Tài liệu Tìm hiểu hệ chuyên gia, ứng dụng hỗ trợ chẩn đoán bệnh trầm cảm

i ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC CÔNG NGHỆ THÔNG TIN VÀ TRUYỀN THÔNG / NGUYỄN THỊ HOA TÌM HIỂU HỆ CHUYÊN GIA, ỨNG DỤNG HỖ TRỢ CHẨN ĐOÁN BỆNH TRẦM CẢM LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC MÁY TÍNH Thái Nguyên, 2015 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn THÁI NGUYÊN - 2015 ii ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC CÔNG NGHỆ THÔNG TIN VÀ TRUYỀN THÔNG NGUYỄN THỊ HOA TÌM HIỂU HỆ CHUYÊN GIA, ỨNG DỤNG HỖ TRỢ CHẨN ĐOÁN BỆNH TRẦM CẢM Chuyên ngành: Khoa học máy tính Mã số: 60 48 01 01 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC MÁY TÍNH NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN GS.TS. VŨ ĐỨC THI http://www.lrc.tnu.edu.vn Thái Nguyên, 2015 iii Lời cam đoan Tôi cam đoan những kết quả trong luâ ̣n văn là của viê ̣c tìm hiể u, có trić h dẫn và tham chiế u đế n các nguồn tư liê ̣u tin câ ̣y. Nô ̣i dung luâ ̣n văn không sao chép từ các kế t quả của các luâ ̣n văn, luâ ̣n án khác. Mo ̣i thông tin, dữ liệu đề u được thầ y giáo GS. TS. Vũ Đức Thi cung cấ p. Thái Nguyên, ngày 13 tháng 4 năm 2015 Người viết luận văn Nguyễn Thị Hoa Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn iv Lời cảm ơn Trước tiên, tôi xin gửi lời cảm ơn đến trường Đại học công nghệ thông tin và truyền thông Thái Nguyên, đã tạo điều kiện và tổ chức khóa học này để tôi có thể có điều kiện tiếp thu những kiến thức mới, có thời gian học tập và hoàn thành luận văn cao học này. Tôi xin tỏ lòng cảm ơn đến thầy GS.TS. Vũ Đức Thi, người thầy đã tận tình chỉ dẫn, giúp đỡ và động viên để tôi hoàn thành luận văn này. Tôi xin chân thành cảm ơn thầ y PGS.TS. Cao Tiến Đức, Học viê ̣n Quân Y 103, đã giúp đỡ tôi trong quá tìm hiể u về trầ m cảm. Tôi xin chân thành cảm ơn thầ y PGS.TS. Đỗ Trung Tuấn, đã giúp đỡ tôi trong quá trình làm luâ ̣n văn. Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy cô đã truyền đạt cho chúng tôi những kiến thức quý báu trong quá trình học tập và làm luận văn. Tôi chân thành cảm ơn bạn bè cùng lớp đã giúp đỡ, động viên tôi trong quá trình học tập cũng như thực hiện luận văn. Cuối cùng, tôi xin gửi thành quả này tới gia đình và người thân của tôi, những người đã hết lòng tạo điều kiện và động viên tôi để tôi có được kết quả ngày hôm nay. Thái Nguyên, ngày 13 tháng 4 năm 2015 Người viết luận văn Nguyễn Thị Hoa Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn v Mục lục Lời cam đoan .................................................................................................. iii Lời cảm ơn ..................................................................................................... iv Mục lục.............................................................................................................v DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT .................................................................x DANH MỤC CÁC BẢNG, HÌNH VẼ .......................................................... xi PHẦN MỞ ĐẦU ..............................................................................................1 1. Tính cấp thiết của đề tài .......................................................................1 2. Mục đích nghiên cứu............................................................................3 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu........................................................3 4. Phương pháp nghiên cứu .....................................................................4 5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài .............................................4 6. Bố cục luận văn ....................................................................................4 CHƯƠNG 1 .....................................................................................................6 TRẦM CẢM VÀ NHỮ NG VẤN ĐỀ VỀ BỆNH TRẦM CẢM ....................6 1.1. PHÂN TÍCH THỰC TẾ VỀ BỆNH TRẦM CẢM ..............................6 1.1.1. Khái niệm về trầm cảm và một vài nét về lịch sử nghiên cứu .......6 1.1.2. Một vài nét về dịch tễ học trầm cảm ..............................................7 1.2. BỆNH NGUYÊN, BỆNH SINH CỦA TRẦM CẢM ..........................8 1.2.1 Yếu tố sinh học ...............................................................................8 1.2.2. Các yếu tố tâm lý - xã hội ..............................................................9 1.2.3. Các học thuyết tâm lý-xã hội .........................................................9 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn vi 1.3. ĐẶC ĐIỂM LÂM SÀNG CÁC RỐI LOẠN TRẦM CẢM ...............11 1.3.1. Đặc điểm lâm sàng rối loạn trầm cảm nặng .................................11 1.3.2. Đặc điểm tiến triển, tái phát, tái diễn, tiên lượng của trầm cảm ..14 1.4. PHÂN LOẠI CÁC RỐI LOẠN TRẦM CẢM ...................................15 1.4.1. Hê ̣ thống phân loại bệnh trầ m cảm ..............................................15 1.4.2. Phân loại của Tổ chức y tế thế giới ..............................................17 1.4.3. Phân loại của Hội tâm thần học Hoa kỳ (DSM-IV) 1994 ............17 1.5. CHẨN ĐOÁN TRẦM CẢM ..............................................................18 1.5.1 Theo bảng phân loại bệnh Quốc tế lần thứ 10 ..................................18 1.5.2. Theo sổ tay chẩn đoán và thống kê các rối loạn tâm thần, xuất bản lần thứ IV ......................................................................................................19 1.5.3. Các thang đánh giá trầm cảm ...........................................................19 1.6. ĐIỀU TRỊ TRẦM CẢM .....................................................................20 1.6.1. Điều trị bằng phương pháp hóa liệu pháp ....................................20 1.6.2. Liệu pháp choáng điện .................................................................21 1.6.3. Liệu pháp kích thích từ xuyên sọ .................................................22 1.6.4. Các liệu pháp tâm lý ....................................................................22 1.7 KẾT LUẬN ..........................................................................................25 CHƯƠNG 2 ...................................................................................................25 HỆ CHUYÊN GIA VÀ ỨNG DỤNG CỦA HỆ CHUYÊN GIA..................25 2.1. TÌM HIỂU VỀ CÔNG NGHỆ TRI THỨC ........................................25 2.1.1. Khái niệm tri thức ........................................................................25 2.1.2. Phân loại tri thức ..........................................................................26 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn vii 2.1.3. Công nghệ tri thức........................................................................28 2.1.4. Quản lý tri thức ............................................................................29 2.1.5. Biểu diễn tri thức..........................................................................31 2.1.6. Các phương pháp để biểu diễn tri thức ........................................32 2.2. HỆ CHUYÊN GIA..............................................................................34 2.2.1. Định nghĩa hệ chuyên gia ............................................................34 2.2.2. Đặc trưng và ưu điểm của hệ chuyên gia .....................................34 2.2.3. Cấu trúc của hệ chuyên gia ..........................................................35 2.2.4. Hạn chế của hệ chuyên gia ...........................................................39 2.2.5. Kỹ thuật suy luận trong hệ chuyên gia.........................................39 2.3. THIẾT KẾ HỆ CHUYÊN GIA ...............................................................42 2.3.1. Lập luận............................................................................................42 2. 3.2. Suy luận...........................................................................................43 2. 3. 3. Các phương pháp suy diễn và cơ chế điều khiển ...........................43 2. 3.4. Các hệ thống sản xuất trong thiết kế hệ chuyên gia ........................46 2. 3.4. 1. Các thuật toán Markov ...........................................................46 2. 3.4. 2. Các thuật toán mạng lưới .......................................................47 2. 3.4. 3. Thuật toán tổng quát ...............................................................48 2. 3.4. 4. Các bước phát triển của hệ chuyên gia ..................................50 2. 3.5. Kết luận chương ..............................................................................51 CHƯƠNG 3 ...................................................................................................52 HỆ CHUYÊN GIA CHẨN ĐOÁN BỆNH TRẦM CẢM .............................52 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn viii 3.1. HIỆN TRẠNG VỀ TRẦM CẢM VÀ TÌNH HÌNH CHỮA TRỊ .......53 3.1.1 Hiện trạng ......................................................................................53 3.1.2. Tình hình chữa trị trầm cảm.........................................................53 3.2. NHU CẦU SỬ DỤNG CÔNG CỤ CÔNG NGHỆ THÔNG TIN ĐỂ CHẨN TRỊ TRẦM CẢM .....................................................................................54 3.2.1. Khả năng của công cu ̣ công nghệ thông tin .................................55 3.2.2. Chức năng cần có của Hệ chuyên gia đánh giá trầm cảm ...........55 3.3. ĐẶT VẤN ĐỀ CHO HỆ CHUYÊN GIA ĐÁNH GIÁ TRẦM CẢM57 3.3.1. Sơ đồ chẩn trị ...............................................................................57 Thang Đánh giá Lo âu, Trầm cảm, Stress (DASS 42) ...............................57 3.4. CÁC TRƯỜNG HỢP TRỊ LIỆU ĐIỂN HÌNH ..................................60 3.4. 1. Thí dụ thứ nhất ............................................................................60 3.4.2. Thí dụ thứ hai ...............................................................................62 3.4.3. Suy luâ ̣n trong hệ chuyên gia ...........................................................64 3.5. KẾT LUẬN .........................................................................................70 KẾT LUẬN ....................................................................................................71 1. Kết quả đạt được của luâ ̣n văn ...............................................................71 2. Ưu điể m của chương trình .....................................................................71 3. Tồ n ta ̣i của chương trình ........................................................................71 4. Pha ̣m vi ứng du ̣ng ..................................................................................71 5. Hướng phát triển luận văn......................................................................72 TÀI LIỆU THAM KHẢO..............................................................................73 PHỤ LỤC .......................................................................................................75 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn ix Phu ̣ lu ̣c 1. Thang đánh giá trầm cảm Hamilton (HAMD)..........................75 Phu ̣ lu ̣c 2. Thang đánh giá trầm cảm Beck (BDI) ......................................80 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn x DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT AG Ảo giác AI BDI Trí tuệ nhân ta ̣o Thang đánh giá trầ m cảm Beck (BDI) DASS 42 Thang đánh giá lo âu, trầ m cảm, căng thẳ ng EPI Bảng nghiê ̣m kê nhân cách ES Hê ̣ chuyên gia GDS Thang đánh giá trầ m cảm người già HAMD Thang đánh giá trầ m cảm Hamilton Heuristic May rủi HIV/ AIDS Bê ̣nh HIV, suy giảm miễn dịch HÊ ̣ THỐNG Hoang tưởng ICT Công nghệ thông tin và truyền thông IF THEN Thể hiê ̣n tri thức luâ ̣t IF THEN KB Cơ sở tri thức Meta data Siêu dữ liệu MMSE Thang đánh giá tâm thầ n tố i thiể u MYCIN Hê ̣ chuyên gia về nhiễm trùng máu Prolog Programme logique RADS Thang đánh giá trầ m cảm thanh thiế u niên RLTC Rố i loạn trầ m cảm TTPL Tâm thầ n phân liê ̣t WHO Tổ chức Y tế thế giới RLCXLC Rố i loa ̣n cảm xúc lưỡng cực Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn xi DANH MỤC CÁC BẢNG, HÌNH VẼ Hình 1.1. Bệnh viện tâm thần TW1 .................................................................2 Hình 1.1. Hippocrate (460-377 trước Công nguyên) .......................................6 Hình 1.2. Trầm cảm ở tuổi vị thành niên .........................................................7 Hình 1.3. Thuyết tâm lí động .........................................................................10 Hình 1.4. Thuyết hành vi – nhận thức............................................................10 Hình 1.5. Sigmund Freud ...............................................................................11 Hình 1.6. Dùng thuố c khi trầ m cảm có thể nguy biể m ..................................20 Hiǹ h 1.7. Chăm sóc trầ m cảm ........................................................................22 Hiǹ h 1.8. Ngày càng có nhiều người mắc bệnh trầm cảm. ............................24 Hiǹ h 1.9. Bệnh nhân trầm cảm đăng ký điều trị tại cộng đồng ở TYT phường Hòa Cường Bắc, Đà Nẵng ...........................................................................24 Hình 2.1. Tri thức ...........................................................................................26 Hình 2.2. Tri thức ẩn ......................................................................................27 Hiǹ h 2.3. Các thành phầ n của hê ̣ chuyên gia .................................................35 Hiǹ h 2.4. Mô hình hê ̣ chuyên gia Ermine ......................................................37 Hiǹ h 2.5. Mô hình hê ̣ chuyên gia Popov .......................................................38 Hình 2.6. Mô hình hệ chuyên gia Popov .......................................................38 Hình 2.7. Sơ đồ kỹ thuật suy diễn tiến ...........................................................40 Hình 2.8. Xích Markov ..................................................................................46 Hình 3.1. Trang tin của trường đại học y khoa Phạm Ngọc Thạch ...............53 Hình 3.2. Quá trình làm việc của hệ chuyên gia đánh giá trầm cảm .............56 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn xii Hình 3.3. Ki ̃ thuâ ̣t đánh giá theo câu hỏi người dùng ....................................60 Hiǹ h 3.4. Yêu cầ u của chương triǹ h theo thang DASS 42 ............................61 Hiǹ h 3.5. Hê ̣ thố ng đề nghi ̣nhâ ̣p la ̣i theo thang DASS 42 ............................61 Hình 3.6. Các câu hỏi liên tiế p nhau theo thang DASS 42 ............................61 Hình 3.7. Thố ng báo cho bê ̣nh nhân về kế t quả điề u tra theo thang DASS 42 ...................................................................................................................................62 Hiǹ h 3.8. Ý kiế n của hệ chuyên gia theo thang DASS 42 .............................62 Hình 3.9. Yêu cầ u của chuong triǹ h theo thang Hamilton (HAMD).............62 Hình 3.10. Hê ̣ thố ng đề nghi ̣nhâ ̣p la ̣i theo thang Hamilton (HAMD) ..........63 Hình 3.11. Các câu hỏi liên tiế p nhau theo thang Hamilton (HAMD) ..........63 Hình 3.12. Thố ng báo cho bê ̣nh nhân về kế t quả điề u tra theo thang Hamilton (HAMD) ....................................................................................................................63 Hình 3.13. Ý kiế n của hệ chuyên gia theo thang Hamilton (HAMD) ...........64 Hình 3.14. Sơ đồ hê ̣ thố ng cải tiế n DASS-42, do luâ ̣n văn đề xuấ t ...............67 Hình 3.15. Quá trình tương tác với người dùng ta ̣i mỗi trang màn hiǹ h .......68 Hình 3.16. Trang đầ u, và câu hỏi đầ u tiên .....................................................69 Hiǹ h 3.17. Câu hỏi tiế p theo của màn hin ̀ h tương tác ...................................69 Hiǹ h 3.18. Đánh giá của hệ chuyên gia sau các màn hiǹ h tương tác ............69 Hiǹ h 3.19. Thông báo khi người dùng lựa cho ̣n giá tri ̣0 nhiề u lầ n liên tiế p .70 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Những năm trở lại đây, cùng với sự phát triển của xã hội, của khoa học kỹ thuật đã mở ra nhiều cơ hội mới cho con người cũng như người thân, đồng nghiệp…. Tuy nhiên, kéo theo sự phát triển đó là sự bận rộn, căng thẳng của công việc cũng như môi trường sống làm cho nhiều người, nhiều thế hệ rơi vào các trạng thái căng thẳng, mệt mỏi, có khi dẫn đến các bệnh về thần kinh mà bản thân người bệnh không nhận biết được. Ở đây tôi đang muốn nói đến căn bệnh “Trầm cảm”, thời gian gần đây tỷ lệ mắc bệnh này ngày càng cao, nhưng điều đáng nói là người mắc bệnh lại ít biết hoặc không biết về căn bệnh mình đang mắc phải. Điều đó đã gây không ít khó khăn cho cuộc sống của bản thân người bệnh. Hội chứng trầm cảm là loại rối loạn khí sắc thường gặp trong tâm thần học, có thể xảy ra ở nhiều lứa tuổi nhưng phổ biến nhất là 18-45 tuổi. Năm 1999 tổ chức Y tế thế giới (WHO) đã thông báo bệnh trầm cảm cướp đi mỗi năm trung bình 850.000 mạng người và dự đoán rằng đến năm 2020 trầm cảm là căn bệnh xếp hạng 2 trong số những căn bệnh phổ biến trên toàn cầu và dự tính khi đó sẽ có khoảng 121 triệu người mắc bệnh này. Tuy nhiên, một kết quả hết sức bất ngờ, ngày 10/10/2012 (ngày sức khỏe tâm thần thế giới) vừa qua WHO cho biết hiện nay đã có hơn 350 triệu người mắc bệnh trầm cảm. Vậy là tính từ 2012 cho đến 2020 như dự đoán đang cách xa 8 năm nhưng con số dự tính đã vượt rất xa, gấp gần 3 lần con số dự đoán. Điều đó cho thấy tính cấp bách của vấn đề, áp lực cuộc sống, xã hội, môi trường…. đã đẩy con người rơi vào các trạng thái của trầm cảm nhanh hơn dự đoán. Mỗi năm có khoảng 1 triệu người mắc bệnh trầm cảm tự tử (trung bình mỗi ngày có 2900 người tự tử) [3]. Bệnh trầm cảm xảy ra ở mọi lứa tuổi, từ trẻ em đến vị thành niên, người trưởng thành, phụ nữ sau khi sinh đẻ và ngay cả người có tuổi. Bệnh này không chỉ xảy ra ở những nước giàu có, phát triển mà cả ở những nước nghèo, nước đang phát triển, bệnh có thể xuất phát từ điều kiện vật chất, các yếu tố xã hội như tôn giáo, danh dự, ý nghĩa cuộc sống..v.v… Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 2 Theo tài liệu của Chính phủ năm 2000, tỷ lệ mắc trầm cảm là 2,47% dân số nhưng đến thời điểm này con số đã l5%. Theo ông La Đức Cương, Giám đốc Bệnh viện Tâm thần TW 1, có khoảng 12 triệu người (15% dân số) đang có vấn đề rối loạn tâm thần. Trong đó phần lớn là bệnh trầm cảm, sau đó bệnh nặng dần lên như tâm thần phân liệt, nghiện/lạm dụng rượu, ma túy, chậm phát triển trí tuệ… Hình 1.1. Bệnh viện tâm thần TW1 Theo T.S Tô Thanh Phương [3], bệnh viện Tâm thần TW 1, có khoảng 15% dân số nước ta có vấn đề về sức khỏe tâm thần mà phần lớn bệnh nhân trầm cảm nặng thuộc lứa tuổi 16 đến 35 tuổi.  Ở nam giới hay nữ giới thì bệnh trầm cảm dễ xảy ra khi bị căng thẳng do căng thẳng trong công việc hang ngày, kinh tế chật vật, ân hận vì lỡ thua cờ bạc, hạn phúc tan vỡ, người than mất, thay đổi chỗ ở, chỗ làm đột ngột, tương ai bấp bênh…  Phái nữ, triệu chứng thường gặp là buồn, âu sầu, hay khóc, thờ ơ, không thấy thích thú gì với công việc hàng ngày, kể cả vấn đề tình dục, tuyệt vọng hoặc chẳng thấy mình có giá trị gì [12]. Bệnh trầm cảm nếu được phát hiện sớm và can thiệp kịp thời (về tâm lý, về y học) thì tình hình của bệnh nhân sẽ được cải thiện tốt hơn rất nhiều. Đối với trầm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 3 cảm nặng nếu không được phát hiện kịp thời sẽ có thể sinh ra các bệnh khác về tâm thần, thậm chí tự tử…. Bệnh trầm cảm có thể chữa khỏi (nếu ở trạng thái nhẹ) nhưng cũng có thể tái đi tái lại hay trầm cảm mãi mãi. Với mong muốn phát hiện sớm được bệnh trầm cảm thông qua các triệu chứng, hiện tượng tâm lý và tìm được nguyên nhân gây bệnh để phân loại thể bệnh để có thể có biện pháp điều trị thích hợp với từng thể của bệnh. Vì vậy, tôi quyết định chọn đề tài “Tìm hiểu hệ chuyên gia, ứng dụng hỗ trợ chẩn đoán bệnh trầm cảm” với mong muốn để những người thấy mình có các biểu hiện có thể bị trầm cảm có thể tự tham khảo và có hướng giúp cho mình có quyết định đúng đắn cho sức khỏe của bản thân. 2. Mục đích nghiên cứu Đề tài “Tìm hiểu hệ chuyên gia, ứng dụng hỗ trợ chẩn đoán bệnh trầm cảm” nhằm nghiên cứu và tạo ra kho dữ liệu tri thức để trợ giúp cho người sử dụng chẩn đoán bệnh và đưa ra quyết định đúng cho mình. Mục tiêu của đề tài là tìm hiểu Hệ chuyên gia, tìm hiểu những vấn đề liên quan đến các triệu chứng của bệnh trầm cảm để tạo ra kho dữ liệu vật lý chứa tri thức có kiến thức mở và xây dựng hệ thống hỗ trợ giúp người dùng chẩn đoán thể bệnh và có cách chữa trị phù hợp. Nhiệm vụ cụ thể của luận văn là:  Tìm hiểu hệ chuyên gia, các kỹ thuật suy diễn và các lĩnh vực ứng dụng của hệ chuyên gia.  Tìm hiểu về các triệu chứng biểu hiện của bệnh trầm cảm để đưa ra lời khuyên, cách chữa trị phù hợp cho bệnh nhân.  Xây dựng kho dữ liệu có khả năng cập nhật và truy xuất tri thức liên quan đến việc chẩn đoán bệnh và cách điều trị, xây dựng phần mềm cho người sử dụng. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn là:  Lý thuyết về công nghệ tri thức, hệ chuyên gia. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 4  Các loại bệnh trầm cảm thường gặp: bệnh nguyên, bệnh sinh…  Các phương pháp quản lý và vận hành cơ sở tri thức. Phạm vi nghiên cứu của luận văn là:  Cách biểu diễn và lưu trữ tri thức, cơ cế suy diễn tiến  Cài đặt giao diện người dùng  Triệu chứng các bệnh về trầm cảm 4. Phương pháp nghiên cứu  Phương pháp lý thuyết: thu thập, chọn lọc, đánh giá, phân tích và tổng hợp tài liệu liên quan đến đề tài.  Phương pháp chuyên gia: trao đổi với các chuyên gia y học về lĩnh vực bệnh trầm cảm để lựa chọn hướng giải quyết vấn đề.  Phương pháp thực nghiệm: triển khai, xây dựng hệ thống hệ chuyên gia với nội dung của đề tài. 5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài  Ý nghĩa khoa học: nắm bắt và vận dụng được kiến thức về lĩnh vực công nghệ tri thức để phát triển một hệ thống ứng dụng hệ chuyên gia.  Ý nghĩa thực tiễn: giúp cho người sử dụng không cần phải có chuyên môn y học, có thể sử dụng phần mềm này để chẩn đoán bệnh, cũng có thể dùng cho những người có chuyên môn y học sử dụng để hỗ trợ về cách chẩn đoán bệnh.  Sản phẩm triển khai đơn giản, dễ dàng sử dụng. 6. Bố cục luận văn Toàn bộ luận văn được chia làm 3 chương:  Mở đầu: phần mở đầu giới thiệu về nhu cầu cần thiết để thực hiện đề tài, xác định mục tiêu, nhiệm vụ, đối tượng nghiên cứu, phương pháp nghiên cứu, cơ sở nghiên cứu và kết quả mong muốn đạt được. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 5  Chương 1, “Trầm cảm và các vấn đề về trầm cảm”. Chương này trình bày những vấn đề về bệnh trầm cảm như: lịch sử về bệnh trầm cảm, dịch tễ học trầm cảm, bệnh nguyên, bệnh sinh trầm cảm, chẩn đoán, điều trị…  Chương 2, “Hệ chuyên gia và ứng dụng của hệ chuyên gia”. Trong chương này đi tìm hiểu về tri thức, công nghệ tri thức, tìm hiểu hệ chuyên gia, thiết kế hệ chuyên gia, ứng dụng của hệ chuyên gia…  Chương 3. “Xây dựng một hệ chuyên gia chẩn đoán bệnh trầm cảm”. Phân tích chức năng của hệ thống, thiết kế kiến trúc của hệ thống và thực hiện xây dựng ứng dụng theo cách thức hệ chuyên gia, sau đó thử nghiệm và đánh giá kết quả đạt được của chương trình. Cuối luận văn là phần kết luận và các tài liệu tham khảo. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 6 CHƯƠNG 1 TRẦM CẢM VÀ NHỮ NG VẤN ĐỀ VỀ BỆNH TRẦM CẢM 1.1. PHÂN TÍCH THỰC TẾ VỀ BỆNH TRẦM CẢM 1.1.1. Khái niệm về trầm cảm và một vài nét về lịch sử nghiên cứu Thuật ngữ trầm cảm hay sầu uất “Mélancholie” được Hippocrate (460-377 trước Công nguyên) dùng để mô tả một số rối loạn tâm thần. Năm 1686 Bonet mô tả một bệnh tâm thần mà ông gọi là bệnh hưng cảm-sầu uất “ManiacoMélancoliants”. Đến thế kỷ XVIII, Pinet mô tả trầm uất là một trong bốn loại loạn thần (Folies). Sau đó, E.Esquirol tách ra từ các bệnh loạn thần bộ phận (Folies partielles) một thể trầm cảm và gọi là cơn hoang tưởng (HT) buồn rầu (Lypé manie). Thế kỷ XIX, một số thể rối loạn cảm xúc được mô tả như những đơn vị bệnh lý độc lập; loạn thần có 2 thể (Folie double forme) (J.baillarger 1854), loạn thần hoàn toàn (Folie circulaire) (JB. Falret 1854). Hình 1.1. Hippocrate (460-377 trước Công nguyên) Năm 1882, nhà tâm thần học người Đức Kahlbaum dùng thuật ngữ “Cychothymia” (bệnh khí sắc chu kỳ) mô tả hưng cảm, trầm cảm như các giai đoạn của cùng một bệnh. E.Kraepelin (1899), dựa trên các biểu hiện lâm sàng và tính chất tiến triển của các bệnh do các nhà tâm thần học Pháp và Đức mô tả thống nhất Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 7 lại thành bệnh loạn thần hưng-trầm cảm. E.Kraepelin đã mô tả rõ: bệnh loạn thần hư-trầm cảm không tiễn triển đến mất trí, vì vậy được phân biệt rõ với mất trí sớm mà về sau được gọi là tâm thần phân liệt (TTPL). Trước những năm 80 của thế kỷ XX, rối loạn trầm cảm (RLTC) được mô tả như một giai đoạn của bệnh loạn thần hưng-trầm cảm. Các tiến bộ quan trọng trong việc mô tả, phân loại các RLTC trong 30 năm qua đã giúp thúc đẩy các nghiên cứu quan trọng về dịch tễ, bệnh căn và bệnh sinh các RLTC[3]. 1.1.2. Một vài nét về dịch tễ học trầm cảm Theo kết quả điều tra dịch tễ học các bệnh tâm thần của Hoa Kỳ, trầm cảm điển hình chiếm tỷ lệ 2,2% trong 6 tháng, 2,7% (01 năm) và 4,4% (trong suốt cuộc đời) (Prévalence sur toute la vie)[130]. Theo B.Kristina (2002), trầm cảm điển hình chiếm 5% (6 tháng)... Khi nghiên cứu 1000 người từ 14-18 tuổi, RG.Klein (1995) thấy 18,5% trong số đó bị RLTC. Hình 1.2. Trầm cảm ở tuổi vị thành niên Ở Việt Nam, theo Ngô Ngọc Tản và Cao Tiến Đức (2001), RLTC chiếm tỷ lệ 3,4% khi điều tra các bệnh tâm thần một xã thuộc khu vực thành thị... Tỷ lệ của rối loạn cảm xúc lưỡng cực (RLCXLC) ở các nước công nghiệp khoảng 0,6-0,9% (A.L.Smith và M.M.Weissman, 1991), 10% chết do tự sát và tuổi khởi phát trung bình là 30. Tỷ lệ tự sát ngày càng cao, ở Pháp 8.300 người (1975), 10.400 (1980) và 12.041 (1994) chết do tự sát. Theo M.L.Bourgeois (1998), trong số người tự sát rối Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 8 loạn tâm thần chiếm 90% (trong đó, trầm cảm chiếm 46%). Tự sát do trầm cảm là một trong các nguyên nhân chết không thấy giảm mà còn cao hơn so với bệnh suy giảm miễn dịch mắc phải (AIDS) và một số bệnh khác, 16% chết do tự sát ở lứa tuổi 20-40, nam có tỷ lệ tự sát cao hơn nữ (31,5% và 10, 7/100.000) [3]. 1.2. BỆNH NGUYÊN, BỆNH SINH CỦA TRẦM CẢM Một số nguyên nhân gây bệnh trầm cảm được liệt kê dưới đây: 1.2.1 Yếu tố sinh học Một số yếu[1]:  Yếu tố di truyền: trầm cảm có thể di truyền, các nghiên cứu ở những cặp sinh đôi và các thành viên có quan hệ huyết thống cho thấy có vai trò của yếu tố di tuyền trong bệnh nguyên của trầm cảm. Nancy nhận thấy bố me, anh chị e ruột và con cái của những bệnh nhân bị trầm cảm nặng có nguy cơ bị rối loạn này lên đến 10-15% so với nguy cơ trong dân số là 1-2% và tỷ lệ này ở những cặp sinh đôi cùng trứng là 23%.  Các chất dẫn truyền thần kinh: vai trò của các chất trung gian hóa học như serotonin, dopamin, norepinephrin, epinephrin trong bệnh sinh của trầm cảm đã được đề cập đến ngay từ thập niên 60 của thế kỷ XX. Các nghiên cứu cho thấy nồng độ các chất chuyển hóa của serotonin giảm trong dịch não tủy của bệnh nhân bị trầm cảm nặng. Maes và Meltzer nhận thấy nồng độ của tryptophan toàn phần hoặc tự do giảm trong huyết thanh của các bệnh nhân trầm cảm chưa được điều trị.  Những yếu tố về thần kinh nội tiết: hai hệ thống thần kinh nội tiết có liên quan đến trầm cảm và được nghiên cứu rộng rãi nhất đó là hệ thống trục dưới đồi-tuyến yên-tuyến thượng thận: người ta quan sát thấy tăng chuyển hóa cortisol trong huyết tương và trong nước tiểu. C. B. Nemeroff (1992) thấy có sự tăng sản của tuyến thượng thận ở bệnh nhân trầm cảm. Trục dưới đồi-tuyến yên-tuyến giáp: Dopamine kích thích bài tiêt TRH, Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn