Tài liệu Thực trạng và giải pháp phát triển sản xuất chè trên địa bàn huyện trấn yên tỉnh yên bái

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM TRIỆU ANH TUẤN THỰC TRẠNG VÀ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN SẢN XUẤT CHÈ TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN TRẤN YÊN TỈNH YÊN BÁI LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ NÔNG NGHIỆP Thái Nguyên - 2019 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM TRIỆU ANH TUẤN THỰC TRẠNG VÀ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN SẢN XUẤT CHÈ TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN TRẤN YÊN TỈNH YÊN BÁI Ngành: Kinh tế nông nghiệp Mã số: 8620115 LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ NÔNG NGHIỆP Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Đinh Ngọc Lan Thái Nguyên - 2019 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn này là trung thực và chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu trích dẫn trong quá trình nghiên cứu đã được trích dẫn và ghi rõ nguồn gốc. Thái Nguyên, tháng 01 năm 2019 Tác giả Triệu Anh Tuấn ii LỜI CẢM ƠN Trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn tôi đã được sự quan tâm, giúp đỡ tận tình của nhiều tập thể và cá nhân. Tôi xin bày tỏ lòng cảm ơn sâu sắc đến Ban Giám hiệu, phòng Đào tạo, Ban chủ nhiệm Khoa KT&PTNT cùng các thầy cô Trường Đại học Nông lâm Thái Nguyên đã tận tình giúp đỡ, hướng dẫn, tạo điều kiện về mọi mặt để tôi thực hiện đề tài này. Đặc biệt tôi xin cảm ơn PGS.TS. Đinh Ngọc Lan, đã hướng dẫn chỉ bảo tận tình và đóng góp nhiều ý kiến quý báu cho tôi hoàn thành luận văn tốt nghiệp. Tôi xin chân thành cảm ơn các cơ quan, ban, ngành, đoàn thể gồm: Huyện uỷ Trấn Yên, UBND huyện Trấn Yên, Phòng Nông nghiệp và PTNT huyện Trấn Yên, Chi cục Thống kê huyện Trấn Yên, UBND các xã Bảo Hưng, Việt Cường, Hưng Thịnh huyện Trấn Yên. Cuối cùng tôi xin trân thành cảm ơn sâu sắc tới gia đình và bạn bè, những người đã chia sẻ, động viên, khích lệ và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu để hoàn thành tốt luận văn của mình. Một lần nữa tôi xin chân thành cảm ơn tất cả sự giúp đỡ quý báu của các tập thể và cá nhân đã dành cho tôi. Thái Nguyên, ngày tháng 01 năm 2019 Tác giả luận văn Triệu Anh Tuấn iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................. i LỜI CẢM ƠN ..................................................................................................... ii MỤC LỤC ......................................................................................................... iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ................................................................... v DANH MỤC CÁC BẢNG .................................................................................. vi DANH MỤC CÁC HÌNH ................................................................................. viii TRÍCH YẾU LUẬN VĂN THẠC SỸ ................................................................. ix MỞ ĐẦU............................................................................................................ 1 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu ............................................................. 1 2. Mục tiêu nghiên cứu ...................................................................................... 3 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................. 3 Chương 1: CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA ĐỀ TÀI ................................................. 4 1.1. Cơ sở lý luận của đề tài .............................................................................. 4 1.1.1. Đặc điểm của cây chè .............................................................................. 4 1.1.2. Vai trò của chè đối với đời sống ........................................................... 11 1.1.3. Các nhân tố ảnh hưởng đến phát triển sản xuất chè.............................. 11 1.1.4. Cơ sở lý luận về hiệu quả kinh tế .......................................................... 15 1.2. Cơ sở thực tiễn của đề tài ......................................................................... 17 1.2.1. Tình hình sản xuất chè trên thế giới ...................................................... 17 1.2.2. Tình hình sản xuất và xuất khẩu chè Việt Nam .................................... 20 1.2.3. Tình hình sản xuất tiêu thụ chè Yên Bái ............................................... 23 Chương 2: ĐẶC ĐIỂM ĐỊA BÀN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ....... 30 2.1. Đặc điểm địa bàn nghiên cứu ................................................................... 30 2.1.1. Điều kiện tự nhiên ................................................................................. 30 2.1.2. Điều kiện kinh tế xã hội ........................................................................ 33 2.2. Nội dung nghiên cứu ................................................................................ 40 iv 2.3. Phương pháp nghiên cứu .......................................................................... 40 2.3.1. Chọn địa điểm nghiên cứu .................................................................... 40 2.3.2. Phương pháp thu thập thông tin ............................................................ 40 2.3.3. Phương pháp phân tích đánh giá ........................................................... 42 2.3.4. Hệ thống chỉ tiêu đánh giá kết quả và hiệu quả kinh tế ........................ 43 Chương 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN ............................... 46 3.1. Thực trạng phát triển và sản xuất chè tại huyện Trấn Yên ...................... 46 3.1.1. Tình hình chung về sản xuất chè tại huyện Trấn Yên .......................... 46 3.1.2. Tình hình chung của các hộ nghiên cứu ............................................... 49 3.1.3. Phân tích hiệu quả sản xuất chè của các hộ điều tra ............................. 59 3.1.4. So sánh chè trung du và chè giống mới chất lượng cao ....................... 61 3.1.5. Một số khó khăn và nguyện vọng hỗ trợ sản xuất chè của hộ nông dân ...... 67 3.2. Một số yếu tố chủ yếu ảnh hưởng đến hiệu quả kinh tế của cây chè....... 71 3.3. Một số nhận xét về tình hình phát triển sản xuất chè của hộ nông dân ... 73 3.4. Một số giải pháp phát triển chè tại huyện Trấn Yên ................................ 75 3.4.1. Một số quan điểm phát triển ................................................................. 75 3.4.2. Một số chỉ tiêu phát triển sản xuất chè của huyện Trấn Yên giai đoạn 2015 - 2020................................................................................... 76 3.4.3. Một số giải pháp phát triển sản xuất và nâng cao hiệu quả kinh tế sản xuất chè cho huyện Trấn Yên ......................................................... 77 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .......................................................................... 84 1. Kết luận ....................................................................................................... 84 2. Kiến nghị ..................................................................................................... 85 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................... 87 PHỤ LỤC ............................................................................................................ v DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Diễn giải BQ Bình quân LĐ Công lao động CNH-HĐH Công nghiệp hóa hiện đại hóa DT Diện tích ĐVT Đơn vị tính GO Tổng giá trị sản xuất Ha Hec ta IC Chi phí trung gian KH-KT Khoa học kỹ thuật MI Thu nhập hỗn hợp Pr Lợi nhuận PTBQ Phát triển bình quân TC Tổng chi phí TSCĐ Tài sản cố định UBND Uỷ Ban Nhân Dân VA Giá trị gia tăng VNĐ Việt nam đồng  Lượng tăng giảm tuyệt đối vi DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Diện tích, năng suất, sản lượng chè một số nước trên thế giới năm 2015 ........................................................................... 17 Bảng 1.2: Tình hình sản xuất và xuất khẩu chè trên thế giới các năm 2016 ....... 18 Bảng 1.3: Thị trường xuất khẩu chè của Việt Nam Xuất khẩu chè 7 tháng đầu năm 2018 .................................................................. 21 Bảng 1.4: Một số cơ sở chế biến chè công nghiệp trong tỉnh Yên Bái ..... 29 Bảng 2.1. Hiện trạng sử dụng đất phân theo loại đất và phân theo xã, thị trấn của huyện Trấn Yên năm 2017 .................................... 32 Bảng 2.2. Diện tích, năng suất, sản lượng một số cây trồng chính của huyện Trấn Yên năm 2017 ....................................................... 34 Bảng 2.3. Số lượng gia súc, gia cầm của huyện Trấn Yên giai đoạn 2015-2017 .................................................................................. 36 Bảng 3.1. Kết quả sản xuất chè huyện Trấn Yên năm 2017 ..................... 46 Bảng 3.2: Diện tích chè của huyện Trấn Yên qua các năm 2015-2017 .... 48 Bảng 3.3: Diện tích, năng suất, sản lượng chè của huyện Trấn Yên qua các năm 2015-2017 ............................................................ 49 Bảng 3.4: Tình hình nhân lực sản xuất chè các hộ điều tra ...................... 50 Bảng 3.5. Diện tích đất sản xuất của hộ nông dân .................................... 51 Bảng 3.6: Trang thiết bị vật tư máy móc phục vụ sản xuất chè ................ 52 Bảng 3.7: Giá bán chè khô bình quân của các hộ sản xuất chè ................ 54 Bảng 3.8: Tình hình sản xuất chè của hộ nông dân .................................. 56 Bảng 3.9: Chi phí sản xuất cho 1 ha chè của hộ điều tra .......................... 57 Bảng 3.10: Kết quả sản xuất chè trên 1 ha của hộ điều tra ......................... 58 Bảng 3.11: Hiệu quả sản xuất chè của các hộ điều tra ................................ 59 Bảng 3.12: Phân tích SWOT trong sản xuất chè ở hộ dân .......................... 60 vii Bảng 3.13: So sánh năng suất và giá bán chè trung du với chè giống mới chất lượng cao của hộ dân ................................................. 61 Bảng 3.14: So sánh chi phí sản xuất chè trung du với chè giống mới chất lượng cao của hộ dân bình quân/ha/năm .......................... 62 Bảng 3.15: So sánh kết quả sản xuất chè trung du với chè giống mới chất lượng cao của hộ dân/1ha/1năm ....................................... 64 Bảng 3.16: So sánh hiệu quả sử dụng vốn của hộ trồng chè....................... 64 Bảng 3.17: So sánh hiệu quả sử lao động của hộ trồng chè ........................ 65 Bảng 3.18: So sánh thuận lợi khó khăn của chè trung du với chè giống mới chất lượng cao của hộ trồng chè ........................................ 67 Bảng 3.19: Thu thập ý kiến đánh giá về những khó khăn trong sản xuất chè của người dân huyện Trấn Yên .................................. 69 Bảng 3.20: Nguyện vọng của người dân trồng chè về chính sách hỗ trợ của Nhà nước ............................................................................ 70 viii DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 1.1: Sơ đồ cấu trúc của ngành chè và sơ đồ tiêu thụ của ngành chè tỉnh Yên Bái Bái ................................................................... 29 Hình 2.1: Bản đồ hành chính huyện Trấn Yên, tỉnh Yên Bái..................... 31 Hình 3.1: Sơ đồ tiêu thụ sản phẩm chè của hộ nông dân huyện Trấn Yên .... 53 ix TRÍCH YẾU LUẬN VĂN THẠC SỸ Họ và tên: Triệu Anh Tuấn Tên luận văn: Thực trạng và giải pháp phát triển sản xuất chè trên địa bàn huyện Trấn Yên, tỉnh Yên Bái Chuyên ngành: Kinh tế nông nghiệp Mã số: 8620115 Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Đinh Ngọc Lan Cơ sở đào tạo: Trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên 1. Mục tiêu và đối tượng nghiên cứu 1.1. Mục tiêu nghiên cứu - Góp phần hệ thống hoá cơ sở lý luận và thực tiễn về sản xuất chè. - Đánh giá được thực trạng sản xuất chè trên địa bàn huyện Trấn Yên. - Phân tích đánh giá được những yếu tố ảnh hưởng đến sản xuất chè. - Đề xuất giải pháp chủ yếu nhằm phát triển sản xuất chè trên địa bàn huyện Trấn Yên, tỉnh Yên Bái. 1.2. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài là những vấn đề sản xuất chè ở huyện Trấn Yên tỉnh Yên Bái từ năm 2015 đến năm 2017. 2. Các phương pháp nghiên cứu đã sử dụng. Chúng tôi chọn 3 vùng sản xuất chè của huyện Trấn Yên làm đại diện nghiên cứu: Xã Hưng Thịnh, Xã Bảo Hưng, Xã Việt Cường. Phương pháp được sử dụng bao gồm: - Phương pháp thu thập thông tin  Thu thập thông tin từ tài liệu đã công bố (Tài liệu thứ cấp)  Thu thập thông tin sơ cấp - Phương pháp phân tích đánh giá  Phương pháp thống kê mô tả và so sánh  Phương pháp thống kê kinh tế x  Phương pháp chuyên gia chuyên khảo - Hệ thống chỉ tiêu đánh giá kết quả và hiệu quả kinh tế 3. Các kết quả chính và kết luận Qua nghiên cứu đánh giá tình hình phát triển sản xuất và tiêu thụ chè của huyện Trấn Yên, tỉnh Yên Bái đã chỉ rõ cho ta thấy hiệu quả thu được từ sản xuất chè mang lại là khá cao. Việc đầu tư cao sẽ cho kết quả cao hơn, thể hiện cụ thể qua các nhóm hộ dân với tổng chi phí cho 1ha chè ở hộ khá đầu tư 137,786 triệu đồng; hộ trung bình là 115,143 triệu đồng; hộ nghèo là 95,61 triệu đồng với các mức đầu tư như vậy sẽ cho kết quả sản xuất là khác nhau. Cụ thể tổng giá trị sản xuất ở hộ khá đạt 209,068 triệu đồng/ha; hộ trung bình đạt 158,129 triệu đồng; hộ nghèo là 118,654 triệu đồng/ha. Như vậy mức độ đầu tư ảnh hưởng lớn đến kết quả sản xuất của người dân. Ở hộ khá do có điều kiện kinh tế nên việc đầu tư vào chè cũng dễ hơn so với hộ trung bình và hộ nghèo. Điều kiện kinh tế, trình độ văn hóa, mức độ hiểu biết tiếp thu khoa học kỹ thuật là những yếu tố ảnh hưởng đến kết quả sản xuất chè của hộ dân. Hiệu quả kinh tế của các giống chè mới chất lượng cao được người dân trồng đã thể hiện giá trị vượt trội so với giống chè trung du. Cụ thể trên 1ha chè tổng giá trị sản xuất của chè trung du đạt 164,12 triệu đồng còn chè giống mới chất lượng cao đạt tới 281,143 triệu đồng/ha mặc dù tổng chi phí cho chè giống mới chất lượng cao là cao hơn chè trung du nhưng chè giống mới vẫn đem lại hiệu quả kinh tế cao hơn. Công cụ chế biến đã được cải tiến có tác dụng nâng cao giá trị sản phẩm và nâng cao năng xuất tất cả các hộ. 100% hộ đã có máy sao chè. Tuy nhiên sản phẩm sản xuất ra chưa có sự đồng đều về chất lượng và mẫu mã. Sản phẩm chè của địa phương đã có mặt trên thị trường tiêu thụ. Tuy nhiên đầu ra thị trường không ổn định người dân chủ yếu là bán tự do bán lẻ giá cả bấp bênh thường bị tư thương ép giá. xi Dựa trên những kết quả nghiên cứu đã đạt được, chúng tôi đưa ra một số kiến nghị đối với Nhà nước, tỉnh Yên Bái, huyện Trấn Yên, các cấp chính quyền xã và đối với các hộ nông dân sản xuất kinh doanh chè tại địa phương Người hướng dẫn khoa học PGS.TS. Đinh Ngọc Lan Tác giả Triệu Anh Tuấn 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu Chè được biết đến là một loại cây công nghiệp dài ngày rất gần gũi trong đời sống con người. Từ nhiều thế kỷ qua, chè là thức uống có giá trị cho sức khỏe con người và được sử dụng phổ biến trên thế giới. Nước chè là thức uống tốt, rẻ tiền hơn cà phê, ca cao, có tác dụng giải khát, chống lạnh, khắc phục sự mệt mỏi của cơ thể, kích thích hoạt động của hệ thần kinh, hệ tiêu hoá, chữa được một số bệnh đường ruột. Đặc biệt chất Tanin trong chè có khả năng hút chất phóng xạ, do đó nó còn chống được một số bệnh do các chất phóng xạ gây ra. Chính vì các đặc tính ưu việt trên, chè đã trở thành sản phẩm đồ uống phổ thông trên thế giới. Trên thế giới hiện nay có hơn 40 nước sản xuất chè, trong khi có hơn 200 quốc gia tiêu thụ chè. Đây chính là một lợi thế tạo điều kiện cho việc sản xuất chè ngày càng phát triển. Cây chè và các sản phẩm chè không chỉ có giá trị về mặt kinh tế mà còn mang đậm bản sắc văn hóa dân tộc. Tại nhiều quốc gia, cách dùng trà đã được nâng lên thành nghệ thuật, văn hóa trà đã trở thành nét độc đáo làm phong phú thêm kho tàng ẩm thực chè thế giới. Việt Nam là một trong những nước có điều kiện tự nhiên thích hợp cho cây chè phát triển. Lịch sử trồng chè của nước ta đã có từ lâu, cây chè cho năng suất sản lượng tương đối ổn định và có giá trị kinh tế, tạo việc làm cũng như thu nhập hàng năm cho người lao động, đặc biệt là các tỉnh trung du và miền núi. Với ưu thế là một cây công nghiệp dễ khai thác, nguồn sản phẩm đang có nhu cầu lớn về xuất khẩu và tiêu dùng trong nước, thì cây chè đang được coi là một cây trồng mũi nhọn, một thế mạnh của khu vực trung du miền núi. Việt Nam là một nước nông nghiệp với trên 80% dân số sống ở nông thôn và có thu nhập chính từ sản xuất nông nghiệp. Nông thôn Việt Nam có vai trò hết sức quan trọng trong phát triển kinh tế xã hội của đất nước, công cuộc đổi mới đất nước phát triển kinh tế khu vực nông thôn theo hướng 2 "Công nghiệp hoá, hiện đại hoá" mà nền tảng sản xuất nông nghiệp hàng hoá có ý nghĩa hết sức quan trọng. Trong sản xuất nông nghiệp ở Việt Nam, chè là cây công nghiệp truyền thống và là cây có giá trị kinh tế cao. Nhân dân Việt Nam đã có nhiều kinh nghiệm trồng và chế biến chè, đồng thời đã biết tận dụng điều kiện về đất đai, khí hậu tạo nên sản phẩm chè Việt Nam nổi tiếng trên thế giới. Trấn Yên là huyện vùng thấp của tỉnh Yên Bái và là huyện thuần nông, xác định chương trình phát triển kinh tế nông nghiệp trọng điểm là khâu đột phá trong tổng thể phát triển nông nghiệp của huyện, gắn với phát triển kinh tế- xã hội và bảo vệ môi trường để bảo đảm phát triển bền vững. Cây chè đã trở thành một trong những cây trồng mũi nhọn góp phần chuyển dịch cơ cấu kinh tế và cải thiện đời sống nhân dân. Nhiều năm qua, sản xuất chè trên địa bàn huyện Trấn Yên, tỉnh Yên Bái đã có bước phát triển, song kết quả sản xuất chè còn nhiều vấn đề cần phải xem xét, giải quyết. Hiện nay, việc sản xuất chè đang gặp nhiều khó khăn do sản xuất chè chủ yếu ở quy mô hộ gia đình, diện tích nhỏ; cơ sở hạ tầng vùng sản xuất nguyên liệu hạn chế; việc chế biến truyền thống bán cơ giới vẫn là chủ yếu; tỷ lệ chế biến công nghiệp chưa cao. Việc đầu tư, bón phân không cân đối, lạm dụng quá nhiều phân hoá học, không có cây che bóng, cây cải tạo đất, sử dụng thuốc bảo vệ thực vật bừa bãi làm cho cây chè kém phát huy năng suất, hiệu quả. Vấn đề chế biến chè được tổ chức chủ yếu là hình thức nhân dân tự xao, sấy bằng phương pháp thủ công, chỉ có một phần được xao, sấy bằng công cụ cải tiến. Việc tiêu thụ chè trên địa bàn huyện cơ bản là nhân dân tự tiêu thụ nội địa, sản phẩm chè của huyện cơ bản chưa có thương hiệu. Ngoài ra, sản phẩm chè xanh của huyện chưa đáp ứng nhu cầu đa dạng hóa sản phẩm của người tiêu dùng. Tại huyện Trấn Yên, cây chè đã góp phần hết sức quan trọng trong sản xuất nông nghiệp hàng hoá, nâng cao thu nhập, làm giàu cho nông dân. Để khai thác hết tiềm năng, lợi thế trong phát triển sản xuất, chế biến và tiêu thụ 3 chè trên địa bàn huyện sao cho đạt hiệu quả cao nhất cần phải có những giải pháp đồng bộ, phù hợp với điều kiện, hoàn cảnh thực tế địa phương. Xuất phát từ yêu cầu đó, tôi chọn đề tài “Thực trạng và giải pháp phát triển sản xuất chè trên địa bàn huyện Trấn Yên, tỉnh Yên Bái” làm luận văn thạc sĩ kinh tế nông nghiệp. 2. Mục tiêu nghiên cứu - Góp phần hệ thống hoá cơ sở lý luận và thực tiễn về sản xuất chè. - Đánh giá được thực trạng sản xuất chè trên địa bàn huyện Trấn Yên. - Phân tích đánh giá được những yếu tố ảnh hưởng đến sản xuất chè. - Đề xuất giải pháp chủ yếu nhằm phát triển sản xuất chè trên địa bàn huyện Trấn Yên, tỉnh Yên Bái. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài là những vấn đề sản xuất chè ở huyện Trấn Yên tỉnh Yên Bái. 3.2. Phạm vi nghiên cứu * Về không gian: Tập trung nghiên cứu trong địa bàn huyện Trấn Yên, ở những địa phương trong vùng sản xuất chè. * Về thời gian: - Tài liệu tổng quan được thu thập trong thời gian từ năm 2015 đến năm 2017 dùng để so sánh các chỉ tiêu phân tích. - Số liệu đánh giá thực trạng địa bàn nghiên cứu được tập hợp chủ yếu trong 3 năm từ năm 2015 - 2017. * Về nội dung: - Điều tra thực trạng sản xuất chè trên địa bàn huyện Trấn Yên. - Phân tích những yếu tố ảnh hưởng đến sản xuất chè. - Phân tích hiệu quả kinh tế của sản xuất chè - Đề xuất giải pháp chủ yếu nhằm phát triển sản xuất chè trên địa bàn huyện Trấn Yên. 4 Chương 1 CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA ĐỀ TÀI 1.1. Cơ sở lý luận của đề tài 1.1.1. Đặc điểm của cây chè 1.1.1.1. Nguồn gốc Xác định nguồn gốc của cây chè là một vấn đề phức tạp, cho đến nay có nhiều quan điểm khác nhau về nguồn gốc của cây chè, dựa trên những cơ sở về lịch sử, khảo cổ học và thực vật học. Một số quan điểm được nhiều người công nhận nhất là: - Cây chè có nguồn gốc ở Vân Nam - Trung Quốc: Nhiều công trình nghiên cứu, khảo sát trước đây cho rằng nguồn gốc của cây chè là ở Vân Nam - Trung Quốc, nơi có khí hậu ẩm ướt và ấm. Theo các tài liệu của Trung Quốc thì cách đây trên 4000 năm người trung Quốc đã biết dùng chè làm dược liệu và sau đó để uống. Theo Daraselia (Gruzia) năm 1989 thì các nhà khoa học Trung Quốc như Schenpen, Jaiding... đã giải thích sự phân bố của cây chè mẹ ở Trung Quốc như sau: Tỉnh Vân Nam là nơi bắt đầu hàng loạt các con sông lớn đổ về những con sông ở Việt Nam, Lào, Campuchia, Mianma. Đầu tiên cây chè được mọc ở Vân Nam, sau đó hạt chè di chuyển theo dòng nước đến các nước nói trên và sau đó lan dần ra các nơi khác. Cũng theo Daraselia thì một luận điểm nữa có cơ sở khoa học là dựa theo học thuyết “Trung tâm khởi nguyên cây trồng” của Vaviop thì cây chè có nguồn gốc ở Trung Quốc, nó phân bố ở các khu vực phía Đông, Nam, Đông Nam men theo cao nguyên Tây Tạng. - Cây chè có nguồn gốc ở vùng Atxam (Ấn Độ): Năm 1823, R.Bruse đã phát hiện những cây chè dại lá to ở vùng Atxam, từ đó các tác giả người Anh cho rằng: nguyên sản của cây chè là ở vùng Atxam chứ không phải ở Vân Nam - Trung Quốc. 5 - Cây chè có nguồn gốc ở Việt Nam: Những công trình nghiên cứu của Đjemukhatze (1961 - 1976) về phức catechin của lá chè từ các nguồn gốc khác nhau, so sánh về thành phần các chất catechin giữa các loại chè được trồng trọt và chè mọc hoang dại đã nêu lên luận điểm về sự tiến hóa sinh hóa của cây chè, trên cơ sở đó xác định nguồn gốc của cây chè. Đjemukhatze kết luận rằng những cây chè mọc hoang dại từ cổ xưa, tổng hợp chủ yếu là epicatechin và epicatechin galat. Ở chúng khả năng tổng hợp epigalocatechin và các galat của nó để tạo galocatechin chậm hơn. Nghiên cứu các cây chè dại ở Việt Nam cho thấy chúng chủ yếu là tổng hợp epicatechin và epicatechin galat (chiếm 70 % tổng số các loại catechin). Khi di thực các cây chè dại này lên phía Bắc với các điều kiện khí hậu khắc nhiệt hơn, chúng sẽ thích hợp dần với các điều kiện sinh thái bằng cách có thành phần catechin phức tạp hơn, cùng với tạo thành epigalocatechin và các galat của nó; trà xanh chứa polyphenol và catechins là các chất dinh dưỡng tự nhiên được tìm thấy trong cơ thể chúng ta có khả năng chống oxy hóa. Từ những biến đổi sinh hóa này của lá cây chè dại và cây chè được trồng trọt, chăm sóc cho phép đi tới một kết luận mới là nguồn gốc của cây chè chính là ở Việt Nam. Tuy có sự khác nhau từ những quan điểm trên nhưng đều có sự thống nhất rằng cây chè có nguồn gốc từ châu Á, nơi có điều kiện khí hậu nóng, ẩm. 1.1.1.2. Phân loại Tên cây chè do Line xác định năm 1873 đã trải qua nhiều tranh luận, cuối cùng đã thống nhất tên khoa học của cây chè là Camellia sinensis (L) O. Có nhiều bảng phân loại chè nhưng bảng phân loại được nhiều người công nhận nhất là bảng của Conhen Stuart (1919) đã chia Camellia sinensis L. Làm 4 thứ chè chính: + Chè Trung Quốc lá nhỏ: phân bố chủ yếu ở miền đông, đông nam Trung Quốc, Nhật Bản. Ở Việt Nam loại chè này có thể tìm thấy ở Lạng Sơn, Phú Hộ (Phú Thọ). 6 + Chè Trung Quốc lá to: nguyên sản loại chè này ở Vân Nam, Tứ Xuyên (Trung Quốc). Ở Việt Nam, chè này được phân bố nhiều ở vùng trung du: Phú Thọ,Thái Nguyên, Bắc Giang... Do được trồng nhiều ở trung du nên chè này còn có tên gọi là chè Trung Du. + Chè Shan: Nguyên sản của loại chè này là ở Vân Nam - Trung Quốc, Mianma. Ở nước ta, chè Shan được trồng nhiều ở vùng Tây Bắc, vùng Tây Nguyên (Lâm Đồng) với các giống khác nhau như Shan Mộc Châu, Shan Suối Giàng... đều cho năng suất khá, từ 7 - 8 tấn/ha. + Chè Ấn Độ: được trồng nhiều ở Ấn Độ, Mianma. Ở nước ta, loại chè này được trồng nhiều ở Yên Bái, Phú Thọ, Tuyên Quang, Thái Nguyên với giống chè chủ yếu là PH1. 1.1.1.3. Đặc điểm hình thái - Thân và cành: Cây chè có thân thẳng và tròn, phân nhánh liên tục thành một hệ thống cành và chồi. Tùy theo chiều cao và độ lớn nhỏ của thân và cành mà chia thành 3 loại: cây bụi, cây gỗ nhỏ và cây gỗ vừa. Đối với loại cây bụi, điển hình là các giống chè Trung Quốc và Liên Xô cũ, không có thân chính rõ rệt, mọc tự nhiên có độ cao 2 - 3 m, tán nhỏ >1m, gồm nhiều cành nhỏ gần bằng nhau, phân cành thấp. Loại cây gỗ nhỏ có thân chính tương đối rõ rệt, để mọc tự nhiên cao độ 6 - 10m, tán to 2 - 3m, gồm nhiều cành to nhỏ khác nhau rõ, độ phân cành cao hơn cổ rễ xa mặt đất trên dưới 1m. Loại cây gỗ lớn có thân cây to lớn, mọc tự nhiên cao 10 - 15m, tán cây rộng tới 5 - 6m, gồm các cành to lớn và độ phân cành xa mặt đất hàng mét. Thân, cành, bộ lá tạo thành tán cây chè, để mọc tự nhiên có dạng vòm đều. Tán lá là một trong những tiêu chuẩn để chọn giống chè, nếu tán to, rộng, điểm sinh trưởng nhiều. Trong sản xuất phải đốn tạo hình tán to, mâm xôi, vừa tầm hái chè để dễ thu hoạch. Cành chè mọc từ chồi dinh dưỡng trên thân chính gọi là cành cấp I, cành mọc từ cành cấp I gọi là cành cấp II, cấp III... 7 - Chồi và lá: Lá mọc ra từ các mấu, chồi mọc ra từ nách lá. Theo chức năng thì có 2 loại chồi: chồi dinh dưỡng mọc ra lá và chồi sinh thực mọc ra nụ, hoa, quả. Theo vị trí trên cành, chồi có 3 loại là chồi ngọn, chồi nách và chồi ngủ. Lá chè có 3 loại: lá vảy ốc rất nhỏ và cứng, mọc ở điểm sinh trưởng, lá cá nhỏ phát triển không đầy đủ, kích thước nhỏ, hình thuôn, mép không hoặc ít răng cưa, mọc tiếp theo các lá vảy ốc, lá thật gồm 1 phiến lá và một cuống chè mọc tiếp theo các lá cá, mới mọc là lá non, tiếp theo là các lá bánh tẻ rồi đến lá già tùy theo trình độ sinh trưởng. Lá có màu sắc từ xanh vàng, xanh nhạt, xanh lá mạ, thẫm, tím đến mận tím tùy theo giống chè, tuổi chè... Mặt phiến lá lồi lõm hay láng bóng, mờ nhạt, lá to lồi lõm tương quan thuận với sản lượng. Hệ gân lá hình mạng lông chim, chia ra gân chính, giữa, bên và gân phụ cấp. - Hoa và quả: Hoa bắt đầu nở trên cây chè 2 - 3 tuổi, từ chồi sinh thực ở nách lá, hoa lưỡng tính, tràng có 5 - 9 cánh màu trắng hay phớt hồng. Bộ nhị đực có 100 - 400 cái, bao phấn có 2 nửa bao, chia 4 túi phấn, hạt phấn hình tam giác, màu vàng nhạt. Bầu nhị cái có 3 - 4 ô, chứa đựng 3 - 4 noãn, ngoài phủ lớp lông tơ, núm nhị cái chẻ 3, khi hoa nở lông tuyến tiết ra một chất nhờn trắng, gốc bầu có tuyến mật, xếp thành một đĩa vòng tròn. Khi hoa nở tiết ra mật ngọt và thơm để dẫn dụ côn trùng, thụ phấn bổ huyết hoa chè. Quả chè loại nang có 1 - 4 hạt, hình tròn hay tam giác tùy vào số hạt bên trong, vỏ quả màu xanh, khi chín chuyển màu nâu rồi nứt ra. Hạt chè có vỏ sành màu nâu, ít khi đen, hạt to nhỏ tùy giống chè và chất dinh dưỡng, đường kính 10 - 15mm, hạt hình cầu, bán kính cầu hay tam giác, trọng lượng 0,6 - 2 g/hạt. - Hệ rễ: gốm có rễ cọc (trụ), rễ dẫn (rễ nhánh, rễ bên) >1mm, màu nâu hay nâu đỏ và rễ hút hay rễ hấp thụ < 1mm, màu vàng ngà. Rễ trụ dài hay ngắn tùy theo giống chè, chất đất, chế độ làm đất và chất dinh dưỡng. Độ dài của rễ trụ trung bình ở Trung Quốc là 70 - 80 cm, ở Liên Xô trung bình tới