Tài liệu Thực trạng và những giải pháp chủ yếu phát triển kinh tế tri thức ở hà nội

ViÖn nghiªn cøu ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi Hµ Néi W X b¸o c¸o tæng hîp ®Ò tµi nghiªn cøu khoa häc cÊp Thµnh phè n¨m 2002 Thùc tr¹ng vµ nh÷ng gi¶i ph¸p chñ yÕu ph¸t triÓn kinh tÕ tri thøc ë Hµ Néi M· sè: 01X-07/03-2002-1 Chñ nhiÖm ®Ò tµi: TS. Vò Träng L©m, Phã ViÖn tr−ëng ViÖn Nghiªn cøu Ph¸t triÓn Kinh tÕ - X· héi Hµ Néi Hµ Néi – 2002 SLK : 4554/BC Danh s¸ch c¸c thµnh viªn ®Ò tµi 1. TS. Vò Träng L©m, Phã ViÖn tr−ëng ViÖn Nghiªn cøu ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi Hµ Néi - Chñ nhiÖm ®Ò tµi 2. GS.TS.TrÇn Ngäc Hiªn, Phã Chñ tÞch Liªn hiÖp c¸c héi khoa häc - kü thuËt ViÖt Nam 3. GS.TS. §ç Hoµng Toµn, §¹i häc kinh tÕ quèc d©n Hµ Néi 4. PGS. TS. NguyÔn Xu©n Th¾ng, Phã ViÖn tr−ëng ViÖn kinh tÕ thÕ giíi 5. PGS.TS. TrÇn §×nh Thiªn, Tr−ëng ban kinh tÕ vÜ m«, ViÖn Kinh tÕ häc 6. Nhµ nghiªn cøu §Æng Méng L©n, ViÖn Nghiªn cøu chiÕn l−îc vµ chÝnh s¸ch khoa häc vµ c«ng nghÖ 7. TS. NguyÔn Duy Hïng, Ch¸nh V¨n phßng Ban Tæ chøc Trung −¬ng §¶ng 8. TS. NguyÔn Hång Danh, Tæng côc thèng kª 9. Ph¹m Hång TiÕn, ViÖn kinh tÕ thÕ giíi 10. CN. NguyÔn Thanh B×nh, ViÖn Nghiªn cøu ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi Hµ Néi Cïng víi sù gióp ®ì, céng t¸c cña: 11. GS.TS. T« Xu©n D©n, ViÖn tr−ëng ViÖn Nghiªn cøu ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi Hµ Néi 12. TS. Hoa H÷u L©n, Tr−ëng phßng KÕ ho¹ch - Qu¶n lý khoa häc, ViÖn Nghiªn cøu ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi Hµ Néi 13. CN. Ph¹m ThÞ Minh NghÜa, Tr−ëng phßng Tæ chøc - hµnh chÝnh, ViÖn Nghiªn cøu ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi Hµ Néi 14. CN. Lª Ngäc Ch©m, ViÖn Nghiªn cøu ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi Hµ Néi 15. CN. TrÞnh TiÕn ViÖt, §¹i häc Quèc gia Hµ Néi 16. Ths. Ph¹m Xu©n S¬n, ViÖn Nghiªn cøu ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi Hµ Néi 17. CN. NguyÔn Huy D−¬ng, ViÖn Nghiªn cøu ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi Hµ Néi 18. CN. TrÇn Trung HiÕu, ViÖn Nghiªn cøu ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi Hµ Néi 19. CN. §inh Thanh Thuû, ViÖn Nghiªn cøu ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi Hµ Néi 20. CN. NguyÔn M¹nh Qu©n, ViÖn Nghiªn cøu ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi Hµ Néi C¸c c¬ quan gióp ®ì vµ phèi hîp thùc hiÖn ®Ò tµi: 1. Ban Khoa gi¸o Trung −¬ng 2. Së Khoa häc c«ng nghÖ vµ M«i tr−êng Hµ Néi 3. Së Tµi chÝnh - VËt gi¸ Hµ Néi 4. Côc Thèng kª Hµ Néi Vµ mét sè c¸c c¬ quan qu¶n lý nhµ n−íc, c¸c Tr−êng ®¹i häc, ViÖn nghiªn cøu trªn ®Þa bµn Thñ ®« Hµ Néi 1 PhÇn më ®Çu 1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi X· héi loµi ng−êi ®· vµ ®ang tr¶i qua ba tr×nh ®é ph¸t triÓn kh¸c nhau cña nÒn kinh tÕ, trong ®ã ra ®êi sím nhÊt lµ nÒn kinh tÕ n«ng nghiÖp víi tr×nh ®é s¶n xuÊt th« s¬, n¨ng suÊt lao ®éng thÊp, tiÕp theo lµ nÒn kinh tÕ c«ng nghiÖp víi tr×nh ®é s¶n xuÊt ®· ë møc ®é cao h¬n, lùc l−îng s¶n xuÊt chñ yÕu lµ m¸y mãc vµ ®Õn nh÷ng ®Çu thËp kû cuèi cïng cña thÕ kû XX ®· ra ®êi vµ h×nh thµnh nÒn kinh tÕ tiªn tiÕn dùa chñ yÕu vµo tri thøc vµ c¸c thµnh tùu míi nhÊt cña khoa häc vµ c«ng nghÖ nh»m n©ng cao n¨ng suÊt lao ®éng, t¹o nhiÒu cña c¶i míi cho x· héi ®−îc gäi lµ kinh tÕ tri thøc (KTTT). Lóc míi ra ®êi, xuÊt ph¸t tõ c¸c tiªu chÝ ®¸nh gi¸ kh¸c nhau, KTTT còng nh− c¸c sù kiÖn lín trong ®êi sèng nh©n lo¹i, ®Òu ®−îc nhËn thøc, ®¸nh gi¸ vµ cã th¸i ®é, quan ®iÓm kh¸c nhau. HiÖn nay, xu h−íng ph¸t triÓn KTTT ®ang t¸c ®éng ngµy cµng s©u s¾c trªn mäi lÜnh vùc cña ®êi sèng nh©n lo¹i; cã thÓ nãi KTTT võa lµ môc tiªu võa lµ xu thÕ ph¸t triÓn tÊt yÕu cña x· héi loµi ng−êi trong t−¬ng lai. KTTT ®−îc x¸c ®Þnh chÝnh lµ c¸nh cöa më ra cho c¸c nÒn kinh tÕ ®ang ph¸t triÓn tiÕp cËn vµ rót ng¾n kho¶ng c¸ch víi c¸c n−íc ph¸t triÓn nÕu biÕt ®ãn b¾t vµ tËn dông c¬ héi. Ng−îc l¹i, KTTT còng t¹o ra th¸ch thøc lín h¬n bao giê hÕt ®èi víi c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn, ®ã lµ nguy c¬ tôt hËu, ®ã lµ kho¶ng c¸ch ngµy cµng gia t¨ng vÒ tr×nh ®é ph¸t triÓn víi c¸c n−íc ph¸t triÓn. Trªn quan ®iÓm héi nhËp, më réng hîp t¸c víi khu vùc vµ thÕ giíi, víi tiÒm n¨ng vµ vÞ thÕ lµ Thñ ®« cña c¶ n−íc, Hµ Néi ph¶i gi÷ vÞ trÝ h¹t nh©n vµ ®i ®Çu c¶ n−íc trong viÖc tiÕp cËn vµ ph¸t triÓn kinh tÕ tri thøc nh− NghÞ quyÕt §¹i héi ®¹i biÓu lÇn thø XIII §¶ng bé Thµnh phè Hµ Néi ®· chØ râ ®Þnh h−íng ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi Thñ ®« Hµ Néi giai ®o¹n 2001 - 2010 lµ: "tÝch cùc chuÈn bÞ tiÒn ®Ò cña kinh tÕ tri thøc"1, bëi vËy, Hµ Néi cÇn ph¶i nhanh chãng triÓn khai nghiªn cøu, ®Ò xuÊt vµ ®Èy nhanh viÖc thùc hiÖn c¸c biÖn ph¸p nh»m x©y dùng vµ tõng b−íc ph¸t triÓn kinh tÕ tri thøc t¹o ®ßn bÈy trong ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi, gãp phÇn cïng nh©n d©n c¶ n−íc thùc hiÖn thµnh c«ng sù nghiÖp CNH, H§H ®Êt n−íc. HiÖn nay, mÆc dï ®· cã nh÷ng nghiªn cøu vÒ nh÷ng khÝa c¹nh kh¸c nhau cña kinh tÕ tri thøc, nh−ng cho ®Õn nay ch−a cã mét c«ng tr×nh nghiªn cøu tæng hîp nh»m luËn chøng môc tiªu ®Þnh h−íng, gi¶i ph¸p tiÕp cËn vµ tõng b−íc ph¸t triÓn kinh tÕ tri thøc trªn ®Þa bµn Thñ ®« trong khi tÝnh cÊp b¸ch cña vÊn ®Ò nµy ®· trë nªn hÕt søc râ rµng. §Ò tµi: “Thùc tr¹ng vµ nh÷ng gi¶i ph¸p chñ yÕu ph¸t triÓn kinh tÕ tri thøc ë Hµ Néi” hy väng gãp phÇn nhá bÐ gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò ®Æt ra. 1 Thµnh uû Hµ Néi, V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu lÇn thø XIII §¶ng bé Thµnh phè Hµ Néi, tr. 49 2 2. Môc tiªu nghiªn cøu cña ®Ò tµi Ph©n tÝch nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn vµ thùc tiÔn vÒ kinh tÕ tri thøc. Tr×nh bµy c¸c kh¸i niÖm vµ ®Æc ®iÓm cña tri thøc còng nh− kinh tÕ tri thøc. Mèi liªn hÖ gi÷a ph¸t triÓn kinh tÕ tri thøc víi thùc hiÖn sù nghiÖp CNH-H§H Thñ ®«. X¸c ®Þnh mét sè néi dung chñ yÕu, nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn cã ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ tri thøc ë Hµ Néi. §¸nh gi¸ kh¶ n¨ng tiÕp cËn vµ tõng b−íc triÓn khai thùc hiÖn c¸c yÕu tè cña kinh tÕ tri thøc ®èi víi nÒn kinh tÕ Hµ Néi, ph©n tÝch nh÷ng mÆt m¹nh, nh÷ng thuËn lîi còng nh− khã kh¨n cña Hµ Néi khi x©y dùng vµ ph¸t triÓn kinh tÕ tri thøc. C¸c quan ®iÓm, môc tiªu ph¸t triÓn kinh tÕ tri thøc Thñ ®«. §Ò xuÊt c¸c nhãm gi¶i ph¸p, kiÕn nghÞ nh»m thùc hiÖn c¸c môc tiªu, quan ®iÓm ®Þnh h−íng ®· ®Ò ra. 3. §èi t−îng vµ ph¹m vi nghiªn cøu §Ò tµi nghiªn cøu c¬ së lý luËn cña kinh tÕ tri thøc; nh÷ng bµi häc, kinh nghiÖm ph¸t triÓn kinh tÕ tri thøc ë mét sè n−íc. Ph©n tÝch thùc tr¹ng kinh tÕ - x· héi Thµnh phè, tõ ®ã ®¸nh gi¸ nh÷ng thuËn lîi vµ khã kh¨n cña Hµ Néi khi x©y dùng vµ ph¸t triÓn kinh tÕ tri thøc. §i s©u vµo ph©n tÝch c¸c quan ®iÓm, môc tiªu ph¸t triÓn kinh tÕ tri thøc Thñ ®«. §Ò xuÊt c¸c nhãm gi¶i ph¸p, kiÕn nghÞ nh»m thùc hiÖn c¸c môc tiªu, quan ®iÓm ®Þnh h−íng ®· ®Ò ra. 4. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu §Ò tµi dùa trªn ph−¬ng ph¸p luËn duy vËt biÖn chøng, duy vËt lÞch sö, quan ®iÓm ®æi míi cña §¶ng, sö dông c¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu cô thÓ nh−: ph−¬ng ph¸p thèng kª, so s¸nh vµ tæng hîp, ph©n tÝch vµ ®iÒu tra x· héi häc ®Ó nghiªn cøu vµ gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò ®Æt ra. §Ò tµi xuÊt ph¸t tõ nh÷ng lý luËn c¬ b¶n thuéc ®èi t−îng nghiªn cøu, tham kh¶o nh÷ng kinh nghiÖm quèc tÕ cã liªn quan ®Õn viÖc ph¸t triÓn kinh tÕ tri thøc ë mét sè n−íc, ®¸nh gi¸ kh¶ n¨ng tiÕp cËn vµ tõng b−íc triÓn khai thùc hiÖn c¸c yÕu tè cña kinh tÕ tri thøc ®èi víi nÒn kinh tÕ Hµ Néi, tõ ®ã ®−a ra nh÷ng kiÕn nghÞ vµ gi¶i ph¸p nh»m ph¸t triÓn kinh tÕ tri thøc ë Thñ ®« Hµ Néi. 5. ý nghÜa cña ®Ò tµi: VÒ khoa häc: Cung cÊp cho l·nh ®¹o Thµnh phè, c¸c ngµnh c¸c cÊp luËn cø khoa häc vµ kinh nghiÖm quèc tÕ vÒ ph¸t triÓn kinh tÕ tri thøc t¹o c¬ së cho viÖc tiÕp tôc nghiªn cøu triÓn khai x©y dùng m« h×nh vµ c¸c yÕu tè cÇn thiÕt cña kinh tÕ tri thøc Thñ ®« ®óng h−íng, phï hîp víi c¸c nguån lùc trªn ®Þa bµn. 3 VÒ hiÖu qu¶ kinh tÕ: Huy ®éng vµ sö dông cã hiÖu qu¶ c¸c nguån lùc phôc vô môc tiªu ph¸t triÓn chung vÒ kinh tÕ x· héi cña Thñ ®«, h−íng tíi viÖc x©y dùng vµ ph¸t triÓn kinh tÕ tri thøc ë Thñ ®«. C©n ®èi tµi chÝnh, tËp trung vµo c¸c môc tiªu ph¸t triÓn quan träng, ®Çu t− c¬ së h¹ tÇng hîp lý, ®Çu t− vµo con ng−êi. Lµ c¬ së ®Ó xem xÐt ho¹ch ®Þnh c¸c chÝnh s¸ch qu¶n lý nhµ n−íc cña Thµnh phè nh»m n©ng cao hiÖu qu¶ qu¶n lý kinh tÕ - x· héi. VÒ hiÖu qu¶ x· héi: N©ng cao ý thøc, tr¸ch nhiÖm cña ng−êi d©n cïng nhµ n−íc ch¨m lo ph¸t triÓn kinh tÕ-x· héi. Trªn c¬ së lµm t¨ng c¸c ®éng lùc ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi, n©ng cao chÊt l−îng sèng, cñng cè sù ®oµn kÕt, ñng hé vµ lßng tin cña nh©n d©n vµ quèc tÕ vµo t−¬ng lai tèt ®Ñp cña Thñ ®«, tõ ®ã gãp phÇn æn ®Þnh ®êi sèng x· héi Thñ ®«, còng nh− c¶ n−íc. 6. KÕt cÊu cña ®Ò tµi: Ngoµi phÇn më ®Çu, kÕt luËn, phô lôc vµ tµi liÖu tham kh¶o, ®Ò tµi gåm cã 4 ch−¬ng: - Ch−¬ng 1: C¬ së lý luËn vÒ kinh tÕ tri thøc. - Ch−¬ng 2: Kinh nghiÖm quèc tÕ vÒ ph¸t triÓn kinh tÕ tri thøc ë mét sè n−íc trªn thÕ giíi - Ch−¬ng 3: §¸nh gi¸ kh¶ n¨ng tiÕp cËn vµ triÓn khai c¸c yÕu tè kinh tÕ tri thøc trªn ®Þa bµn thñ ®« Hµ Néi - Ch−¬ng 4: Quan ®iÓm, môc tiªu ph¸t triÓn kinh tÕ tri thøc ë Thñ ®« Hµ Néi - Ch−¬ng 5: Nh÷ng gi¶i ph¸p, kiÕn nghÞ chñ yÕu ph¸t triÓn kinh tÕ tri thøc ë Thñ ®« Hµ Néi 4 Ch−¬ng 1: C¬ së lý luËn vÒ kinh tÕ tri thøc I. tri thøc §Ó hiÓu kinh tÕ tri thøc lµ g×, vÊn ®Ò ®Çu tiªn ph¶i lµm râ lµ tri thøc ph¶i ®−îc quan niÖm nh− thÕ nµo? 1.1. Kh¸i niÖm vÒ tri thøc Nh− ®· biÕt, ®Þnh nghÜa mét c¸i g× lµ c¸ch m« t¶ vÒ c¸i ®ã, lµ lµm nghÌo (lµm mê) c¸i ®ã ®i cïng mét c¸i mµ ta ®Þnh nghÜa, do quan ®iÓm (søc hiÓu biÕt) cña mçi ng−êi (ë t¹i thêi ®iÓm ®Þnh nghÜa) kh¸c nhau nªn cã kh«ng Ýt c¸ch hiÓu kh¸c nhau. §iÒu nµy còng ®ang x¶y ra víi viÖc lµm râ kh¸i niÖm tri thøc, hiÖn nay trªn thÕ giíi cßn tån t¹i nhiÒu kh¸i niÖm vÒ tri thøc, tËp trung ë nét sè ý kiÕn sau: Theo K.Marx, tri thøc lµ s¶n phÈm cña lao ®éng (tøc chØ xÐt ®èi víi con ng−êi - sinh vËt cao cÊp cã t− duy, cã ho¹t ®éng lao ®éng), lµ kÕt qu¶ cña møc ®é tÝch cùc cña con ng−êi víi tù nhiªn2. Tri thøc ®−îc hiÓu lµ kÕt qu¶ cña nhËn thøc, lµ ph¶n ¸nh trung thùc cña thùc tiÔn vµo t− duy cña con ng−êi, nã cßn ®−îc gäi lµ sù hiÓu biÕt. Nh− vËy, tri thøc nh− lµ sù hiÓu biÕt cña con ng−êi vÒ thÕ giíi vËt chÊt xung quanh. Theo tiÕn tr×nh cña sù nhËn thøc, qu¸ tr×nh nhËn thøc cña con ng−êi b¾t ®Çu tõ c¸c gi¸c quan tiÕp nhËn c¸c tÝn hiÖu cña ®èi t−îng nhËn thøc, nhê ®ã con ng−êi cã c¸c d÷ liÖu (data), sau ®ã c¸c d÷ liÖu nµy ®−îc xö lý bëi hÖ n·o thÇn kinh vµ qu¸ tr×nh t− duy nhËn thøc ®Ó biÕn thµnh th«ng tin (information), quy luËt (law), tri thøc (knowledge), trÝ tuÖ (intellect) vµ ë møc cao nhÊt lµ trÝ kh«n (minh triÕt - wisdom) 3. H×nh 1: Qu¸ tr×nh nhËn thøc §èi t−îng TÝn hiÖu D÷ liÖu Th«ng tin Tri thøc TrÝ tuÖ Minh triÕt D÷ liÖu (data) lµ c¸c tÝn hiÖu, con sè, ch÷ viÕt, h×nh ¶nh, ©m thanh... riªng biÖt, lµ nguån gèc, lµ vËt mang th«ng tin, lµ vËt liÖu s¶n xuÊt ra th«ng tin. Cßn th«ng tin (information) lµ nh÷ng d÷ liÖu ®−îc s¾p xÕp l¹i thµnh 2 3 C.M¸c vµ Ph.¡ngghen toµn tËp, tËp 23, trang 538, NXB ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1993. Kû yÕu héi th¶o khoa häc "Kinh tÕ tri thøc vµ nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra ®èi víi ViÖt Nam" - Hµ Néi 2122/6/2000 do Ban khoa gi¸o Trung −¬ng, Bé KHCN vµ MT, Bé Ngo¹i giao phèi hîp tæ chøc, tr.58. 5 nh÷ng tæ hîp cã ý nghÜa, cã néi dung. Th«ng tin lµ sù ph¶n ¸nh vÒ mét vËt, mét hiÖn t−îng, mét sù kiÖn hay qu¸ tr×nh nµo ®ã cña thÕ giíi tù nhiªn, x· héi vµ con ng−êi th«ng qua kh¶o s¸t trùc tiÕp hoÆc lý gi¶i gi¸n tiÕp. Th«ng tin sau khi ®−îc thu thËp, xö lý ®Ó nhËn thøc sÏ trë thµnh tri thøc, th«ng tin lµ “c¸i cña ng−êi”, tri thøc lµ “c¸i cña m×nh”, tri thøc bao gåm tÊt c¶ nh÷ng hiÓu biÕt cña con ng−êi, nã tån t¹i d−íi nhiÒu h×nh thøc nh−: “biÕt”, “biÕt c¸i g×?”, “biÕt nh− thÕ nµo?”, “biÕt lµm thÕ nµo?”4. Peter Howit quan niÖm: tri thøc lµ kh¶ n¨ng cña mét c¸ nh©n hay mét nhãm thùc hiÖn, hoÆc chØ dÉn, xui khiÕn nh÷ng ng−êi kh¸c thùc hiÖn c¸c quy tr×nh nh»m t¹o ra c¸c sù chuyÓn hãa cã thÓ dù b¸o ®−îc cña c¸c vËt liÖu5. Theo t¸c gi¶, tri thøc c«ng nghÖ ®−îc ®Þnh nghÜa lµ sù hiÓu biÕt vÒ t¸c ®éng cña c¸c biÕn ®Çu vµo ®èi víi ®Çu ra. Ngoµi ra, cã thÓ sö dông th¸p th«ng tin ®Ó gi¶i nghÜa thuËt ng÷ tri thøc víi 4 tÇng th¸p tõ d−íi lªn trªn: d÷ liÖu, th«ng tin (nghÜa hÑp), tri thøc (kiÕn thøc), kh«n ngoan/th«ng minh. H×nh 2: Th¸p th«ng tin Møc ®é tinh vi cña xö lý th«ng tin (nghÜa réng) Kh«n ngoan /Th«ng minh Tri thøc (KiÕn thøc) Th«ng tin (nghÜa hÑp) D÷ liÖu - D÷ liÖu: lµ c¸c sù kiÖn kh«ng cÊu tróc hãa, kh«ng mang theo ý nghÜa, ngoµi ng÷ c¶nh, nh÷ng quan s¸t ®¬n gi¶n, mét tËp hîp c¸c sè tõ ®ã cã thÓ rót ra th«ng tin. - Th«ng tin: c¸c d÷ liÖu ®· ®−îc tæ chøc, xö lý, cã môc ®Ých (nh−ng ch−a ®−îc ®ång hãa). - Tri thøc (kiÕn thøc): mét khèi l−îng th«ng tin ®· ®−îc xö lý, ®ång 4 5 GS.VS. §Æng H÷u (Chñ biªn) - Ph¸t triÓn kinh tÕ tri thøc, NXB ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi 2001, tr. 108 NÒn kinh tÕ tri thøc, nhËn thøc vµ hµnh ®éng, NXB Thèng kª, Hµ Néi, 2000, tr. 27. 6 hãa, ®−a vµo sù nhËn thøc cña c¸ nh©n; lµ th«ng tin + ph¸n ®o¸n. - Kh«n ngoan: kÕt qu¶ cña sù kÕt hîp kiÕn thøc víi c¸c kinh nghiÖm vµ gi¸ trÞ (chØ mét c¸i g× ®ã tèt hay xÊu, hoÆc lµ lao ®éng x· héi ®· vËt hãa trong hµng hãa). Sù ph©n biÖt c¸c møc xö lý th«ng tin chØ lµ t−¬ng ®èi. D÷ liÖu ®èi víi ng−êi nµy cã thÓ lµ th«ng tin ®èi víi ng−êi kh¸c; t−¬ng tù, th«ng tin ®èi víi ng−êi nµy cã thÓ lµ tri thøc ®èi víi ng−êi kh¸c. Ngoµi ra, khi chØ cÇn ph©n biÖt víi tri thøc, d÷ liÖu vµ th«ng tin th−êng ®−îc gép chung vµ gäi lµ th«ng tin6. Theo tæ chøc hîp t¸c vµ ph¸t triÓn kinh tÕ OECD (Organization for Economic Cooperation and Development) th×: tri thøc lµ toµn bé kÕt qu¶ vÒ trÝ lùc cña loµi ng−êi s¸ng t¹o ra tõ tr−íc ®Õn nay, trong ®ã tri thøc vÒ khoa häc, vÒ kü thuËt, vÒ qu¶n lý lµ c¸c bé phËn quan träng nhÊt. §èi víi Khæng gi¸o, tri thøc lµ biÕt ®−îc nh÷ng g× cÇn nãi vµ lµm thÕ nµo ®Ó nãi ®óng7. Tõ nh÷ng quan ®iÓm héi tô cña c¸c kh¸i niÖm kh«ng gièng h¼n nhau ®· nªu, cã thÓ ®−a ra kh¸i niÖm sau: Tri thøc lµ sù hiÓu biÕt cña con ng−êi th«ng qua kinh nghiÖm hoÆc sù häc hái. 1.2. Ph©n lo¹i tri thøc Tri thøc cã nhiÒu c¸ch ph©n lo¹i kh¸c nhau, tïy thuéc ý ®å, n¨ng lùc nhËn biÕt cña ng−êi nghiªn cøu. Theo B. Lundvall, B. Johnson, D.Foray8, tri thøc cã 4 lo¹i: + Tri thøc vÒ sù vËt (Know - what) tr¶ lêi c©u hái "biÕt c¸i g×". + Tri thøc vÒ nguyªn nh©n (Know - why) tr¶ lêi c©u hái "biÕt t¹i sao". + Tri thøc vÒ c¸ch lµm (Know - how) tr¶ lêi c©u hái "biÕt lµm thÕ nµo". + Tri thøc vÒ ng−êi biÕt (Know - who) tr¶ lêi c©u hái "biÕt ai". Trong 4 lo¹i tri thøc trªn, hai lo¹i ®Çu lµ nh÷ng tri thøc cã thÓ thu nhËn ®−îc b»ng c¸ch ®äc tµi liÖu, tham dù héi nghÞ hay truy nhËp c¬ së d÷ liÖu; hai lo¹i sau cã ®−îc th«ng qua kinh nghiÖm thùc tÕ. Trong mét c«ng tr×nh cña R. R. Nelson vµ P. Romer n¨m 19969, cho r»ng tri thøc lµ tÊt c¶ nh÷ng g× kh«ng vËt chÊt, v« h×nh vµ cã tÝnh chÊt con ng−êi; bao gåm: (a) phÇn mÒm cña tri thøc (software) lµ c¸c tri thøc cã thÓ 6 §Æng Méng L©n - Kinh tÕ tri thøc, Nh÷ng kh¸i niÖm vµ vÊn ®Ò c¬ b¶n, NXB Thanh niªn, Hµ Néi, 2002, trang 28-31. 7 NÒn kinh tÕ tri thøc, nhËn thøc vµ hµnh ®éng - NXB Thèng kª, Hµ Néi 2000, tr. 10. 8 §Æng Méng L©n - Kinh tÕ tri thøc, Nh÷ng kh¸i niÖm vµ vÊn ®Ò c¬ b¶n, NXB Thanh niªn, Hµ Néi, 2002, trang 34-37. 9 S®d, tr. 38. 7 ®−îc diÔn ®¹t trong c¸c gi¸ ®ùng tin l−u gi÷ bªn ngoµi n·o ng−êi ®Ó cã thÓ phæ biÕn réng r·i d−íi d¹ng th−¬ng m¹i hãa (s¸ch, b¸o, ®Üa CD, æ cøng, b¸o c¸o, tµi liÖu h−íng dÉn kü thuËt v.v...) vµ (b) phÇn −ít cña tri thøc (wetware) lµ c¸c tri thøc chØ cã thÓ ®−îc l−u gi÷ trong n·o ng−êi, bao gåm niÒm tin, kü n¨ng, kü x¶o, thñ thuËt lµm viÖc v.v...). Khi nghiªn cøu tµi s¶n tri thøc ë doanh nghiÖp, R. Bohn10 cho r»ng tri thøc ®−îc chia thµnh ba lo¹i: + Tri thøc vÒ m«i tr−êng (th«ng tin thÞ tr−êng, c«ng nghÖ, v.v...). + Tri thøc vÒ doanh nghiÖp (danh tiÕng, nh·n m¸c, v.v...). + Tri thøc néi bé (v¨n hãa doanh nghiÖp, ®¹o ®øc, c¬ së d÷ liÖu cña doanh nghiÖp, bÝ quyÕt cña ng−êi lao ®éng, bÝ quyÕt cña doanh nghiÖp, v.v...). Nh− vËy cã kh«ng Ýt c¸ch ph©n lo¹i tri thøc, nh−ng c¸ch ph©n lo¹i ®¸ng quan t©m lµ chia thµnh tri thøc ngÇm (tiÒm Èn - phÇn −ít cña tri thøc, tacit knowledge) vµ tri thøc hiÖn (tri thøc ®−îc hÖ thèng hãa - phÇn mÒm cña tri thøc, explicit knowledge). Tri thøc hiÖn (theo M. Polanyi) lµ tri thøc ®−îc biÓu hiÖn qua ng«n ng÷, cßn tri thøc ngÇm lµ tri thøc kh«ng béc lé, chøa trong ®Çu con ng−êi. Sù ph©n biÖt nµy cã ý nghÜa quan träng khi xÐt kh¶ n¨ng chuyÓn giao tri thøc tõ ng−êi cã kiÕn thøc ®Õn ng−êi cÇn kiÕn thøc. §Ó thùc hiÖn sù chuyÓn giao (biÕn ®æi) nµy, tri thøc ngÇm cÇn ®−îc ®iÓn chÕ hãa, nghÜa lµ chuyÓn nã thµnh tri thøc hiÖn (khi ®ã ®−îc gäi lµ th«ng tin). Trong qu¸ tr×nh ®iÓn chÕ hãa tri thøc, mét phÇn tri thøc ngÇm vÉn cßn l¹i. Do sù ph¸t triÓn cña c«ng nghÖ th«ng tin vµ truyÒn th«ng, tri thøc ®iÓn chÕ hãa (th«ng tin) ®· trë nªn dÔ cã h¬n vµ còng rÎ h¬n rÊt nhiÒu. Trong viÖc lùa chän vµ khai th¸c tri thøc nµy ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ, t¨ng kh¶ n¨ng c¹nh tranh quèc tÕ cña quèc gia, tri thøc ngÇm cã mét vai trß ®Æc biÖt quan träng. Nã lµ c«ng cô ®Ó biÕn ®æi tri thøc ®iÓn chÕ hãa - nguyªn liÖu vµ vËt liÖu xuÊt ph¸t trong c¸c ho¹t ®éng cña kinh tÕ tri thøc. Nh− vËy, tri thøc ngÇm lµ lo¹i tri thøc quan träng nhÊt, nã lµ vËt së h÷u cña ng−êi cã tri thøc, lµ søc m¹nh tiÒm Èn cña con ng−êi. Nã chØ trë thµnh hiÖn thùc trong c¸c ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh, ®ã lµ ph¶i cã c¸c vËt truyÒn dÉn th«ng tin (kªnh truyÒn) thÝch hîp: c«ng cô s¶n xuÊt (m¸y mãc, thiÕt bÞ, c«ng nghÖ v.v...) vµ lao ®éng cña chñ së h÷u tri thøc. Trong mét tæ chøc, qu¸ tr×nh s¸ng t¹o tri thøc cã thÓ diÔn ra theo chu tr×nh biÕn ®æi nh− sau: ngÇm → ngÇm → hiÖn → hiÖn →... vµ cø nh− thÕ m·i (h×nh 3): 10 NÒn kinh tÕ tri thøc, NXB Thèng kª, Hµ Néi 2000, trang 31. 8 H×nh 3: Qu¸ tr×nh s¸ng t¹o tri thøc trong tæ chøc11 HiÖn Ngo¹i øng hãa Tæ hîp NgÇm HiÖn x· héi hãa Néi øng hãa NgÇm • X· héi hãa: Thu nhËn tri thøc ngÇm qua chia sÎ kinh nghiÖm; • Ngo¹i øng hãa: BiÕn ®æi tri thøc ngÇm thµnh tri thøc hiÖn qua sö dông c¸c Èn dô, t−¬ng tù hay m« h×nh; • Tæ hîp: T¹o ra tri thøc hiÖn b»ng c¸ch phèi hîp tri thøc hiÖn tõ mét sè nguån; • Néi øng hãa: Kinh nghiÖm thu ®−îc qua c¸c kiÓu s¸ng t¹o tri thøc kh¸c ®−îc biÕn ®æi thµnh tri thøc ngÇm cña c¸c c¸ nh©n d−íi d¹ng c¸c m« h×nh tinh thÇn cïng chia sÎ hay viÖc thùc hµnh c¸c c«ng viÖc. 1.3. §Æc ®iÓm cña tri thøc Tõ viÖc ph©n tÝch kh¸i niÖm vÒ tri thøc ë trªn, cã thÓ rót ra mét sè ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña tri thøc nh− sau: a. Tri thøc lµ s¶n phÈm cña lao ®éng (kinh nghiÖm, sù häc hái), nã lµ biÓu hiÖn cña th¸i ®é tÝch cùc cña con ng−êi tr−íc tù nhiªn. §iÒu nµy ®· ®−îc K. Marx ®Ò cËp rÊt chi tiÕt. b. Tri thøc kh«ng ph¶i lµ vËt chÊt, nh−ng lu«n tån t¹i d−íi c¸i vá vËt chÊt (gi¸ ®ùng); chÝnh nhê ®iÒu nµy cña tri thøc mµ cã thÓ nh©n réng t¸c dông cña nã. Gi¸ ®ùng tri thøc cho t−¬ng øng víi hai lo¹i tri thøc (tri thøc 11 I. Nonaka, H. Takeuchi, The Knowledge-Creating Company, 1995 (DÉn theo C.W. Choo, The Knowing Organization, Oxford University Press, New York, 1998). 9 ngÇm vµ tri thøc hiÖn); ®Ó cã tri thøc hiÖn th× dÔ, nh−ng ®Ó cã tri thøc ngÇm th× khã (liªn quan ®Õn viÖc ®µo t¹o, sö dông, thu hót chÊt x¸m cña c¸c nhµ qu¶n lý, c¸c quèc gia). §èi víi tri thøc hiÖn, ng−êi mua tri thøc chØ cã ®−îc c¸i gi¸ ®ùng nã (®©y còng ®· lµ mét ®iÒu rÊt quÝ); nh−ng ®Ó khai th¸c nã l¹i cÇn cã con ng−êi biÕt sö dông nã (tr×nh ®é cña ng−êi mua, hoÆc lao ®éng cña chÝnh ng−êi b¸n tri thøc ®ã). §èi víi tri thøc ngÇm ng−êi mua b¾t buéc ph¶i cã ng−êi b¸n (chñ së h÷u tri thøc). §iÒu nµy gi¶i thÝch cho c¸i gäi lµ lîi thÕ cña ng−êi ®i sau muèn ph¸t huy t¸c dông th× vÊn ®Ò cèt lâi lµ ë chç ph¶i cã con ng−êi cã kh¶ n¨ng t− duy. c. Tri thøc (d−íi d¹ng s¶n phÈm) khi ®em sö dông ®ßi hái ph¶i cã c¶ mét qu¸ tr×nh häc hái vµ nghiªn cøu. §èi víi tri thøc hiÖn (m¸y mãc, thiÕt bÞ v.v...) tr−íc khi vËn hµnh th× ng−êi sö dông ph¶i ®−îc häc hái, h−íng dÉn ®Ó n¾m v÷ng kü thuËt sö dông. Qu¸ tr×nh nµy víi ng−êi s¸ng t¹o cßn cã thÓ suy nghÜ t×m tßi ®Ó tiÕp tôc hoµn thiÖn tri thøc (cho d−íi d¹ng c¸c s¶n phÈm vËt chÊt hãa). §«i khi ng−êi tiªu dïng cßn ph¸t hiÖn ra nh÷ng tÝnh n¨ng mµ chÝnh t¸c gi¶ cña nã còng kh«ng ngê tíi. d. Tri thøc (d−íi d¹ng s¶n phÈm) khi ®em tiªu dïng trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng th−êng trë thµnh mét lo¹i hµng hãa cã tÝnh phæ cËp hãa, tÝnh toµn cÇu hãa trong sö dông víi nghÜa lµ ai còng cã thÓ cã nÕu bá tiÒn ra mua nã. §iÒu nµy lÖ thuéc chñ yÕu vµo møc ®é qui ®Þnh cña c¬ chÕ thÞ tr−êng sù rµng buéc qu¶n lý vÜ m« cña Nhµ n−íc (vÒ së h÷u trÝ tuÖ, qui chÕ nhËp c−, ®Þnh c−, møc ®é b¶o hé s¶n xuÊt, møc ®é héi nhËp vµ më cöa giao l−u quèc tÕ, tri thøc b¶n lÜnh cña c¸c nhµ l·nh ®¹o v.v...). e. Tri thøc lµ mét trong c¸c yÕu tè quan träng nhÊt cña s¶n xuÊt vµ ®êi sèng x· héi, nã sÏ trë thµnh lùc l−îng s¶n xuÊt trùc tiÕp vµ quan träng hµng ®Çu nÕu nã g¾n liÒn víi cuéc sèng thùc tÕ cña x· héi, tøc lµ khi nã ®−îc ®em sö dông vµo thùc tÕ nh»m phôc vô nhu cÇu, lîi Ých cho con ng−êi, khi ®ã tri thøc (c¶ hiÖn vµ ngÇm) trë thµnh hiÖn thùc. Nh− vËy viÖc sö dông tri thøc g¾n liÒn víi thÓ chÕ, môc ®Ých, ý ®å cña con ng−êi (c¸ nh©n, doanh nghiÖp, nhµ n−íc). Tri thøc sÏ ®em l¹i nh÷ng ®iÒu tèt ®Ñp cho con ng−êi nÕu nã ®óng ®¹o lý vµ v× con ng−êi, cßn ng−îc l¹i nã chØ ®em tai häa ®Õn cho con ng−êi (vò khÝ giÕt ng−êi, s¶n phÈm ®éc h¹i, lèi sèng suy ®åi v.v...). Tri thøc lÖ thuéc kh¸ nhiÒu vµo thÓ chÕ cña mçi x· héi, tuy nã mang tÝnh toµn cÇu nh−ng tÝnh quèc gia cña mçi n−íc cßn chiÕm vÞ trÝ khèng chÕ rÊt lín. f. Tri thøc trong thêi ®¹i ngµy nay cã tèc ®é gia t¨ng nhanh chãng, ®æi míi liªn tôc. II. Kinh tÕ tri thøc 2.1. Kh¸i qu¸t vÒ sù xuÊt hiÖn cña kinh tÕ tri thøc vµ nh÷ng nghiªn cøu ban ®Çu vÒ kinh tÕ tri thøc Sù ph¸t triÓn cña kinh tÕ trong lÞch sö cña nh©n lo¹i ®· tr¶i qua nh÷ng giai ®o¹n kh¸c nhau. Tr−íc hÕt lµ kinh tÕ s¨n b¾n vµ h¸i l−îm tån t¹i trong hµng tr¨m ngh×n n¨m. TiÕp ®ã lµ kinh tÕ n«ng nghiÖp kÐo dµi kho¶ng m−êi 10 ngh×n n¨m. Råi ®Õn kinh tÕ c«ng nghiÖp xuÊt hiÖn lÇn ®Çu tiªn ë Anh vµo ®Çu nöa sau thÕ kû XVIII. Sau ®ã lµ kinh tÕ tri thøc12, lóc ®Çu th−êng gäi lµ kinh tÕ th«ng tin, ®· ra ®êi lóc ®Çu ë Mü vµo ®Çu nh÷ng n¨m 1970 vµ råi ë nhiÒu n−íc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn vµ ngµy nay c¶ c¸c n−íc c«ng nghiÖp míi (Nics). Kinh tÕ tri thøc nµy, theo mét sè dù b¸o13, ®èi víi n−íc Mü, cã thÓ sÏ kÕt thóc vµo kho¶ng n¨m 2020 ®Ó nh−êng chç cho mét nÒn kinh tÕ míi kh¸c - kinh tÕ sinh häc. ý t−ëng vÒ tÇm quan träng cña tri thøc trong kinh tÕ kh«ng ph¶i lµ míi. Tõ thÕ kû XVIII, Adam Smith ®· nãi ®Õn nh÷ng thÕ hÖ chuyªn gia míi ®· gãp phÇn quan träng vµo viÖc s¶n sinh ra tri thøc cã Ých cho kinh tÕ. Vµ thÕ kû XIX, Karl Marx ®· nhiÒu lÇn nhÊn m¹nh r»ng s¶n xuÊt ngµy cµng phô thuéc nhiÒu h¬n vµo khoa häc vµ c«ng nghÖ. HiÖn nay, trong sù ph¸t triÓn cña nhiÒu n−íc c«ng nghiÖp, tri thøc ®· trë thµnh nh©n tè hµng ®Çu trong t¨ng tr−ëng kinh tÕ, v−ît lªn trªn c¸c nh©n tè s¶n xuÊt cæ truyÒn vèn vµ lao ®éng; vµ chÝnh ®©y lµ ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña nh÷ng nÒn kinh tÕ ®−îc gäi lµ kinh tÕ tri thøc hay kinh tÕ dùa trªn tri thøc. Nh÷ng nghiªn cøu vÒ kinh tÕ tri thøc ®· cã mét lÞch sö h¬n bèn chôc n¨m b¾t ®Çu tõ c«ng tr×nh cña Fritz Machlup "The production and distribution of knowledge in the United States" (S¶n xuÊt vµ ph©n phèi tri thøc ë Mü) xuÊt b¶n n¨m 1962. C«ng tr×nh nµy lÇn ®Çu tiªn ®· ®−a ra kh¸i niÖm "c«ng nghiÖp tri thøc" (knowledge industry) vµ l−u ý mäi ng−êi vÒ tÇm quan träng vµ ®Æc biÖt lµ sù t¨ng tr−ëng nhanh chãng cña khu vùc kinh tÕ nµy. Fritz Machlup lÇn ®Çu tiªn ®· nhËn ra mét sù thay ®æi quan träng trong nÒn kinh tÕ cña n−íc Mü: c¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt, ph©n phèi vµ sö dông tri thøc trong mét sè lÜnh vùc réng lín ®ang ph¸t triÓn nhanh h¬n rÊt nhiÒu sù t¨ng tr−ëng chung cña nÒn kinh tÕ. Ph¸t hiÖn cña Machlup ®· ®−îc c¸c t¸c gi¶ kh¸c x¸c nhËn vµ kh«ng l©u sau ®ã c¸c nhµ nghiªn cøu cßn chøng minh r»ng hiÖn t−îng t−¬ng tù còng x¶y ra ë mét sè n−íc kh¸c nh− Anh, §øc, Ph¸p, v.v... Nh− vËy lµ, theo ý kiÕn hiÖn nay ®· ®−îc chÊp nhËn réng r·i, b¾t ®Çu tõ ®Çu nh÷ng n¨m 1970, tr−íc hÕt ë Mü råi sau ®ã ë mét sè n−íc kh¸c, nÒn kinh tÕ quèc gia ®· chuyÓn tõ giai ®o¹n c«ng nghiÖp sang mét giai ®o¹n míi - kinh tÕ tri thøc, t−¬ng tù nh− tr−íc ®©y, vµo ®Çu nöa sau thÕ kû XVIII, b¾t ®Çu tõ n−íc Anh, ®· cã sù chuyÓn tõ kinh tÕ n«ng nghiÖp sang kinh tÕ c«ng nghiÖp. 12 TiÕng Anh: knowledge economy, tiÕng Ph¸p: Ðconomie du savoir. "Knowledge" ®−îc dÞch sang tiÕng ViÖt lµ "kiÕn thøc" hay "tri thøc" (xem ch¼ng h¹n "Tõ ®iÓn Anh - ViÖt" cña nhãm Hå H¶i Thôy, NXB TP. Hå ChÝ Minh, 1993). "Savoir" vµ "connaissance" trong tiÕng Ph¸p còng ®−îc dÞch lµ "kiÕn thøc" hay "tri thøc" (xem, ch¼ng h¹n, "Tõ ®iÓn Ph¸p - ViÖt, Lª Kh¶ KÕ tæng biªn tËp, Uû ban Khoa häc X· héi ViÖt Nam vµ Agence de CoopÐration Culturelle et Technique xuÊt b¶n, lÇn thø hai, 1988). Trong quyÓn "Anh - ViÖt", "scientific knowledge" ®−îc dÞch lµ "kiÕn thøc khoa häc"; trong quyÓn "Ph¸p - ViÖt", "connaissance scientifique" lµ "tri thøc khoa häc". 13 ThÝ dô: S.Davis, C.Meyer, Times, 22/5/2000, tr.44. 11 C«ng nghiÖp tri thøc ®−îc nghiªn cøu trong c«ng tr×nh cña Machlup bao gåm mäi ho¹t ®éng cã liªn quan ®Õn s¶n xuÊt, ph©n phèi vµ tiªu thô tri thøc trong ba lÜnh vùc: - Nghiªn cøu khoa häc (c¬ b¶n vµ øng dông) vµ triÓn khai; - Gi¸o dôc vµ ®µo t¹o, kÓ c¶ ®µo t¹o tiÕp tôc vµ ®µo t¹o l¹i; - Th«ng tin ®¹i chóng: xuÊt b¶n, b¸o chÝ, truyÒn thanh, truyÒn h×nh, v.v... N¨m 1958, ë Mü, ngµnh c«ng nghiÖp nµy ®· chiÕm 29% GNP (tøc 136 tØ ®«la) vµ sö dông 31% tæng lùc l−îng lao ®éng (tøc 24 triÖu ng−êi). §iÓm ®¸ng chó ý nhÊt lµ tèc ®é t¨ng tr−ëng cña ngµnh c«ng nghiÖp nµy trong thêi gian 1947 - 1958 ®¹t 10,6% hµng n¨m, b»ng hai lÇn tèc ®é t¨ng cña GNP, chøng tá c¸c nguån lùc quèc gia ®· ®−îc thu hót mét c¸ch ®¸ng kÓ vµo c¸c ho¹t ®éng vÒ tri thøc. N¨m n¨m sau, n¨m 1963, tri thøc ®· t¹o ra ë Mü mét gi¸ trÞ gia t¨ng chõng 159 tØ ®«la, chiÕm 33% GNP. N¨m n¨m sau n÷a, n¨m 1968, phÇn c«ng nghiÖp tri thøc cña n−íc Mü ®· lªn tíi gÇn 40% GNP14. Mét c¸i mèc lín trong nghiªn cøu vÒ kinh tÕ tri thøc lµ lý thuyÕt "x· héi hËu c«ng nghiÖp" do nhµ t−¬ng lai häc ng−êi Mü Daniel Bell ®−a ra tõ n¨m 1967 vµ ®−îc tr×nh bµy ®Çy ®ñ trong t¸c phÈm næi tiÕng "The coming of post - industrial society" (Sù xuÊt hiÖn cña x· héi hËu c«ng nghiÖp) n¨m 1973. Trong t¸c phÈm nµy, Bell ®· chØ ra vai trß trung t©m cña c¸c ho¹t ®éng biÕn ®æi tri thøc ë Mü vµ sù kiÖn n−íc Mü ®· chuyÓn tõ x· héi c«ng nghiÖp cña nh÷ng c«ng nh©n "cæ ¸o xanh" sang mét x· héi míi víi vai trß quan träng thuéc vÒ nh÷ng ng−êi lao ®éng "cæ ¸o tr¾ng" - x· héi hËu c«ng nghiÖp. Nh×n chung, ng−êi ta thõa nhËn r»ng Bell ®· sím thÊy mét c¸ch ®óng ®¾n th«ng tin vµ tri thøc lµ nh÷ng nguån lùc quan träng nhÊt lµm biÕn ®æi nÒn kinh tÕ. Song ng−êi ta kh«ng thÓ ®ång ý víi sù gi¶i thÝch cña «ng vÒ nh÷ng biÕn ®æi x· héi kÌm theo. Nh÷ng biÕn ®æi nµy kh«ng ph¶i lµ sù v−ît lªn trªn nh÷ng cÊu tróc kinh tÕ - x· héi t− b¶n chñ nghÜa c¬ b¶n cña thêi ®¹i c«ng nghiÖp nh− «ng ®· kh¼ng ®Þnh, mµ chØ thÓ hiÖn nh÷ng cè g¾ng nh»m kh¾c phôc cuéc khñng ho¶ng cña ph−¬ng thøc s¶n xuÊt t− b¶n chñ nghÜa lóc bÊy giê. Mét c«ng tr×nh kh¸c ®· g©y ®−îc sù chó ý cña nhiÒu nhµ nghiªn cøu lµ luËn ¸n tiÕn sÜ cña Marc Porat n¨m 1974 ®−îc tr×nh bµy ®Çy ®ñ trong cuèn s¸ch "The information economy: Definition and measurement" (NÒn kinh tÕ th«ng tin: §Þnh nghÜa vµ ®o l−êng) xuÊt b¶n n¨m 1977. Trong c«ng tr×nh, t¸c gi¶ ®· ®−a ra kh¸i niÖm "khu vùc th«ng tin" vµ nghiªn cøu sù ph¸t triÓn 14 G.Anderla, Information in 1985, OECD, Paris, 1973 12 cña khu vùc nµy cña n−íc Mü tõ gi÷a thÕ kû XIX cho ®Õn n¨m 1970. Lùc l−îng lao ®éng tham gia chñ yÕu vµo xö lý th«ng tin (lao ®éng th«ng tin) tõ ba khu vùc kinh tÕ (n«ng nghiÖp, c«ng nghiÖp, dÞch vô) theo c¸ch ph©n chia cæ truyÒn nÒn kinh tÕ ®−îc t¸ch ra ®Ó t¹o thµnh mét khu vùc thø t− - khu vùc th«ng tin. Khu vùc nµy cña nÒn kinh tÕ Mü ®· trë thµnh lín nhÊt vµo kho¶ng n¨m 1970 vµ chiÕm h¬n 50% lùc l−îng lao ®éng cña c¶ n−íc15. ChÝnh víi ý nghÜa nh− vËy, nÒn kinh tÕ cña n−íc Mü ®· trë thµnh nÒn "kinh tÕ th«ng tin", t−¬ng tù nh− tr−íc ®©y, vµo ®Çu thÕ kû XX, kinh tÕ cña Mü ®· trë thµnh kinh tÕ c«ng nghiÖp khi khu vùc c«ng nghiÖp trë nªn lín h¬n khu vùc n«ng nghiÖp. X· héi hËu c«ng nghiÖp cña Bell do ®ã cã thÓ hiÓu lµ x· héi mµ nÒn kinh tÕ cña nã ®· trë thµnh kinh tÕ th«ng tin. MÆc dï cßn mét sè h¹n chÕ 16, nh−ng víi ®Æc ®iÓm rÊt ®¬n gi¶n (chØ cÇn sö dông mét chØ tiªu duy nhÊt lµ ®Çu vµo - lao ®éng th«ng tin, hay ®Çu ra - s¶n phÈm cña lao ®éng th«ng tin), c¸ch tiÕp cËn cña Porat cã thÓ gióp chóng ta thÊy ®−îc mét xu h−íng lín trong sù ph¸t triÓn kinh tÕ ë c¸c n−íc. §ã lµ sù gia t¨ng liªn tôc cña c¸c ho¹t ®éng cã liªn quan nhiÒu ®Õn th«ng tin vµ tri thøc vµ c¸c ho¹t ®éng nµy ®· trë thµnh quan träng nhÊt trong c¸c nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn. C¸ch tiÕp cËn ®¬n gi¶n nµy cã thÓ ¸p dông ngay ®Ó b−íc ®Çu nh×n ra bãng d¸ng cña kinh tÕ tri thøc vµ chiÒu h−íng ph¸t triÓn cña nã ë nh÷ng n−íc míi b¾t ®Çu ®−îc nghiªn cøu vÒ kinh tÕ tri thøc, thÝ dô nh− n−íc ta. C¸ch tiÕp cËn nµy cã thÓ thùc hiÖn kh¸ nhanh chãng b»ng c¸ch s¾p xÕp l¹i c¸c lo¹i nghÒ nghiÖp trong c¸c thèng kª lao ®éng quèc gia, c¸c kÕt qu¶ thu ®−îc sÏ cã ý nghÜa nhÊt ®Þnh nh− chóng ta ®· thÊy tõ c«ng tr×nh cña Porat vÒ n−íc Mü vµ sau ®ã cña nhiÒu t¸c gi¶ kh¸c vÒ mét sè n−íc kh¸c. Sù nhËn thøc vÒ vai trß quan träng hµng ®Çu cña s¶n xuÊt, ph©n phèi vµ sö dông tri thøc trong t¨ng tr−ëng kinh tÕ ë nhiÒu n−íc c«ng nghiÖp ®−îc tr×nh bµy trong rÊt nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu trong kho¶ng m−êi n¨m gÇn ®©y ®· dÉn ®Õn sù ra ®êi vµ ®−îc sö dông ngµy cµng réng r·i cña kh¸i niÖm kinh tÕ tri thøc (knowledge economy) hay kinh tÕ dùa trªn tri thøc (knowledge-based economy). Ngµy nay, nhiÒu n−íc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn kh¸c vµ c¶ mét sè n−íc c«ng nghiÖp míi ë ch©u Mü La tinh vµ ch©u ¸ còng ®· b−íc vµo giai ®o¹n ph¸t triÓn kinh tÕ tri thøc. C¸c nghiªn cøu vÒ vÊn ®Ò nµy ®· xuÊt hiÖn mçi ngµy mét nhiÒu h¬n. §Æc biÖt, mét b¸o c¸o cña Tæ chøc Hîp t¸c vµ Ph¸t triÓn Kinh tÕ (OECD) n¨m 1996 [8] ®· v¹ch ra khung c¸c vÊn ®Ò cña kinh tÕ tri thøc cã thÓ sö dông lµm c¬ së ban ®Çu cho viÖc tiÕp tôc nghiªn cøu vÒ sù ph¸t triÓn cña nÒn kinh tÕ nµy. B¸o c¸o viÕt: "Tõ "kinh tÕ tri thøc" ®· xuÊt hiÖn tõ sù nhËn thøc vÒ vai trß cña tri thøc vµ c«ng nghÖ trong t¨ng tr−ëng kinh tÕ. §µnh r»ng tri thøc lu«n lu«n 15 5. E.B. Parker, M. Porat, trong: Confrence sur les politiques en matire d' information communications, OCDE, Paris, 1976, 95. 16 nh− x¸c ®Þnh thÕ nµo lµ lao ®éng th«ng tin hay ho¹t ®éng th«ng tin,… 13 et de lµ mét yÕu tè trung t©m cña ph¸t triÓn kinh tÕ, song vÊn ®Ò lµ sù phô thuéc cña kinh tÕ mét c¸ch chÆt chÏ vµo s¶n xuÊt, truyÒn b¸ vµ sö dông tri thøc ngµy nay ®· ®−îc ®Æt lªn trªn hÕt. §iÒu nµy ®· ®−a mét sè nhµ kinh tÕ ®Õn chç cho r»ng hµm s¶n xuÊt nh− ®· ®−îc sö dông trong lý thuyÕt t©n cæ ®iÓn cÇn ph¶i ®−îc söa ®æi vµ nh©n tè "tri thøc" cÇn ph¶i ®−îc ®−a vµo nã mét c¸ch trùc tiÕp h¬n - mét sù ph¸t biÓu l¹i vÒ kinh tÕ trong "lý thuyÕt míi vÒ t¨ng tr−ëng"17. Theo quan niÖm cæ ®iÓn, s¶n xuÊt phô thuéc vµo l−îng c¸c nh©n tè s¶n xuÊt ®−îc sö dông, ®Æc biÖt lµ lao ®éng, vèn, vËt t− vµ n¨ng l−îng. C«ng nghÖ hay tri thøc ®−îc xem lµ c¸c yÕu tè bªn ngoµi, kh«ng ph¶i lµ mét phÇn liªn kÕt cña hµm s¶n xuÊt. Theo quan niÖm míi vÒ t¨ng tr−ëng kinh tÕ, hµm nµy phô thuéc trùc tiÕp h¬n vµo ®Çu t− cho tri thøc, nh©n tè nµy cã thÓ lµm t¨ng kh¶ n¨ng s¶n xuÊt cña c¸c ®Çu vµo cæ ®iÓn. Tri thøc còng cung cÊp bÝ quyÕt lµ c¸i gióp ng−êi ta kÕt hîp c¸c ®Çu vµo ®ã ®Ó t¹o ra c¸c s¶n phÈm ®æi míi vµ c¶i tiÕn c¸c quy tr×nh". Song viÖc nghiªn cøu vÒ kinh tÕ tri thøc hiÖn nay cßn cã khã kh¨n lín lµ c¸c thèng kª kinh tÕ toµn quèc gia còng nh− cña c¸c h·ng vÒ chñ yÕu ®Òu ®−îc thùc hiÖn theo ph−¬ng ph¸p truyÒn thèng, thiÕu hoÆc kh«ng cã c¸c sè liÖu vÒ c¸c nguån lùc v« h×nh18 cã vai trß ®Æc biÖt quan träng trong kinh tÕ tri thøc. Sù ®¸nh gi¸ c¸c nÒn kinh tÕ tri thøc ®ang næi lªn ë c¸c quèc gia do ®ã th−êng lµ kh«ng trùc tiÕp vµ phô thuéc vµo sù lùa chän cña c¸c nhµ nghiªn cøu khi sö dông c¸c sè liÖu chØ cã thÓ ph¶n ¸nh mét c¸ch gi¸n tiÕp c¸c qu¸ tr×nh cña kinh tÕ tri thøc. 2.2. Kh¸i niÖm vÒ kinh tÕ tri thøc a/ VÒ tªn gäi: Nh÷ng n¨m gÇn ®©y trong nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu, nhiÒu héi nghÞ, héi th¶o quèc tÕ vµ trong nhiÒu v¨n b¶n chiÕn l−îc ph¸t triÓn cña c¸c quèc gia, ng−êi ta ®· dïng nhiÒu tªn gäi kh¸c nhau cho giai ®o¹n ph¸t triÓn míi cña nÒn kinh tÕ nh−: "Kinh tÕ th«ng tin - infomation economy", "kinh tÕ m¹ng - network economy", "kinh tÕ sè - digital economy" (nãi lªn vai trß quyÕt ®Þnh cña c«ng nghÖ th«ng tin trong ph¸t triÓn kinh tÕ). "Kinh tÕ häc hái - learning economy" (nãi lªn ®éng lùc chñ yÕu cña nÒn kinh tÕ lµ sù häc tËp suèt ®êi cña mäi ng−êi). "Kinh tÕ dùa vµo tri thøc - knowledge based economy", 'kinh tÕ dÉn d¾t bëi tri thøc - knowledge driven economy", "kinh tÕ tri thøc - knowledge economy" (nãi lªn vai trß quyÕt ®Þnh cña tri thøc vµ c«ng nghÖ ®èi víi ph¸t triÓn kinh tÕ). "Kinh tÕ míi - new economy" (lµ tªn gäi chung, kh«ng x¸c ®Þnh néi dung). 17 18 Xem chi tiÕt ë Phô lôc 3 Xem chi tiÕt ë Phô lôc 2 14 Trong sè c¸c tªn gäi trªn, kinh tÕ tri thøc lµ tªn gäi th−êng dïng nhÊt. Tæ chøc OECD chÝnh thøc dïng tõ n¨m 1995. Tªn gäi nµy nãi lªn ®−îc néi dung cèt lâi cña nÒn kinh tÕ míi, cßn kinh tÕ th«ng tin, kinh tÕ sè chØ míi nãi vÒ c«ng nghÖ th«ng tin, mÆc dï c«ng nghÖ th«ng tin lµ néi dung chñ yÕu nhÊt nh−ng kh«ng bao gåm ®−îc c¸c yÕu tè tri thøc vµ c«ng nghÖ kh¸c19. B¶ng 1: §Æc tr−ng cña c¸c nÒn kinh tÕ NÒn kinh tÕ th«ng tin Tµi nguyªn th«ng tin - tri thøc lµ quan träng NÒn kinh tÕ sè (m¹ng, internet) Kü thuËt sè hãa më ra kh¶ n¨ng míi. NÒn kinh tÕ tri thøc (dùa trªn tri Khoa häc vµ c«ng nghÖ lµ lùc l−îng s¶n thøc) xuÊt trùc tiÕp NÒn kinh tÕ häc hái (learning) Häc hái suèt ®êi ®Ó ®æi míi kh«ng ngõng b/. VÒ néi dung, c¸ch hiÓu: Bé Th−¬ng m¹i vµ c«ng nghiÖp n−íc Anh (n¨m 1998) cho r»ng mét nÒn kinh tÕ ®−îc dÉn d¾t bëi tri thøc lµ mét nÒn kinh tÕ mµ viÖc s¶n sinh vµ khai th¸c tri thøc cã vai trß næi tréi trong qu¸ tr×nh t¹o ra cña c¶i20. Theo GS.VS. §Æng H÷u21, kinh tÕ tri thøc lµ nÒn kinh tÕ trong ®ã sù s¶n sinh ra, phæ cËp vµ sö dông tri thøc gi÷ vai trß quyÕt ®Þnh ®èi víi sù ph¸t triÓn kinh tÕ, t¹o ra cña c¶i, n©ng cao chÊt l−îng cuéc sèng. Trong nÒn kinh tÕ tri thøc vÉn cßn n«ng nghiÖp vµ c«ng nghiÖp nh−ng hai ngµnh nµy chiÕm tû lÖ thÊp. Còng nh− trong nÒn kinh tÕ c«ng nghiÖp vÉn cßn n«ng nghiÖp nh−ng n«ng nghiÖp nhá bÐ. Trong nÒn kinh tÕ tri thøc chiÕm ®a sè lµ c¸c ngµnh kinh tÕ dùa vµo tri thøc, dùa vµo c¸c thµnh tùu míi nhÊt cña khoa häc vµ c«ng nghÖ. B¶ng 2: So s¸nh kh¸i qu¸t c¸c thêi ®¹i kinh tÕ Kinh tÕ n«ng nghiÖp Kinh tÕ c«ng nghiÖp Kinh tÕ tri thøc §Çu vµo cña s¶n Lao ®éng, ®Êt ®ai, Lao ®éng, ®Êt ®ai, Lao ®éng, ®Êt ®ai, vèn, xuÊt vèn, c«ng nghÖ, thiÕt c«ng nghÖ, thiÕt bÞ, tri vèn bÞ thøc, th«ng tin. C¸c qu¸ tr×nh chñ Trång trät, ch¨n nu«i ChÕ t¹o, gia c«ng Thao t¸c, ®iÒu khiÓn, yÕu kiÓm so¸t, xö lý th«ng tin §Çu ra cña s¶n xuÊt L−¬ng thùc Cña c¶i, hµng hãa S¶n phÈm ®¸p øng nhu tiªu dïng, c¸c xÝ cÇu ngµy cµng cao cña nghiÖp, nÒn c«ng cuéc sèng, c«ng nghiÖp nghiÖp tri thøc, vèn tri thøc 19 GS.VS. §Æng H÷u - B¸o c¸o ®Ò dÉn kinh tÕ tri thøc víi chiÕn l−îc ph¸t triÓn cña ViÖt Nam, Kû yÕu héi th¶o, tr. 17. 20 NÒn kinh tÕ tri thøc, nhËn thøc vµ hµnh ®éng - NXB Thèng kª, Hµ Néi 2000, tr. 123. 21 Kû yÕu h«i th¶o khoa häc, tr. 21. 15 C«ng nghiÖp chñ Sö dông sóc vËt, c¬ C«ng nghiÖp vµ dÞch C¸c ngµnh kinh tÕ tri yÕu thóc ®Èy ph¸t giíi hãa ®¬n gi¶n vô lµ chñ yÕu thøc thèng trÞ triÓn C¬ cÊu x· héi N«ng d©n C«ng nh©n C«ng nh©n tri thøc §Çu t− cho R & D < 0,3% GDP Tû lÖ ®ãng gãp cña < 10% KHCN cho t¨ng tr−ëng kinh tÕ §Çu t− cho gi¸o dôc < 1% GDP TÇm quan träng cña Nhá gi¸o dôc Tr×nh ®é v¨n hãa trung Tû lÖ mï ch÷a cao b×nh Vai trß cña truyÒn Kh«ng lín th«ng 1-2% GDP > 3% GDP > 30% > 80% 2 - 4% GDP > 6% GDP Lín RÊt lín Trung häc Sau trung häc Lín RÊt lín Nh− vËy, cã thÓ nãi kinh tÕ tri thøc lµ mét giai ®o¹n ph¸t triÓn míi cña c¸c nÒn kinh tÕ sau kinh tÕ c«ng nghiÖp víi vai trß cña s¶n xuÊt, ph©n phèi vµ sö dông kiÕn thøc trong t¨ng tr−ëng kinh tÕ ngµy cµng trë nªn quan träng; ®Æc biÖt tri thøc ®· trë thµnh nh©n tè hµng ®Çu cña s¶n xuÊt, v−ît lªn trªn c¸c nh©n tè s¶n xuÊt cæ truyÒn vèn vµ lao ®éng. Kinh tÕ tri thøc kh¸c víi lo¹i h×nh kinh tÕ tr−íc ®©y lÊy c«ng nghiÖp truyÒn thèng lµm nÒn t¶ng, lÊy nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn thiÕu thèn vµ Ýt ái lµm chç dùa ®Ó ph¸t triÓn s¶n xuÊt, ë chç lÊy c«ng nghÖ cao lµm lùc l−îng s¶n xuÊt, lÊy trÝ lùc - nguån tµi nguyªn v« tËn lµm chç dùa chñ yÕu, lÊy c«ng nghÖ th«ng tin lµm nÒn t¶ng ®Ó ph¸t triÓn (h×nh 4)22. H×nh 4: C¬ së cña kinh tÕ tri thøc Kinh tÕ tri thøc C«ng nghÖ cao (lùc l−îng s¶n xuÊt) Tµi nguyªn trÝ lùc C«ng nghÖ th«ng tin (nÒn t¶ng) Còng cã thÓ ®Þnh nghÜa ®¬n gi¶n h¬n: kinh tÕ tri thøc lµ nÒn kinh tÕ, trong ®ã khoa häc c«ng nghÖ trë thµnh lùc l−îng s¶n xuÊt trùc tiÕp, lµ yÕu tè quyÕt ®Þnh hµng ®Çu viÖc s¶n xuÊt ra cña c¶i, søc c¹nh tranh vµ triÓn väng ph¸t triÓn. V¾n t¾t h¬n: khoa häc c«ng nghÖ lµ lùc l−îng s¶n xuÊt thø nhÊt. 22 TS.TrÇn Minh TiÕn - TS. Hå Ngäc LuËt, Sdd, tr.155. 16 Kinh tÕ tri thøc cã thÓ ®−îc hiÓu ®¬n gi¶n23 nh− sau: + Gi¸ trÞ s¶n phÈm: Gi¸ trÞ (GT) cña mçi s¶n phÈm (hµng hãa hay dÞch vô), ®−îc ®o vÝ dô b»ng tiÒn, bao gåm gi¸ trÞ cña hai thµnh tè: • Gi¸ trÞ cña vËt liÖu t¹o ra s¶n phÈm (GTvl) • Gi¸ trÞ cña c«ng søc cña con ng−êi t¹o ra s¶n phÈm (GTcs), phÇn nµy l¹i gåm hai phÇn: * Gi¸ trÞ cña c«ng lao ®éng ch©n tay (GTct) * Gi¸ trÞ cña c«ng lao ®éng trÝ tuÖ (GTtt). Nãi c¸ch kh¸c, GT = GTvl + GTcs = GTvl + GTct + GTtt. NÕu GTtt chiÕm phÇn lín cña GT, vÝ dô GTtt > 50% GT, ta nãi s¶n phÈm cã hµm l−îng trÝ tuÖ cao. HiÓn nhiªn ®iÒu nµy chØ cã nghÜa khi s¶n phÈm ®−îc ®Þnh gi¸, nãi n«m na lµ qua qu¸ tr×nh trao ®æi. + Kinh tÕ tri thøc: Trong mét nÒn kinh tÕ cã v« vµn s¶n phÈm (hµng hãa vµ dÞch vô) ®−îc trao ®æi. Khi tæng hîp gi¸ trÞ cña tÊt c¶ c¸c s¶n phÈm ®−îc trao ®æi trong mét kho¶ng thêi gian nµo ®ã, vÝ dô trong mét n¨m, cña mét nÒn (hay mét ngµnh) kinh tÕ ta cã, t−¬ng tù nh− víi s¶n phÈm nãi ë môc trªn: Tæng GT = Tæng GTvl + Tæng GTct + Tæng GTtt. Khi Tæng GTtt chiÕm phÇn lín cña Tæng GT, vÝ dô qu¸ 50%, ta nãi nÒn (hay ngµnh) kinh tÕ ®ã lµ nÒn (ngµnh) kinh tÕ tri thøc. C¸c ®Þnh nghÜa trªn hµm ý: Thø nhÊt, trong nÒn kinh tÕ tri thøc, vÊn ®Ò kh«ng chØ t¹o ra tri thøc mµ c¶ thu nhËn, sö dông vµ truyÒn b¸ tri thøc. Thø hai, kinh tÕ tri thøc kh«ng chØ bao hµm duy nhÊt c¸c lÜnh vùc ho¹t ®éng víi c«ng nghÖ cao, sö dông lao ®éng tri thøc vµ lao ®éng cã kü n¨ng cao lµ chÝnh mµ cßn lµ qu¸ tr×nh tri thøc x©m nhËp vµo vµ chi phèi tÊt c¶ mäi ho¹t ®éng kinh tÕ. Èn cña nhËn ®Þnh nµy lµ nÒn kinh tÕ tri thøc kh«ng nhÊt thiÕt cã cÊu tróc ngµnh thuÇn nhÊt vÒ tr×nh ®é ph¸t triÓn, nghÜa lµ kh«ng ph¶i lµ tÊt c¶ c¸c ngµnh ®Òu ph¶i dùa trªn nÒn t¶ng c«ng nghiÖp - kü thuËt cao. Song ®iÒu ch¾c ch¾n lµ tÊt c¶ c¸c ngµnh, dï ë tr×nh ®é nµo, còng ®Òu ho¹t ®éng d−íi sù chi phèi cña tri thøc. Tãm l¹i, hiÖn nay cã kh«ng Ýt c¸ch hiÓu kh¸c nhau vÒ kinh tÕ tri thøc. §Ó lµm râ kh¸i niÖm nµy cÇn cã thªm thêi gian kiÓm chøng. Nh−ng c¸ch 23 Xem TS. NguyÔn Quang A, Kû yÕu héi th¶o, tr. 197 17 hiÓu tèt h¬n cã lÏ lµ ph¶i xuÊt ph¸t tõ sù cÊu tróc cña b¶n th©n thuËt ng÷ kinh tÕ tri thøc. - Kinh tÕ: Theo c¸ch hiÓu th«ng th−êng lµ: tæng thÓ (hoÆc mét bé phËn) c¸c yÕu tè s¶n xuÊt, c¸c ®iÒu kiÖn vËt chÊt vµ ®êi sèng con ng−êi, vµ c¸c mèi quan hÖ vËt chÊt gi÷a con ng−êi víi con ng−êi trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vµ t¸i s¶n xuÊt x· héi ë mét giai ®o¹n lÞch sö nhÊt ®Þnh mµ mÊu chèt lµ vÊn ®Ò lîi Ých. Kinh tÕ ®−îc h×nh thµnh chñ yÕu tõ c¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt (bao gåm: c¸c yÕu tè cña s¶n xuÊt vµ quan hÖ s¶n xuÊt) vµ mét phÇn tõ c¸c quan hÖ ®èi ngo¹i còng nh− c¸c yÕu tè v¨n hãa (H×nh 5). 18 Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ tïy thuéc vµo møc ®é tiÕn bé cña khoa häc c«ng nghÖ cao bëi tû träng chiÕm gi÷ cña c¸c yÕu tè thµnh phÇn t¹o nªn c¬ së cña kinh tÕ. Dùa vµo møc ®é nµy, theo c¸c ph©n lo¹i th−êng xÐt, qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ cña nh©n lo¹i ®Õn nay ®· lÇn l−ît chuyÓn qua 3 giai ®o¹n24: + Kinh tÕ søc ng−êi (kinh tÕ lao ®éng), viÖc ph¸t triÓn kinh tÕ chñ yÕu dùa vµo yÕu tè thÓ lùc (sè 1) lµ chÝnh (trong ngµnh n«ng nghiÖp) víi mét phÇn nhá cña c¸c yÕu tè kh¸c, n¨ng suÊt lao ®éng rÊt thÊp. + Kinh tÕ tµi nguyªn: ViÖc ph¸t triÓn kinh tÕ chñ yÕu dùa vµo yÕu tè chiÕm h÷u vµ sö dông tµi nguyªn (sè 4 vµ 5) vµ mét phÇn cña yÕu tè n¨ng suÊt lao ®éng (sè 2) ®· t¨ng nhanh. Kinh tÕ tµi nguyªn th−êng thÊy ë h×nh th¸i kinh tÕ c«ng nghiÖp quen biÕt. Kinh tÕ tri thøc lµ kinh tÕ ph¸t triÓn dùa trªn c¬ së lÊy trÝ lùc lµm nguån tµi nguyªn chñ yÕu. B¶ng 3: Nh÷ng ®Æc tr−ng chñ yÕu cña 3 giai ®o¹n kinh tÕ I STT Kinh tÕ søc ng−êi C¸c ®Æc tr−ng 1 TÇm quan träng cña nghiªn cøu khoa häc 2 Kinh tÕ tri thøc rÊt lín Tû lÖ kinh phÝ dµnh cho nghiªn cøu khoa d−íi 0,3% häc trªn GDP 1 - 2% trªn 3% 3 Tû lÖ ®ãng gãp cña KH&CN cho t¨ng tr−ëng d−íi 10% kinh tÕ trªn 40% trªn 80% 4 TÇm quan träng cña gi¸o dôc nhá lín rÊt lín 5 Tû lÖ kinh phÝ dµnh cho gi¸o dôc trªn GDP d−íi 1% 2 - 3% 6 - 8% 7 B×nh qu©n tr×nh ®é v¨n hãa Tû lÖ mï ch÷ cao Trung häc Trung häc chuyªn nghiÖp KÕt cÊu c«ng nghÖ: - C«ng nghÖ th«ng tin - 3 - 5% gÇn 15% - C«ng nghÖ sinh häc - 2% gÇn 10% - 2% gÇn 10% - 2% gÇn 10% - C«ng nghÖ s¹ch - 1% gÇn 5% - C«ng nghÖ vËt liÖu míi - 1% gÇn 5% - gÇn 5% - C«ng nghÖ n¨ng l−îng t¸i sinh vµ n¨ng l−îng mí i - C«ng nghÖ biÓn - - C«ng nghÖ kh«ng gian 24 Kinh tÕ tµi nguyªn III lín 6 Nhá II Kû yÕu héi th¶o, trang 155 (TrÇn Minh TiÕn, Hå Ngäc LuËt). 20