt Nam, sự vận dụng tư tưởng của Người vào sự nghiệp xây dựng giai cấp công nhân và tổ chức công đoàn trong thời kỳ đẩy mạnh sự nghiệp công nghiệp hoá, hiện đại hoá, hội nhập quốc tế. Nội dung các bài viết trong cuốn sách toát lên hệ thống tư tưởng của chủ tịch Hồ Chí Minh đã sớm nhận thức và khẳng định sứ mệnh lịch sử, vai trò to lớn của giai cấp công nhân Việt Nam trong cuộc đấu tranh giành độc lập, tự do cho dân tộc cũng như trong xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa. Đặc biệt, các bài viết đều nêu lên tầm quan trọng của việc vận dụng tư tưởng của Người trong xây dựng giai cấp công nhân và tổ chức công đoàn nhằm phát huy hơn nữa vai trò là đội quân chủ lực của cách mạng, lực lượng nòng cốt đi đầu trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước và hội nhập quốc tế. Ngoài những bài viết của các nhà nghiên cứu và các cán bộ công đoàn, cuốn sách còn có phần giới thiệu các bài nói, bài viết của Chủ tịch Hồ Chí Minh về công nhân và công đoàn giúp chúng tôi có sự hiểu biết đẩy đủ hơn về quan điểm tư tưởng của Người đối với giai cấp công nhân và tổ chức Công đoàn Việt Nam. Các tài liệu nói trên là cơ sở lý luận giúp chúng tôi tìm hiểu sâu hơn về vị trí, vai trò và nhiệm vụ của công đoàn trong giai đoạn công nghiệp hóa, hiện đại hóa ở Việt Nam, trực tiếp là trong các khu chế xuất và khu công nghiệp ở TP. Hồ Chí Minh. Về các nghiên cứu thực ti n cho đến nay, ở Việt Nam đã có nhiều công trình nghiên cứu về giai cấp công nhân nói chung. Tiêu biểu như bộ sách ―Giai cấp công nhân Việt Nam‖ của GS.Trần Văn Giàu, gồm 3 tập, xuất bản trong các năm 1962 1963, Nhà xuất bản Sự Thật (đã được giải thưởng Hồ Chí Minh). Và một số công trình khác như: ―Công nhân miền Nam trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước 1954 - 1975‖ của PGS. Cao văn Lượng; ―Giai cấp công nhân miền Bắc Việt Nam 10 trong thời kỳ khôi phục, cải tạo và phát triển kinh tế, phát triển văn hóa (1955 1960)‖ của Văn Tạo và Đinh Thị Thu Cúc, Nhà xuất bản Khoa học xã hội, Hà Nội, năm 1974; ―Một số vấn đề lịch sử giai cấp công nhân Việt Nam‖ của nhóm tác giả Nguy n Công Bình, Vũ Huy Phúc, Dương Kinh Quốc, Nhà xuất bản Lao động, năm 1974; ―Giai cấp công nhân Việt Nam những năm trước khi thành lập Đảng‖ của Ngô Văn Hòa và Dương Kinh Quốc, Nhà xuất bản Khoa học xã hội, Hà Nội, 1978; Các công trình đề cập đến sự ra đời và quá trình hình thành tổ chức công đoàn Việt Nam trong đó có tác phẩm “Công hội đỏ Việt Nam‖ của GS.TS. Đỗ Quang Hưng do Nhà xuất bản Lao động xuất bản năm 2004. Đây có thể được xem là một công trình nghiên cứu đầu tiên về tổ chức công đoàn đầu tiên ở Việt Nam trong giai đoạn từ năm 1929 đến năm 1935. Tác phẩm đã trình bày khá chi tiết về hoàn cảnh ra đời, vai trò của tổ chức công đoàn trong những ngày đầu mới hình thành với những đặc điểm, sự kiện nổi bật gắn liền vị thế của tổ chức này với giai cấp công nhân lao động Việt Nam trong trận ra quân đầu tiên thể hiện qua cao trào cách mạng 1930-1931 và Xô Viết Nghệ Tĩnh cũng như những năm thoái trào sau đó; Ngoài ra còn có tác phẩm ―Giai cấp công nhân và tổ chức công đoàn Việt Nam trong những năm đầu thế kỷ XXI‖ của PGS.TSKH. Nguy n Viết Vượng do Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia ấn hành năm 2010; ―Lịch sử giai cấp công nhân và tổ chức công đoàn Việt Nam từ cuối thế kỷ XIX đến đầu thế kỷ XXI‖ của Đỗ Quang Hưng do Nhà xuất bản Lao động xuất bản năm 2011; tác phẩm “Những chặng đường lịch sử vẻ vang của giai cấp công nhân và công đoàn Việt Nam‖ xuất bản năm 2011 của Nguy n Khắc Hòa do Nhà xuất bản Lao động ấn hành và tác phẩm ―Công đoàn Việt Nam - 85 năm xây dựng và phát triển‖ của Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam, năm 2014. Nội dung các tác phẩm trên ghi lại chặng đường hình thành và phát triển của tổ chức công đoàn Việt Nam trong suốt 85 năm từ năm 1929 đến nay, phản ánh các sự kiện nổi bật của tổ chức công đoàn gắn liền với các mốc lịch sử của đất nước. Qua đó giáo dục truyền thống vẻ vang cho các thế hệ cán bộ công đoàn và người lao động hôm nay và mai sau. Đồng thời, các tác giả cũng đã chỉ rõ những cơ hội và thách thức của phong trào công đoàn Việt Nam trong thời kỳ hội nhập, từ đó vạch ra những mục tiêu, nhiệm vụ và giải pháp chủ yếu nhằm phát huy vai trò công đoàn trong giai đoạn mới. 11 Những công trình trên là tài liệu tham khảo hết sức bổ ích giúp chúng tôi có cách nhìn tổng thể và bao quát hơn về quá trình vận động và phát triển của tổ chức công đoàn Việt Nam trong từng giai đoạn lịch sử cụ thể. Xuất phát từ tầm quan trọng của việc nâng cao vị trí, vai trò và chức năng của Công đoàn Việt Nam nhằm đáp ứng đòi hỏi của thời kỳ hội nhập, nhiều nhà khoa học ở nước ta đã tập trung nghiên cứu về công đoàn, có thể liệt kê một số tác phẩm được công bố trong những năm gần đây như: Về giai cấp công nhân Việt Nam trong vài thập kỷ gần đây, có: ―Về thực trạng giai cấp công nhân Việt Nam hiện nay‖ do TS. Phạm Quang Trung, PGS.TS Cao Văn Biền, PGS.TS Trần Đức Cường đồng thực hiện, Nhà xuất bản Khoa học xã hội, Hà Nội, 2001. Đây là một công trình nghiên cứu khá công phu về thực trạng giai cấp công nhân Việt Nam sau 5 năm đổi mới. Trên cơ sở điều tra xã hội học ở 14 tỉnh thành trên khắp cả nước, các tác giả đã phác họa được một bức tranh tương đối toàn cảnh về giai cấp công nhân trong những năm đầu đổi mới. Từ thực trạng của đội ngũ công nhân, xét trên phương diện thành phần xuất thân, quá trình đào tạo, công việc, tiền lương, đời sống vật chất, tinh thần của họ, nhóm tác giả đã đưa ra những nhận xét và đề xuất một số giải pháp cơ bản mang tính thiết thực nhằm góp phần xây dựng giai cấp công nhân ngày càng vững mạnh, trong đó giải pháp về chính sách tiền lương, ổn định việc làm, nâng cao vai trò lãnh đạo của Đảng và các tổ chức công đoàn đối với giai cấp công nhân được xem là những yêu cầu cấp bách nhất khi đất nước bước vào thế kỷ mới; ―Xây dựng và phát triển đời sống văn hóa của giai cấp công nhân Việt Nam‖ do PGS.TS. Nguy n Văn Nhật làm chủ biên với sự tham gia của GS.TS. Phạm Xuân Nam, PGS.TS. Võ Kim Cương, PGS.TS. Đinh Quang Hải, PGS.TS. Trần Đức Cường và PGS.TS. Nguy n Ngọc Mão, Nhà xuất bản Khoa học xã hội xuất bản năm 2010. Trên cơ sở lý luận về văn hóa và đời sống văn hóa, từ thực tế khảo sát và đánh giá thực trạng đời sống văn hóa của giai cấp công nhân Việt Nam, căn cứ vào yêu cầu của sự nghiệp đổi mới và hội nhập quốc tế, công trình đã đề xuất hệ thống quan điểm và các giải pháp nhằm xây dựng và phát triển đời sống văn hóa trong những thập niên tiếp theo. Trong đó, các tác giả nhấn mạnh để xây dựng và phát triển đời sống văn hóa của giai cấp công nhân nhất định phải có ―sự kết hợp hài hòa giữa nâng cao đời sống vật chất với đời sống tinh thần cho công nhân‖ [90, tr.266], bởi mức sống thấp là nguyên nhân quan trọng gây nên sự nghèo nàn, đơn 12 điệu, thấp kém trong sáng tạo và sinh hoạt văn hóa của công nhân. Do đó, một trong những giải pháp cơ bản thiết thực được tác giả rất quan tâm chính là vai trò và trách nhiệm của Đảng, các tổ chức chính trị xã hội và doanh nghiệp trong việc giải quyết vấn đề việc làm, thu nhập và tổ chức, xây dựng các thiết chế văn hóa cho đội ngũ công nhân; “Giải pháp xây dựng giai cấp công nhân Việt Nam trong những năm đầu thế kỷ XXI”, kỷ yếu hội thảo khoa học do Nhà xuất bản Lao động ấn hành năm 2002 là công trình nghiên cứu khoa học của nhiều tác giả. Các tác giả đã phân tích các nhân tố tạo động lực cho sự phát triển của giai cấp công nhân, từ đó đề xuất một hệ thống quan điểm và giải pháp để nâng cao ý thức chính trị của giai cấp công nhân Việt Nam xứng đáng là lực lượng đi đầu trong sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa, đồng thời nhấn mạnh tầm quan trọng của việc tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với giai cấp công nhân Việt Nam; Tác phẩm ―Nâng cao hiệu quả hoạt động công đoàn trong các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài‖ do TS. Dương Văn Sao chủ biên, xuất bản năm 2003. Nội dung tác phẩm đề cập đến thực trạng và giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt động công đoàn trong các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài tại Việt Nam. Trên cơ sở khái quát tình hình đầu tư nước ngoài, thực trạng quan hệ lao động và thực trạng hoạt động công đoàn trong các doanh nghiệp, tác giả chỉ rõ những mặt tồn tại của hoạt động công đoàn nơi đây. Thực trạng trên đặt ra yêu cầu khách quan, cấp bách phải đổi mới nội dung, phương thức hoạt động công đoàn nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động trong các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài. Với hệ thống giải pháp cơ bản và hữu hiệu, tác giả nhấn mạnh “Một trong những giải pháp quan trọng là xây dựng và phát triển quan hệ phối hợp, hợp tác giữa công đoàn cơ sở với người sử dụng lao động‖ [103, tr.158]. Đồng thời, tác giả cũng kiến nghị ―Đảng cần nghiên cứu, xúc tiến thành lập các tổ chức Đảng và đẩy mạnh công tác phát triển Đảng trong các đơn vị kinh tế ngoài quốc doanh trong đó có cả doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài‖ [103, tr.179]. Những phân tích, đánh giá trong công trình nghiên cứu trên có giá trị thực ti n sâu sắc và đặt ra nhiều vấn đề mới cho chúng tôi cần phải tìm hiểu, nghiên cứu sâu hơn nữa về vai trò của công đoàn trong việc giải quyết tranh chấp lao động trong các doanh nghiệp ngoài quốc doanh. 13 “Giai cấp công nhân Việt Nam trong sự nghiệp công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước” của PGS. TS Dương Xuân Ngọc, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia xuất bản năm 2004, là một công trình nghiên cứu khá toàn diện về giai cấp công nhân Việt Nam. Từ lý luận đến thực ti n, tác giả đã đề cập đến giai cấp công nhân, thực trạng và xu hướng biến đổi của giai cấp công nhân Việt Nam trong sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa, từ đó đề ra phương hướng, mục tiêu, giải pháp xây dựng giai cấp công nhân Việt Nam; Trong những năm gần đây, có công trình―Giai cấp công nhân Việt Nam với kinh tế tri thức (cuối thế kỷ XX - đầu thế kỷ XXI)‖ của GS. Văn Tạo, Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia, Hà Nội, năm 2007, trong đó trình bày về mối quan hệ giữa kinh tế tri thức với giai cấp công nhân Việt Nam, về sự hình thành ở Việt Nam vào cuối thế kỷ XX đầu thế kỷ XXI đội ngũ công nhân tri thức - những người có vị trí quan trọng trong quá trình đưa đất nước Việt Nam tiến lên theo định hướng xã hội chủ nghĩa; Tác phẩm “Tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với giai cấp công nhân và công đoàn Việt Nam thời kỳ công nghiệp hoá, hiện đại hoá và hội nhập kinh tế quốc tế”, kỷ yếu hội thảo khoa học do Nhà xuất bản Lao động ấn hành vào năm 2007. Cuốn sách bao gồm 21 bài viết của các nhà khoa học, các cán bộ công đoàn về: vị trí, vai trò của giai cấp công nhân và tổ chức công đoàn trong sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa; mối quan hệ giữa Đảng, Nhà nước với giai cấp công nhân và tổ chức công đoàn…Những vấn đề mới được đề cập trong hội thảo này chính là quan điểm xây dựng giai cấp công nhân phải gắn với nền kinh tế thị trường và tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với giai cấp công nhân và công đoàn. Trong bài phát biểu bế mạc hội thảo, TS. Đặng Ngọc Tùng, Chủ tịch Tổng Lien đoàn Lao động Việt Nam khẳng định “Sự lớn mạnh của giai cấp công nhân là một bảo đảm quan trọng cho thành công của sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước vì mục tiêu dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh. Đảng ta là đội tiên phong của giai cấp công nhân Việt Nam, là đội tiên phong của nhân dân lao động và của cả dân tộc. Đảng có trách nhiệm lãnh đạo xây dựng giai cấp công nhân và tổ chức công đoàn vững mạnh. Trong đó chú trọng xây dựng về tổ chức và đội ngũ cán bộ, bảo đảm sự thống nhất cao, thông suốt, phù hợp về cơ cấu, nhằm tạo thành sức mạnh tổng hợp‖. Bên cạnh đó, các nhà nghiên cứu cũng đã đề xuất 14