Tài liệu Tình tiết phạm tội từ hai lần trở lên trong pháp luật hình sự việt nam (trên cở thực tiễn tại tỉnh sơn la)

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT LÝ HOÀNG LINH T×NH TIÕT "PH¹M TéI Tõ HAI LÇN TRë L£N" TRONG PH¸P LUËT H×NH Sù VIÖT NAM (Trªn c¬ së thùc tiÔn t¹i tØnh S¬n La) LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2020 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT LÝ HOÀNG LINH T×NH TIÕT "PH¹M TéI Tõ HAI LÇN TRë L£N" TRONG PH¸P LUËT H×NH Sù VIÖT NAM (Trªn c¬ së thùc tiÔn t¹i tØnh S¬n La) Chuyên ngành: Luật hình sự và tố tụng hình sự Mã số: 8380101.03 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Cán bộ hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS TRƢƠNG QUANG VINH HÀ NỘI - 2020 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong Luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong Luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. Tôi đã hoàn thành tất cả các môn học và đã thanh toán tất cả các nghĩa vụ tài chính theo quy định của Khoa Luật Đại học Quốc gia Hà Nội. Vậy tôi viết Lời cam đoan này đề nghị Khoa Luật xem xét để tôi có thể bảo vệ Luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn! NGƯỜI CAM ĐOAN Lý Hoàng Linh LỜI CẢM ƠN Trước hết với tình cảm chân thành và lòng biết ơn sâu sắc, tôi xin gửi lời cảm ơn đến các thầy, cô giáo Khoa sau đại học – Khoa Luật Trường Đại học quốc gia Hà Nội đã tận tình giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và nghiên cứu để hoàn thành Luận văn tốt nghiệp. Tôi xin chân thành cảm ơn Viện kiểm sát nhân dân tỉnh Sơn La, Tòa án nhân dân tỉnh Sơn La, Cơ quan Cảnh sát điều tra Công an huyện Mộc Châu, đã giúp đỡ, tạo điều kiện và cung cấp những số liệu, tài liệu cần thiết để nghiên cứu và hoàn thành Luận văn này. Đặc biệt, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến PGS.TS. Trương Quan Vinh đã dành nhiều thời gian tâm huyết, trực tiếp hướng dẫn tận tình, chỉ bảo và tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong suốt quá trình thực hiện nghiên cứu đề tài và hoàn chỉnh bản Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành Luật Hình sự và Tố tụng hình sự. Cuối cùng, tôi xin chân thành cảm ơn gia đình và bạn bè đã động viên, khích lệ, sẻ chia, giúp đỡ và đồng hành cùng tôi trong cuộc sống cũng như trong quá trình học tập, nghiên cứu! Hà Nội, ngày tháng năm 2020 Tác giả Luận văn Lý Hoàng Linh MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Lời cảm ơn Mục lục Danh mục các chữ viết tắt Danh mục các bảng MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 Chƣơng 1: NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ TÌNH TIẾT PHẠM TỘI TỪ HAI LẦN TRỞ LÊN TRONG PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM .......................................................................................... 9 1.1. Khái niệm, đặc điểm của tình tiết phạm tội từ hai lần trở lên ....... 9 1.1.1. Khái niệm, đặc điểm của tình tiết phạm tội một lần ................................ 9 1.1.2. Khái niệm, đặc điểm tình tiết phạm tội từ hai lần trở lên ................... 11 1.2. Phân biệt khái niệm phạm tội từ hai lần trở lên với một số khái niệm có liên quan ...................................................................... 18 1.2.1. Phạm tội từ hai lần trở lên và phạm tội liên tục .................................. 18 1.2.2. Phạm tội từ hai lần trở lên và tái phạm, tái phạm nguy hiểm ............. 19 1.2.3. Phạm tội từ hai lần trở lên và phạm tội đối với hai người trở lên ............ 22 1.2.4. Phạm tội từ hai lần trở lên và phạm tội có tính chất chuyên nghiệp ........ 23 1.2.5. Phạm tội từ hai lần trở lên và phạm nhiều tội ..................................... 24 1.3. Khái quát quy định của pháp luật hình sự Việt Nam về phạm tội từ hai lần trở lên .......................................................................... 25 1.3.1. Quy định về phạm tội nhiều lần trong Bộ luật hình sự năm 1985 ........... 25 1.4.2. Quy định về phạm tội nhiều lần trong BLHS năm 1999 .................... 28 1.3.3. Quy định về phạm tội hai lần trở lên trong BLHS năm 2015 ............. 34 Tiểu kết chƣơng 1 .......................................................................................... 41 Chƣơng 2: QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT HIỆN HÀNH, THỰC TIỄN ÁP DỤNG TÌNH TIẾT PHẠM TỘI TỪ 02 LẦN TRỞ LÊN TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH SƠN LA VÀ MỘT SỐ KIẾN NGHỊ, GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN ................................................ 42 2.1. Tình hình tội phạm và thực tiễn áp dụng tình tiết phạm tội từ hai lần trở lên trên địa bàn tỉnh Sơn La ......................................... 42 2.1.1. Tình hình tội phạm .............................................................................. 42 2.1.2. Thực tiễn áp dụng tình tiết phạm tội từ 02 lần trở lên đối với một số loại tội phạm trên địa bàn tỉnh Sơn La ........................................... 44 2.2. Một số bất cập của pháp luật hình sự hiện hành quy định về tình tiết phạm tội từ hai lần trở lên ................................................. 49 2.2.1. Đối với tội phạm trộm cắp tài sản ....................................................... 49 2.2.2. Đối với tội hiếp dâm, tội cưỡng dâm .................................................. 55 2.2.3. Đối với tội mua bán trái phép chất ma túy .......................................... 60 2.3. Một số kiến nghị sửa đổi, bổ sung quy định về tình tiết phạm tội hai lần trở lên ............................................................................... 65 Tiểu kết chƣơng 2 .......................................................................................... 67 KẾT LUẬN .................................................................................................... 68 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................... 69 PHỤ LỤC ....................................................................................................... 75 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BLHS: Bộ luật Hình sự GS.TSKH: Giáo sư, Tiến sĩ khoa học HĐTP: Hội đồng Thẩm phán KSND: Kiểm sát nhân dân PGS.TS: Phó giáo sư, Tiến sĩ PLHS: Pháp luật hình sự PTTHLTL: Phạm tội từ hai lần trở lên TANDTC: Tòa án nhân dân tối cao TNHS: Trách nhiệm hình sự TTHS: Tố tụng hình sự TTTN: Tình tiết tăng nặng VKSNDTC: Viện kiểm sát nhân dân tối cao XHCN: Xã hội chủ nghãi DANH MỤC CÁC PHỤ LỤC Số hiệu Tên bảng Trang Bảng 2.1 Thống kê số liệu xét xử áp dụng tình tiết tăng nặng phạm tội từ hai lần trở lên từ năm 2015 đến năm 2019 75 Bảng 2.2 Thống kê số liệu xét xử áp dụng tình tiết tăng nặng phạm tội từ 02 lần trở lên từ năm 2015 đến năm 2019 78 Bảng 2.3 Thống kê số liệu tội phạm bị áp dụng tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự phạm tội 02 lần trở lên (2015-2019) 78 Thống kê số liệu tội phạm bị áp dụng tình tiết định khung hình phạt phạm tội 02 lần trở lên (2015-2019) 79 Bảng 2.4 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Lịch sử lập pháp nước ta đã trải qua 03 lần pháp điển hóa tại các Bộ luật Hình sự (BLHS) năm 1985 (sửa đổi, bổ sung các năm 1989, 1991, 1992, 1997); BLHS năm 1999 (sửa đổi, bổ sung năm 2009); BLHS năm 2015 (sửa đổi, bổ sung theo Luật số 12/2017/QH14 có hiệu lực thi hành từ ngày 01 tháng 01 năm 2018). Theo BLHS năm 1985 và năm 1999, tình tiết “phạm tội nhiều lần” được xác định là một trong những tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự (TNHS) và là tình tiết định khung tăng nặng thuộc các chương khác nhau trong phần các tội phạm cụ thể (khi không là tình tiết tăng nặng TNHS). BLHS năm 2015, không có quy định tình tiết “phạm tội nhiều lần” mà chỉ quy định “phạm tội từ 02 lần trở lên” và được xác định là một trong những tình tiết tăng nặng TNHS quy định tại Điểm g Khoản 1 Điều 52 BLHS (khi không là dấu hiệu định tội hoặc định khung hình phạt – Khoản 2 Điều 52), tình tiết định khung tăng nặng tại 82 điều luật cụ thể ở phần các tội phạm (trong đó có 02 điều luật quy định “phạm tội từ 02 lần trở lên” là tình tiết định khung tăng nặng tại khoản 3 của luật Điều 337. Tội cố ý làm lộ bí mật nhà nước…và Điều 382 Tội cung cấp tài liệu sai sự thật hoặc khai báo gian dối). Qua so sánh, đối chiếu, nhận thấy phần lớn các điều luật của BLHS 1999 có quy định “phạm tội nhiều lần” là tình tiết định khung tăng nặng vẫn được giữ nguyên trong BLHS năm 2015, tuy nhiên có sự thay đổi thuật ngữ “phạm tội nhiều lần” bằng thuật ngữ “phạm tội từ 02 lần trở lên” và ghi rõ cụ thể số lần phạm tội ngay trong điều luật. Về bản chất, 02 khái niệm này có ý nghĩa như nhau, chỉ khác nhau về cách diễn đạt. Theo khoa học luật hình sự, phạm tội từ 02 lần trở lên là trường hợp có từ hai lần trở lên phạm cùng một tội cụ thể được qui định trong Bộ luật 1 Hình sự, trong đó mỗi lần phạm tội đều đã có đủ yếu tố cấu thành tội phạm nhưng các lần phạm tội đó chưa bị truy cứu trách nhiệm hình sự và chưa hết thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự, nay các lần phạm tội đó được đưa ra xét xử trong cùng một vụ án nên bị áp dụng tình tiết tăng nặng phạm tội từ 02 lần trở lên. Trên thực tiễn hiện nay, trong quá trình khởi tố điều tra, truy tố, xét xử vụ án hình sự, nảy sinh những vướng mắc và nhận thức khác nhau, thậm chí là xung đột giữa các cơ quan tiến hành tố tụng (CQTHTT) về việc áp dụng tình tiết “phạm tội từ 02 lần trở lên”, đây đang là vấn đề cần thiết phải được hướng dẫn cụ thể để thống nhất ngay về mặt nhận thức giữa các CQTHTT, người tiến hành tố tụng (NTHTT), đảm bảo việc giải quyết vụ án hình sự được chính xác, theo đúng quy định của pháp luật. Do đó việc tìm hiểu, nghiên cứu lý luận về tình tiết tăng nặng “phạm tội từ 02 lần trở lên” trong khoa học luật hình sự có ý nghĩa quan trọng giúp các cơ quan tiến hành tố tụng xác định và áp dụng đúng đắn quy định này trong thực tiễn. Việc nghiên cứu lý luận luôn phải song song với đánh giá tình hình áp dụng trong thực tiễn. Với mong muốn đánh giá một cách chính xác, khách quan việc áp dụng tình tiết tăng nặng “phạm tội từ 02 lần trở lên” trong thực tiễn áp dụng pháp luật của các cơ quan tiến hành tố tụng, đặc biệt là của Cơ quan Tòa án trong giai đoạn xét xử tội phạm, tác giả đã lựa chọn tỉnh Sơn La là nơi khảo sát thực tế. Sơn La là một tỉnh miền núi phía Bắc có địa hình rất hiểm trở, bị chia cắt bởi nhiều núi cao cùng sông Đà, sông Mã. Với 250km đường biên giới chung với Lào, khu vực biên giới núi non trùng điệp, nhiều đường tiểu ngạch, từ lâu, khu vực biên giới Sơn La trở thành địa điểm vô cùng thuận lợi để các đối tượng mua bán, vận chuyển ma túy, trong đó “nóng” nhất là khu vực biên giới của huyện Mộc Châu và Vân Hồ. Sơn La có trên dưới 1 triệu dân mà đã 2 có tới trên 18 ngàn người nghiện ma túy. Trong những năm gần đây, tỉnh Sơn La đang chuyển đổi cơ cấu kinh tế, từ nông nghiệp là chủ yếu sang khu vực dịch vụ, công nghiệp. Kéo theo sự phát triển về kinh tế, du lịch thì tình hình tội phạm nơi đây cũng có dấu hiệu gia tăng và đa dạng hóa các loại tội phạm, hàng năm, các cơ quan tiến hành tố tụng tỉnh Sơn La đưa hàng ngàn vụ án ra xét xử. Việc nghiên cứu thực tiễn áp dụng tình tiết tăng nặng “phạm tội từ 02 lần trở lên” tại địa bàn tỉnh Sơn La có ý nghĩa quan trọng trong việc góp phần hoàn thiện và nâng cao hiệu quả áp dụng tỉnh tiết này trong thực tiễn. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Tình tiết phạm tội từ 02 lần trở lên là một trong những tình tiết thường gặp trong đời sống pháp lý, đây là tình tiết định khung tăng nặng của rất nhiều loại tội và là tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự, là căn cứ quan trọng để quyết định hình phạt của tội phạm, đã được một số nhà luật học đề cập trong các giáo trình, sách tham khảo như: Giáo trình luật hình sự Việt Nam, tập II của Trường Đại học Luật Hà Nội, Nxb Công an nhân dân, Hà Nội, 1998; Giáo trình luật hình sự Việt Nam (Phần các tội phạm) của Khoa luật, Đại học quốc gia Hà Nội, Nxb Đại học quốc gia Hà Nội, Hà Nội, 1997; Bình luận khoa học BLHS của Viện khoa học pháp lý, Bộ T- pháp, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1987 (tái bản năm 1992, 1997). Giáo trình luật hình sự Việt Nam của Trường Đại học Luật Hà Nội, Nxb Công an nhân dân, Hà Nội, 2000; Giáo trình luật hình sự Việt Nam (Phần các tội phạm) của Khoa luật, Đại học quốc gia Hà Nội, Nxb Đại học quốc gia Hà Nội, Hà Nội, 2002; Bình luận khoa học BLHS 1999 (Phần các tội phạm) của TS. Phùng Thế Vắc, TS. Trần Văn Luyện, LS. Ths. Phạm Thanh Bình. TS. Nguyễn Đức Mai, Ths. Nguyễn Sĩ Đại, Ths. Nguyễn Mai Bộ, Nxb Công an nhân dân, Hà Nội, 2001. Một số nhà khoa học cũng đã nghiên cứu về đề tài này như: Luận án tiến sỹ: “Các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự trong luật hình sự Việt Nam” của Phan 3 Thị Thu Lê, năm 2019; bài viết: Bàn về mối quan hệ giữa cấu thành tội phạm và tình tiết tăng nặng TNHS của Trịnh Tiến Việt, bài viết: Các tình tiết tăng nặng TNHS: Một số vấn đề lý luận và thực tiễn của Trịnh Tiến Việt, Phan Thị Thủy; Bàn về tình tiết tăng nặng TNHS "phạm tội nhiều lần" quy định trong Luật hình sự Việt Nam của Lê Văn Luật; Các tình tiết giảm nhẹ và tăng nặng trách nhiệm hình sự trong Bộ luật hình sự Việt Nam của Bùi Kiến Quốc, luận văn thạc sỹ Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về phạm tội nhiều lần theo Luật Hình sự Việt Nam của Nguyễn Thị Bảo Tâm năm 2012, bài viết So sánh quy định về các tình tiết tăng nặng trong pháp luật hình sự Việt Nam và pháp luật hình sự một số nước của Phan Thị Thu Lê trên tạp chí Kiểm sát, số 22/2018... Các công trình nghiên cứu nói trên đã đề cập đến tình tiết phạm tội nhiều lần ở một số khía cạnh hoặc qua các trường hợp phạm tội cụ thể, so sánh với pháp luật nước ngoài, tuy nhiên để hệ thống hóa một cách toàn diện theo tiến trình lập pháp nước ta về các quy định về tình tiết phạm tội nhiều lần thì đến nay chưa được quan tâm đúng mức, mới chỉ có duy nhất một công trình nghiên cứu từ năm 2012 nghiên cứu thực tiễn áp dụng tình tiết phạm tội nhiều lần qua các vụ án điển hình mà chưa đánh giá cụ thể thực tiễn áp dụng tình tiết này tại một địa phương nào. Từ khi Bộ luật hình sự 2015 ra đời, sửa đổi từ “phạm tội nhiều lần” thành “phạm tội từ 02 lần trở lên” vẫn chưa có văn bản nào hướng dẫn, định nghĩa khái niệm thế nào là “phạm tội từ 02 lần trở lên” để áp dụng thống nhất đối với tất cả các tội phạm được quy định trong Bộ luật Hình sự. Do vậy, các vấn đề lý luận và thực tiễn xung quanh tình tiết phạm tội nhiều lần cần phải được tiếp tục nghiên cứu một cách toàn diện, đầy đủ và sâu sắc hơn. 3. Đối tƣợng nghiên cứu, phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn là các vấn đề lý luận, các quan điểm khoa học về phạm tội và phạm tội từ hai lần trở lên; quy định về tình tiết 4 phạm tội từ hai lần trở lên trong pháp luật hình sự Việt Nam trong các BLHS 1985, 1999 và 2015, và quy định đối với một số loại tội phạm (ma túy, hiếp dâm, trộm cắp tài sản) và việc áp dụng tình tiết này trên thực tế. Phạm vi nghiên cứu của luận văn là thực tiễn áp dụng tình tiết phạm tội từ hai lần trở lên trên địa bàn tỉnh Sơn La trong giai đoạn từ năm 2015 đến năm 2019. 4. Mục tiêu nghiên cứu 4.1. Mục tiêu tổng quát Trong phạm vi của luận văn, tác giả mong muốn đưa ra sự nhìn nhận, đánh giá tổng quát về khái niệm, đặc điểm, ý nghĩa của việc áp dụng tình tiết tăng nặng phạm tội từ 02 lần trở lên trong quyết định hình phạt đối với người phạm tội, nghiên cứu về quá trình pháp điển hóa chế định này trong lịch sử khoa học luật Hình sự Việt Nam, đồng thời thông qua nghiên cứu thực tiễn việc áp dụng tình tiết tăng nặng phạm tội từ 02 lần trở lên trong thực tiễn xét xử của cơ quan Tòa án để phát hiện ra các vướng mắc, tồn tại trong thực tiễn áp dụng pháp luật để từ đó đề ra một số kiến nghị, giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng tình tiết tăng nặng này trong thực tế nói chung, nâng cao chất lượng xét xử nói riêng trên địa bàn tỉnh Sơn La. 4.2. Mục tiêu cụ thể Thứ nhất, tác giả nghiên cứu làm rõ khái niệm tình tiết tăng nặng, khái niệm, quan điểm về phạm tội nhiều lần, phạm tội từ 02 lần trở lên, ý nghĩa của tình tiết tăng nặng nói chung và tình tiết phạm tội từ 02 lần trở lên nói riêng trong việc quyết định hình phạt. Phân tích đặc điểm tình tiết phạm tội từ 02 lần trở lên. Phân biệt khái niệm phạm tội từ 02 lần trở lên với một số khái niệm hay nhầm lần như: Phạm tội liên tục, phạm tội đối với 2 người trở lên, tái phạm, tái phạm nguy hiểm, phạm nhiều tội, phạm tội chuyên nghiệp. Phân tích việc xác định tình tiết phạm tội từ 02 lần trở lên trong một số loại 5 tội hay gặp như: Mua bán trái phép chất ma túy, trộm cắp tài sản, chứa mại dâm, phân tích việc xác định khi nào xác định là tình tiết tăng nặng, khi nào là tình tiết định khung đối với các tội phạm này. Phân tích làm sáng tỏ cơ sở lý luận của việc quy định tình tiết phạm tội từ 02 lần trở lên là tình tiết tăng nặng và tình tiết định khung tăng nặng trong một số tội quy định ở Bộ luật Hình sự Việt Nam. Thứ hai, tác giả nêu tình hình tội phạm trên địa bàn tỉnh Sơn La, phân tích thực tiễn xét xử trên địa bàn tỉnh Sơn La trong thời gian 5 năm (20152019), trong đó phân tích tỷ lệ tội phạm bị áp dụng tình tiết tăng nặng phạm tội nhiều lần/phạm tội từ 02 lần trở lên, các yếu tố ảnh hưởng đến việc người phạm tội phạm tội từ 02 lần trở lên, từ đó tác giả chỉ ra hạn chế, tồn tại trong hoạt động xét xử khi áp dụng tình tiết tăng nặng này để tìm ra những nguyên nhân của các hạn chế, tồn tại. Thứ ba, tác giả đưa ra một số kiến nghị, đề xuất một số giải pháp nhằm góp phần hoàn thiện các quy định về tình tiết tăng nặng phạm tội từ 02 lần trở lên để nâng cao chất lượng xét xử của Tòa án nhân dân cũng như hoạt động của các cơ quan tiến hành tố tụng khi áp dụng pháp luật trong thời gian tới. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Luận văn sử dụng tổng hợp các phương pháp lịch sử, so sánh, phân tích, tổng hợp, thống kê và vận dụng chủ nghĩa duy vật biện chứng chủ nghĩa Mac - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm của Đảng và Nhà nước về chính sách hình sự, về vấn đề tăng nặng trách nhiệm hình sự nói chung, tình tiết phạm tội từ 02 lần trở lên nói riêng, thực trạng áp dụng tình tiết tăng nặng phạm tội từ 02 lần trở lên trong hoạt động của các cơ quan tiến hành tố tụng, đặc biệt là hoạt động xét xử của Tòa án để làm sáng tỏ các vấn đề được nghiên cứu trong luận văn. Bên cạnh đó, luận văn vận dụng các thành tựu nghiên cứu khoa học, những luận điểm khoa học trong các công trình nghiên cứu, bài viết của các tác giả khác để phát triển nội dung nghiên cứu trong luận văn. 6 6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận văn Tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự: Phạm tội từ 02 lần trở lên là một trong những tình tiết thường xuyên áp dụng trong quá trình điều tra, truy tố, xét xử tội phạm của các cơ quan tiến hành tố tụng. Phạm tội từ 02 lần trở lên là một khái niệm tương đối phức tạp. Về mặt lý luận chưa có định nghĩa chính thức nào về “phạm tội từ 02 lần trở lên”, các nhà nghiên cứu thường dựa trên các loại tội riêng biệt được các cơ quan có thẩm quyền hướng dẫn riêng về tình tiết phạm tội nhiều lần/phạm tội từ 02 lần trở lên, do đó rất dễ dẫn đến tình trạng áp dụng sai tình tiết này. Đã có rất nhiều công trình nghiên cứu về các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự theo quy định của BLHS năm 1999 và 2015, tuy nhiên số công trình nghiên cứu riêng rẽ về tình tiết phạm tội từ 02 lần trở lên thì hầu như chưa có, chỉ tập trung chủ yếu ở các bài viết mang tính chất trao đổi, thảo luận, nghiên cứu tình tiết phạm tội nhiều lần/phạm tội từ 02 lần trở lên ở một số khía cạnh hoặc qua các trường hợp phạm tội cụ thể, so sánh với pháp luật nước ngoài. Do đó, đề tài Tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự phạm tội nhiều lần và thực tiễn áp dụng tại địa bàn tỉnh Sơn La sẽ là công trình nghiên cứu đầu tiên hệ thống hóa một cách tương đối toàn diện theo tiến trình lập pháp nước ta về các quy định về tình tiết phạm tội từ 02 lần trở lên, nghiên cứu, phân tích đánh giá cụ thể thực tiễn áp dụng tình tiết này tại tỉnh Sơn La thông qua tình hình xét xử của Tòa án nhân dân 2 cấp tại địa phương. Luận văn có thể góp phần vào việc xác định đúng đắn những điều kiện áp dụng cụ thể của tình tiết tăng nặng phạm tội từ 02 lần trở lên trong thực tiễn điều tra, truy tố, xét xử của các cơ quan tiến hành tố tụng nói chung, tại địa bàn tỉnh Sơn La nói riêng, đưa ra một số kiến nghị nhằm hoàn thiện các quy định của pháp luật về hành vi phạm tội nhiều lần ở khía cạnh lập pháp và việc áp dụng trong thực tiễn. Đặc biệt góp phần phân loại tội phạm, cá thể hóa 7 và phân hóa trách nhiệm hình sự và hình phạt, tăng cường hiệu quả công tác đấu tranh chống tội phạm nhằm phù hợp với các yêu cầu của thực tiễn, luận văn có thể kiến nghị đưa tình tiết tăng nặng phạm tội từ 02 lần trở lên thành tình tiết định khung của một số loại tội phạm hoặc không áp dụng tình tiết phạm tội từ 02 lần trở lên đối với một số tội trong Bộ luật Hình sự Việt Nam. 7. Bố cục các chƣơng của luận văn Ngoài phần Mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, luận văn được chia thành 2 chương như sau: Chương 1: Những vấn đề chung về tình tiết phạm tội từ hai lần trở lên trong pháp luật hình sự Việt Nam. Chương 2: Quy định của pháp luật hiện hành, thực tiễn á dụng tình tiết phạm tội từ 2 lần trở lên trên địa bàn tỉnh Sơn La và một số kiến nghị, giải pháp hoàn thiện. 8 Chƣơng 1 NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ TÌNH TIẾT PHẠM TỘI TỪ HAI LẦN TRỞ LÊN TRONG PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM 1.1. Khái niệm, đặc điểm của tình tiết phạm tội từ hai lần trở lên 1.1.1. Khái niệm, đặc điểm của tình tiết phạm tội một lần Khái niệm tội phạm là một trong những vấn đề quan trọng nhất của luật hình sự. Chế định tội phạm là chế định trung tâm thể hiện rõ nét bản chất giai cấp, các đặc điểm chính trị, xã hội cũng như pháp lý của luật hình sự của mỗi quốc gia. Tội phạm theo luật hình sự phải là hành vi của con người. Những tư tưởng, ý định hay suy nghĩ của con người dù có sai lệch đến đâu cũng không thể là tội phạm vì chúng không thể gây nguy hại cho xã hội. Chỉ qua hành vi của mình, con người mới có thể gây ra sự gây hại cho xã hội. Khẳng định “Tội phạm là hành vi…” là sự xác nhận một nguyên tắc của pháp luật nói chung và của luật hình sự nói riêng là nguyên tắc hành vi, và sự xác nhận này chính là một trong những đảm bảo cho con người không bị truy bức về tư tưởng hay định kiến. Về vấn đề này, Các Mác đã viết: “Ngoài hành vi của mình ra, tôi hoàn toàn không tôn tại đối với pháp luật, hoàn toàn không phải là đối tượng của pháp luật”. Từ quy định tội phạm là hành vi cũng như nhận xét trên đây của Các Mác thì không được phép truy cứu trách nhiệm hình sự đối với những ý định hay khuynh hướng tư tưởng của con người nếu như khuynh hướng, ý định đó chưa thể hiện ra bên ngoài bằng hành vi. [51] Theo Điều 8 BLHS năm 2015, hành vi nguy hiểm cho xã hội là tội phạm nếu hành vi ấy được quy định trong BLHS (được quy định tại Phần các tội phạm của BLHS). Như vậy “được quy định trong BLHS” là đặc điểm đòi hỏi phải có những hành vi được coi là tội phạm. Theo đặc điểm này, hành vi 9 nguy hiểm cho xã hội nhưng nếu không hay chưa được quy định trong BLHS thì không phải là tội phạm. Cần chú ý đặc điểm này, khi truy cứu trách nhiệm hình sự hành vi của người nào đó cần phải xác định hành vi ấy đã được quy định là tội phạm trong BLHS. Được quy định trong luật là đặc điểm về hình thức pháp lý của tội phạm, là sự thừa nhận một trong những nguyên tắc được thừa nhận chung của luật hình sự quốc tế và đã được ghi nhận trong Tuyên ngôn quốc tế nhân quyền năm 1948 của Liên Hợp Quốc: “Không ai bị cáo buộc là tội phạm vì bất cứ hành động hoặc sự không hành động nào mà không cấu thành một tội phạm hình sự, theo pháp luật quốc gia hay pháp luật quốc tế, vào thời điểm thực hiện…” (khoản 2 Điều 11). Khẳng định tội phạm là hành vi được quy định trong BLHS không những là cơ sở pháp lý đảm bảo cho việc đấu tranh phòng chống tội phạm được thống nhất mà còn là cơ sở pháp lý đảm bảo cho công dân không bị xử lý tùy tiện, thiếu căn cứ pháp luật trong thực tiễn. [51] - Phạm tội: Phạm tội là hành động thực hiện tội phạm. Có nghĩa là phạm tội là hành vi có dấu hiệu của tội phạm phải qua điều tra, truy tố, xét xử mới xác định được hành vi phạm tội đó có phải là tội phạm không. Không phải mọi hành vi phạm tội đều là tội phạm. Chẳng hạn, khi chủ thể thực hiện hành vi phạm tội là người không có năng lực trách nhiệm hình sự thì hành vi phạm tội đó không bị coi là tội phạm. [52] + Xét về tính chất, hành vi phạm tội là hành vi có tính gây thiệt hại đáng kể cho xã hội, có lỗi và được quy định trong Luật hình sự. + Xét về cấu trúc, hành vi phạm tội đòi hỏi có những dấu hiệu sau: 1) Chủ thể thực hiện phải là người có năng lực trách nhiệm hình sự và đạt độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự cũng như phải thoả mãn các dấu hiệu đặc biệt khác (dấu hiệu chủ thể đặc biệt) nếu cấu thành tội phạm đòi hỏi; 2) Về mặt khách quan, chủ thể phải có hành động hoặc không hành 10 động thỏa mãn các dấu hiệu khách quan của cấu thành tội phạm (hành vi, hậu quả, quan hệ nhân quả, đối tượng tác động...), 3) Về mặt chủ quan, chủ thể phải có lỗi, cố ý hoặc vô ý tuỳ từng cấu thành tội phạm cũng như chủ thể phải có động cơ, mục đích nhất định nếu cấu thành tội phạm đòi hỏi. [53] 1.1.2. Khái niệm, đặc điểm tình tiết phạm tội từ hai lần trở lên 1.1.2.1. Khái niệm tình tiết phạm tội từ hai lần trở lên Trong khoa học luật Hình sự hiện nay, các nhà khoa học chủ yếu nghiên cứu chế định phạm tội từ 02 lần trở lên qua việc nghiên cứu chế định đa tội phạm. Phạm tội 02 lần trở lên là một trong các dạng của chế định đa tội phạm. Do đó trước khi tìm hiểu về chế định này, chúng ta cần hiểu về chế định đa tội phạm. Trong khoa học luật hình sự Việt Nam khi nghiên cứu về chế định đa tội phạm giữa các nhà nghiên cứu tồn tại nhiều quan điểm khác nhau. Có thể kể đến một số quan điểm khác nhau như sau: Quan điểm của PGS.TS Võ Khánh Vinh: Chế định đa tội phạm là một chế định của luật hình sự cần bao hàm tất cả những trường hợp khi một người thực hiện một số tội phạm với điều kiện nếu như đối với các tội này người đó vẫn chưa hết án tích hoặc thời hiệu truy tố về hình sự [50, tr.19]. Quan điểm của PGS.TS Lê Văn Đệ: Nhiều tội phạm là trường hợp một người phạm từ hai tội trở lên, không phụ thuộc vào việc người đó đã bị xét xử về các tội đã phạm hay chưa; các tội này chưa hết thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự và không có những trở ngại về mặt tố tụng hình sự để khởi tố vụ án hình sự [6, tr.16]. 11 Theo quan điểm của GS.TSKH Lê Văn Cảm: Nhiều (đa) tội phạm là một chế định độc lập của luật hình sự Việt Nam bao gồm bốn dạng (trường hợp): (1) phạm tội nhiều lần; (2) phạm nhiều tội; (3) tái phạm; (4) phạm tội có tính chất chuyên nghiệp, mà trong những điều kiện như nhau nếu so sánh với tội đơn nhất thì các dạng này thường cho thấy tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội cao hơn của tội phạm được thực hiện, cũng như của nhân thân người phạm tội [3, tr. 6]. Theo từ điển giải thích thuật ngữ luật học thì “phạm tội 02 lần trở lên” là thực hiện một tội phạm mà trước đó chủ thể đã phạm tội đó ít nhất một lần và chưa bị xét xử. Trong trường hợp “phạm tội 02 lần trở lên”, người phạm tội bị coi là phạm một tội cụ thể nhiều lần. Các hành vi phạm tội và hậu quả của các hành vi đó trong các lần phạm tội có tính độc lập với nhau. Giáo trình Luật hình sự Việt Nam của Trường Đại học Luật Hà Nội thì cho rằng: Phạm tội nhiều lần là trường hợp thực hiện tội phạm mà trước đó người phạm tội đã phạm tội này ít nhất là một lần và chưa bị xét xử. Hành vi phạm tội trong trường hợp này là sự lặp lại tội đã phạm trước đó nên có mức độ nguy hiểm cao hơn trường hợp bình thường [10, tr.72] Dưới góc độ khoa học luật hình sự chúng ta thấy có hai quan điểm về khái niệm phạm tội nhiều lần. Một là: Phạm tội nhiều lần là phạm tội từ hai lần trở lên mà những tội ấy được quy định tại cùng một điều (hoặc tại cùng một khoản của điều) tương ứng trong Phần riêng Bộ luật hình sự, đồng thời với những tội ấy vẫn còn thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự và người phạm tội vẫn chưa bị xét xử [4, tr.93-94]. Hai là: Phạm tội nhiều lần là phạm tội từ hai lần trở lên như hai lần trộm cắp, hai lần lừa đảo chiếm đoạt tài sản, 12