Tài liệu Thực trạng và giải pháp nâng cao hiệu quả công tác bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi nhà nước thu hồi đất tại thành phố thái nguyên, tỉnh thái nguyên

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM NGUYỄN THẾ HOÀN THỰC TRẠNG VÀ GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ CÔNG TÁC BỒI THƯỜNG, HỖ TRỢ, TÁI ĐỊNH CƯ KHI NHÀ NƯỚC THU HỒI ĐẤT TẠI THÀNH PHỐ THÁI NGUYÊN, TỈNH THÁI NGUYÊN LUẬN ÁN TIẾN SĨ QUẢN LÝ TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƯỜNG THÁI NGUYÊN, NĂM 2020 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM NGUYỄN THẾ HOÀN THỰC TRẠNG VÀ GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ CÔNG TÁC BỒI THƯỜNG, HỖ TRỢ, TÁI ĐỊNH CƯ KHI NHÀ NƯỚC THU HỒI ĐẤT TẠI THÀNH PHỐ THÁI NGUYÊN, TỈNH THÁI NGUYÊN NGÀNH: QUẢN LÝ ĐẤT ĐAI MÃ SỐ: 9.85.01.03 LUẬN ÁN TIẾN SĨ QUẢN LÝ TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƯỜNG Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. NGUYỄN KHẮC THÁI SƠN 3 THÁI NGUYÊN, NĂM 2020 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các kết quả nghiên cứu trình bày trong luận án là trung thực, khách quan và chưa từng sử dụng để bảo vệ bất kì học vị nào. Tôi xin cam đoan rằng các thông tin trích dẫn trong luận án này đều đã được chỉ rõ nguồn gốc./. ii LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận án này, trong quá trình nghiên cứu, tôi đã nhận được sự quan tâm, giúp đỡ, tạo điều kiện của các cơ quan, tập thể, cá nhân. Nhân dịp này, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc và gửi lời cảm ơn chân thành đến các cơ quan, tập thể, cá nhân đã giúp đỡ, tạo điều kiện cho tôi trong quá trình nghiên cứu. Tôi xin cảm ơn các thầy giáo, cô giáo Khoa Quản lí tài nguyên; tập thể cán bộ Phòng Quản lí đào tạo, Trường Đại học Nông lâm Thái Nguyên. Tôi xin cảm ơn lãnh đạo Sở Tài nguyên và Môi trường tỉnh Thái Nguyên, Văn phòng Đăng kí đất đai thuộc Sở Tài nguyên và Môi trường; xin cảm ơn Trung tâm Phát triển quỹ đất, Văn phòng Ủy ban nhân dân, Phòng Tài nguyên và Môi trường, Chi nhánh văn phòng Đăng kí đất đai thành phố Thái Nguyên; xin cảm ơn lãnh đạo UBND, công chức địa chính, các tổ trưởng tổ dân phố thuộc 5 phường nghiên cứu đã lựa chọn điều tra; xin cảm ơn các hộ gia đình, cá nhân thuộc 5 dự án mà nghiên cứu tiến hành điều tra. Đặc biệt, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới Thầy giáo hướng dẫn khoa học, Phó Giáo sư - Tiến sĩ Nguyễn Khắc Thái Sơn đã định hướng cho tôi, tận tụy hướng dẫn bảo, trong quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận án. Cuối cùng, tôi xin cảm ơn gia đình, các bạn bè, các đồng nghiệp đã động viên, khích lệ tôi nghiên cứu và hoàn thành luận án. Một lần nữa, tôi xin chân thành cảm ơn !!! iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN.......................................................................................................i LỜI CẢM ƠN...........................................................................................................ii MỤC LỤC................................................................................................................ iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT......................................................................vii DANH MỤC CÁC BẢNG.....................................................................................viii DANH MỤC CÁC HÌNH........................................................................................xi MỞ ĐẦU..................................................................................................................1 1. Đặt vấn đề..............................................................................................................1 2. Mục tiêu của nghiên cứu........................................................................................2 3. Ý nghĩa của nghiên cứu.........................................................................................3 4. Những đóng góp mới của luận án..........................................................................3 Chương 1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU NGHIÊN CỨU..........................................4 1.1. Cơ sở khoa học của công tác bồi thường, hỗ trợ, tái định cư..............................4 1.1.1. Cơ sở lí luận của công tác bồi thường, hỗ trợ, tái định cư................................4 1.1.2. Căn cứ pháp lí và các quy định của pháp luật về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư....................................................................................................................... 8 1.2. Kinh nghiệm về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư trên thế giới............................16 1.2.1. Kinh nghiệm của Trung Quốc........................................................................16 1.2.2. Kinh nghiệm của Đài Loan............................................................................20 1.2.3. Kinh nghiệm của Singapore...........................................................................21 1.2.4. Kinh nghiệm của Thái Lan............................................................................21 1.2.5. Kinh nghiệm của Hàn Quốc...........................................................................21 1.2.6. Kinh nghiệm của Australia (Úc)....................................................................23 1.2.7. Kinh nghiệm của Pháp...................................................................................24 1.2.8. Kinh nghiệm của Đức....................................................................................24 1.2.9. Kinh nghiệm của Canada...............................................................................25 1.2.10. Kinh nghiệm của Ấn Độ..............................................................................26 1.2.11. Kinh nghiệm của các nền kinh tế chuyển đổi Đông Âu...............................26 1.2.12. Kinh nghiệm từ các tổ chức của Liên hợp quốc...........................................27 iv 1.3. Khái quát về công tác bồi thường, hỗ trợ, tái định cư ở Việt Nam....................28 1.3.1. Đặc điểm và nội dung của công tác bồi thường, hỗ trợ, tái định cư...............28 1.3.2. Phân tích mối quan hệ và tác động của công tác bồi thường, hỗ trợ, tái định cư.....................................................................................................................29 1.3.3. Khái quát về công tác bồi thường, hỗ trợ, tái định cư ở Việt Nam từ năm 1945 đến nay............................................................................................................ 31 1.3.4. Nhận xét về công tác bồi thường, hỗ trợ, tái định cư ở Việt Nam..................32 1.3.5. Quy trình thu hồi đất ở Việt Nam..................................................................33 1.4. Những kết quả nghiên cứu về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư...........................37 1.4.1. Những kết quả nghiên cứu về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư trên thế giới...........37 1.4.2. Những kết quả nghiên cứu về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư ở Việt Nam ................................................................................................................................. 40 1.5. Những kết luận từ nghiên cứu tổng quan tài liệu và định hướng nghiên cứu..........50 1.5.1. Những kết luận từ nghiên cứu tổng hợp tài liệu có liên quan đến bồi thường, hỗ trợ, tái định cư.......................................................................................50 1.5.2. Định hướng nghiên cứu của đề tài sau khi nghiên cứu tổng quan tài liệu ................................................................................................................................. 52 Chương 2. NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU..........................53 2.1. Đối tượng, phạm vi, địa điểm nghiên cứu.........................................................53 2.1.1. Đối tượng nghiên cứu....................................................................................53 2.1.2. Phạm vi nghiên cứu.......................................................................................53 2.1.3. Địa điểm nghiên cứu......................................................................................53 2.2. Nội dung nghiên cứu.........................................................................................54 2.3. Phương pháp nghiên cứu..................................................................................55 2.3.1. Phương pháp thu thập thông tin thứ cấp........................................................55 2.3.2. Phương pháp thu thập thông tin sơ cấp..........................................................56 v 2.3.3. Phương pháp phân tích xác định các yếu tố, nhóm yếu tố ảnh hưởng đến thu hồi đất................................................................................................................61 2.3.4. Phương pháp tổng hợp, phân tích số liệu, so sánh thông tin..........................64 Chương 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN..................................65 3.1. Khái quát về công tác bồi thường, hỗ trợ, tái định cư tại thành phố Thái nguyên giai đoạn 2013-2017....................................................................................65 3.1.1. Giới thiệu khái quát về thành phố Thái Nguyên............................................65 3.1.2. Tổng hợp kết quả công tác bồi thường, hỗ trợ, tái định cư tại thành phố Thái Nguyên giai đoạn 2013-2017..........................................................................67 3.1.3. Thực trạng công tác bồi thường, hỗ trợ, tái định cư tại 05 phường nghiên cứu ở thành phố Thái Nguyên giai đoạn 2013-2017................................................69 3.1.4. Nhận xét từ khái quát công tác bồi thường, hỗ trợ, tái định cư tại thành phố Thái Nguyên giai đoạn 2013-2017....................................................................75 3.2. Thực trạng công tác bồi thường, hỗ trợ, tái định cư tại các dự án nghiên cứu ở thành phố Thái Nguyên giai đoạn 2013-2017................................................75 3.2.1. Thực trạng công tác bồi thường tại các dự án nghiên cứu ở thành phố Thái Nguyên giai đoạn 2013-2017..........................................................................75 3.2.2. Thực trạng công tác hỗ trợ tại các dự án nghiên cứu ở thành phố Thái Nguyên giai đoạn 2013-2017...................................................................................80 3.2.3. Tổng số và tỉ lệ phân bổ sử dụng tiền bồi thường, hỗ trợ tại các dự án nghiên cứu ở thành phố Thái Nguyên giai đoạn 2013-2017....................................83 3.2.4. Thực trạng công tác tái định cư tại các dự án nghiên cứu ở thành phố Thái Nguyên giai đoạn 2013-2017..........................................................................89 3.2.5. Thực trạng khiếu nại và nhận xét về thái độ của người làm bồi thường, hỗ trợ, tái định cư tại các dự án nghiên cứu ở thành phố Thái Nguyên giai đoạn 2013-2017................................................................................................................ 91 3.2.6. Đánh giá chung về công tác bồi thường, hỗ trợ, tái định cư tại các dự án nghiên cứu ở thành phố Thái Nguyên giai đoạn 2013-2017....................................96 3.3. Thực trạng đời sống người dân sau bồi thường, hỗ trợ, tái định cư tại các dự án nghiên cứu ở thành phố Thái Nguyên..........................................................100 vi 3.3.1. Thực trạng việc làm của người dân sau bồi thường, hỗ trợ, tái định cư tại các dự án nghiên cứu ở thành phố Thái Nguyên....................................................100 3.3.2. Thực trạng thu nhập của người dân sau bồi thường, hỗ trợ, tái định cư tại các dự án nghiên cứu tại thành phố Thái Nguyên.............................................103 3.3.3. Thực trạng điều kiện chỗ ở của người dân sau bồi thường, hỗ trợ, tái định cư tại các dự án nghiên cứu ở thành phố Thái Nguyên..................................106 3.3.4. Ý kiến của người dân có đất thu hồi về việc thực hiện các dự án nghiên cứu ở thành phố Thái Nguyên................................................................................112 3.4. Nghiên cứu các yếu tố ảnh hưởng đến công tác thu hồi đất tại thành phố Thái Nguyên..........................................................................................................113 3.4.1. Xác định các yếu tố ảnh hưởng đến công tác thu hồi đất tại thành phố Thái Nguyên..........................................................................................................113 3.4.2. Đánh giá các yếu tố ảnh hưởng đến công tác thu hồi đất tại thành phố Thái Nguyên..........................................................................................................120 3.5. Tồn tại và giải pháp nâng cao hiệu quả công tác bồi thường, hỗ trợ, tái định cư tại thành phố Thái Nguyên........................................................................132 3.5.1. Các tồn tại và nguyên nhân trong công tác bồi thường, hỗ trợ, tái định cư tại thành phố Thái Nguyên................................................................................132 3.5.2. Các giải pháp nâng cao hiệu quả công tác bồi thường, hỗ trợ, tái định cư tại thành phố Thái Nguyên.....................................................................................140 KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ..................................................................................145 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN.....................................................................................................149 TÀI LIỆU THAM KHẢO...................................................................................150 PHỤ LỤC.............................................................................................................157 vii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TT 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. Viết tắt BT BT, HT, TĐC CTXD DA DC ĐGT DNƯT GPMB GT HT KD KDC KN NN NNCT ÔĐĐS, TKVL QLĐĐ TB TĐC THĐ TP UBND Viết đầy đủ Bồi thường Bồi thường, hỗ trợ, tái định cư Công trình xây dựng Dự án Dân cư Đường giao thông Doanh nghiệp ứng tiền Giải phóng mặt bằng Giao thông Hỗ trợ Kéo dài Khu dân cư Khiếu nại Nông nghiệp Nhà nước cấp tiền Ổn định đời sống, tìm kiếm việc làm Quản lí đất đai Trung bình Tái định cư Thu hồi đất Thành phố Ủy ban nhân dân viii DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1. Số mẫu điều tra của các dự án thu hồi đất nghiên cứu tại trung tâm thành phố Thái Nguyên giai đoạn 2013-2017 Bảng 2.2. 58 Thang đo Likert 5 mức độ để đánh giá các chỉ tiêu/nhóm chỉ tiêu khi nghiên cứu về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư 58 Bảng 3.1. Tổng hợp kết quả bồi thường, hỗ trợ, tái định cư tại thành phố Thái Nguyên giai đoạn 2013-2017 67 Bảng 3.2. Tổng hợp kết quả bồi thường, hỗ trợ, tái định cư tại 05 phường nghiên cứu ở thành phố Thái Nguyên giai đoạn 2013-2017 Bảng 3.3. 69 Kết quả bồi thường, hỗ trợ khi thu hồi đất tại 05 phường nghiên cứu ở thành phố Thái Nguyên giai đoạn 2013-2017 tính theo đơn vị hành chính 70 Bảng 3.4. Kết quả bồi thường, hỗ trợ khi thu hồi đất tại 05 phường nghiên cứu ở thành phố Thái Nguyên giai đoạn 2013-2017 tính theo mục đích sử dụng Bảng 3.5. 71 Kết quả bồi thường, hỗ trợ khi thu hồi đất tại 05 phường nghiên cứu ở thành phố Thái Nguyên giai đoạn 2013-2017 tính theo nguồn kinh phí 73 Bảng 3.6. Kết quả bồi thường, hỗ trợ khi thu hồi đất tại 05 phường nghiên cứu ở thành phố Thái Nguyên giai đoạn 2013-2017 tính theo hạng mục chi 74 Bảng 3.7. Thực trạng thu hồi đất tại các dự án nghiên cứu ở thành phố Thái Nguyên giai đoạn 2013-201776 Bảng 3.8. Tỉ lệ đất nông nghiệp thu hồi tại các dự án nghiên cứu ở thành phố Thái Nguyên giai đoạn 2013-2017 78 Bảng 3.9. Tổng số tiền bồi thường tại các dự án nghiên cứu ở thành phố Thái Nguyên giai đoạn 2013-2017 79 Bảng 3.10. Tổng số tiền hỗ trợ tại các dự án nghiên cứu ở thành phố Thái Nguyên giai đoạn 2013-201780 ix Bảng 3.11. Hình thức hỗ trợ chuyển đổi nghề ngoài tiền mặt tại các dự án nghiên cứu ở thành phố Thái Nguyên giai đoạn 2013-2017 82 Bảng 3.12. Tổng hợp kết quả thu hồi đất, bồi thường, hỗ trợ tại các dự án nghiên cứu ở thành phố Thái Nguyên giai đoạn 2013-2017 84 Bảng 3.13. Thực trạng phân bổ tiền bồi thường và hỗ trợ cho tiêu dùng tại các dự án nghiên cứu ở thành phố Thái Nguyên giai đoạn 2013-2017 85 Bảng 3.14. Thực trạng phân bổ tiền bồi thường và hỗ trợ cho kinh doanh tại các dự án nghiên cứu ở thành phố Thái Nguyên giai đoạn 2013-2017 86 Bảng 3.15. Thực trạng sử dụng tiền bồi thường và hỗ trợ cho học nghề tại các dự án nghiên cứu ở thành phố Thái Nguyên giai đoạn 2013-2017 86 Bảng 3.16. Phân bổ các khoản chi từ tiền bồi thường và hỗ trợ tại các dự án nghiên cứu ở thành phố Thái Nguyên giai đoạn 2013-2017 87 Bảng 3.17. Kết quả giao đất tái định cư tại các dự án nghiên cứu tại thành phố Thái Nguyên giai đoạn 2013-2017 89 Bảng 3.18. Tổng hợp khiếu nại tại các dự án nghiên cứu tại thành phố Thái Nguyên giai đoạn 2013-201792 Bảng 3.19. Kết quả điều tra thái độ của người làm công tác bồi thường, hỗ trợ, tái định cư tại các dự án nghiên cứu tại thành phố Thái Nguyên giai đoạn 2013-201795 Bảng 3.20. So sánh một số chỉ tiêu chính về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư tại các dự án nghiên cứu ở thành phố Thái Nguyên giai đoạn 2013-2017 97 Bảng 3.21. Thực trạng thay đổi việc làm của người dân sau bồi thường, hỗ trợ, tái định cư tại các dự án nghiên cứu tại thành phố Thái Nguyên100 Bảng 3.22. Sự phù hợp của việc làm mới so với trước bồi thường, hỗ trợ, tái định cư tại các dự án nghiên cứu ở thành phố Thái Nguyên 101 x Bảng 3.23. Mức độ ổn định việc làm của người dân sau bồi thường, hỗ trợ, tái định cư tại các dự án nghiên cứu ở thành phố Thái Nguyên 102 Bảng 3.24. Thực trạng thu nhập của người dân sau bồi thường, hỗ trợ, tái định cư tại các dự án nghiên cứu ở thành phố Thái Nguyên 104 Bảng 3.25. Mức độ ổn định thu nhập của người dân sau bồi thường, hỗ trợ, tái định cư tại các dự án nghiên cứu ở thành phố Thái Nguyên 105 Bảng 3.26. Thực trạng tái định cư của người dân sau bồi thường, hỗ trợ, tái định cư tại các dự án nghiên cứu ở thành phố Thái Nguyên 107 Bảng 3.27. Vị trí thửa đất tái định cư của người dân sau bồi thường, hỗ trợ, tái định cư tại các dự án nghiên cứu ở thành phố Thái Nguyên 107 Bảng 3.28. Đánh giá các tiêu chí cơ sở hạ tầng nơi ở của người dân sau bồi thường, hỗ trợ, tái định cư tại các dự án nghiên cứu ở thành phố Thái Nguyên 109 Bảng 3.29. Đánh giá các tiêu chí dịch vụ công nơi ở của người dân sau bồi thường, hỗ trợ, tái định cư tại các dự án nghiên cứu ở thành phố Thái Nguyên 109 Bảng 3.30. Đánh giá các tiêu chí môi trường nơi ở của người dân sau bồi thường, hỗ trợ, tái định cư tại các dự án nghiên cứu ở thành phố Thái Nguyên 110 Bảng 3.31. Đánh giá các nhóm tiêu chí điều kiện nơi ở của người dân tại khu tái định cư của các dự án nghiên cứu ở thành phố Thái Nguyên 111 Bảng 3.32. Tổng hợp ý kiến của người dân có đất thu hồi về việc thực hiện các dự án nghiên cứu tại thành phố Thái Nguyên 112 Bảng 3.33. Các yếu tố ảnh hưởng đến thu hồi đất được liệt kê trong phiếu điều tra 115 Bảng 3.34. Kết quả điều tra các yếu tố ảnh hưởng đến thu hồi đất đã liệt kê trong phiếu điều tra 117 xi Bảng 3.35. Kết quả khảo sát số yếu tố ảnh hưởng đến thu hồi đất ngoài phiếu điều tra 119 Bảng 3.36. Kết quả chọn biến nghiên cứu qua đánh giá theo chỉ số p-value 123 Bảng 3.37. Thang đo các nhóm yếu tố ảnh hưởng sau khi dùng phương pháp lựa chọn stepwise 126 Bảng 3.38. Kết quả phân tích hệ số hồi quy (coefficients) để xây dựng phương trình tương quan 127 Bảng 3.39. Mức độ và thứ tự ảnh hưởng của các nhóm yếu tố đến thu hồi đất 130 Bảng 3.40. So sánh về mặt kinh tế giữa 02 trường hợp bồi thường đất ở và tái định cư theo kết quả điều tra 138 DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 1.1. Sơ đồ quy trình thu hồi đất theo Luật Đất đai 2013 34 Hình 1.2. Sơ đồ Quy trình bồi thường, hỗ trợ, tái định cư theo Quyết định số 31/2014/QĐ-UBND ngày 22 tháng 8 năm 2014 của UBND tỉnh Thái Nguyên 35 Hình 2.1. Quy trình xây dựng bộ câu hỏi của phiếu điều tra 61 Hình 2.2. Khung nghiên cứu mức độ ảnh hưởng của các yếu tố đến thu hồi đất 62 Hình 3.1. Bản đồ hành chính thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên 65 Hình 3.2. Chi phí trung bình để thu hồi 1 m 2 đất tại 05 phường nghiên cứu ở thành phố Thái Nguyên giai đoạn 2013-2017 tính theo đơn vị hành chính Hình 3.3. 71 Chi phí trung bình để thu hồi 1 m 2 đất tại 05 phường nghiên cứu ở thành phố Thái Nguyên giai đoạn 2013-2017 tính theo mục đích sử dụng 72 xii Hình 3.4. Chi phí trung bình để thu hồi 01 m 2 đất tại 05 phường nghiên cứu ở thành phố Thái Nguyên giai đoạn 2013-2017 tính theo nguồn kinh phí 73 Hình 3.5. Tỉ lệ các hạng mục chi để thu hồi 01m2 đất tại 05 phường nghiên cứu ở thành phố Thái Nguyên giai đoạn 2013-2017 Hình 3.6. 74 Giá bồi thường quyền sử dụng đất so với giá thị trường tại các dự án nghiên cứu ở thành phố Thái Nguyên 76 Hình 3.7. Giá bồi thường tài sản gắn liền với đất so với giá thị trường tại các dự án nghiên cứu ở thành phố Thái Nguyên Hình 3.8. 78 Tổng số tiền hỗ trợ cho 1 hộ gia đình, cá nhân tại các dự án nghiên cứu ở thành phố Thái Nguyên giai đoạn 2013-2017 81 Hình 3.9. Chi phí trung bình để thu hồi 1 m 2 đất tại các dự án nghiên cứu ở thành phố Thái Nguyên giai đoạn 2013-2017 84 Hình 3.10. Tỉ lệ phân bổ các khoản chi từ tiền bồi thường và hỗ trợ tại các dự án nghiên cứu ở thành phố Thái Nguyên giai đoạn 2013-2017 88 Hình 3.11. Giá đất giao tái định cư so với giá thị trường tại các dự án nghiên cứu ở thành phố Thái Nguyên giai đoạn 2013-2017 90 Hình 3.12. Tỉ lệ khiếu nại tại các dự án nghiên cứu tại thành phố Thái Nguyên giai đoạn 2013-2017 93 Hình 3.13. Mô hình nghiên cứu các nhóm yếu tố ảnh hưởng đến thu hồi đất 121 Hình 3.14. Tỉ lệ ảnh hưởng của các nhóm yếu tố đến thu hồi đất tại trung tâm thành phố Thái Nguyên 131 1 MỞ ĐẦU 1. Đặt vấn đề Thu hồi đất (THĐ) để thực hiện dự án là một trong những vấn đề phức tạp, nhạy cảm trong công tác quản lí đất đai; nó liên quan đến lợi ích của 04 bên là: người đang sử dụng đất, doanh nghiệp thực hiện dự án, Nhà nước và cộng đồng dân cư nơi thực hiện dự án. Nếu làm không tốt có thể gây ảnh hưởng xấu đến đời sống của người dân, gây bức xúc trong xã hội. Hơn nữa thu hồi đất nông nghiệp, tức là người nông mất tư liệu sản xuất, sau khi thu hồi một bộ phận không chuyển được sang nghề mới, làm cho thu nhập giảm, hoặc không ổn định, thất nghiệp tăng gây mất ổn định xã hội. Từ năm 1945 đến nay, chính sách đất đai nói chung và chính sách bồi thường (BT), hỗ trợ (HT), tái định cư (TĐC) khi Nhà nước thu hồi đất nói riêng ở nước ta luôn được sửa đổi, bổ sung cho hoàn thiện phù hợp với từng giai đoạn lịch sử của đất nước. Thực hiện Hiến pháp 1992, Luật Đất đai 1993 được ban hành, quy định quyền sử dụng đất có giá trị được tính bằng tiền đã làm thay đổi trong chính sách pháp luật đất đai, đồng thời thu hồi đất cũng phức tạp hơn rất nhiều vì phải “đền bù” giá trị quyền sử dụng đất. Trong quá trình thực hiện Luật Đất đai 2003 đến Luật Đất đai 2013, chính sách bồi thường, hỗ trợ, tái định cư đã hoàn thiện hơn rất nhiều ở việc quy định “giá đất cụ thể” và bổ sung nhiều khoản hỗ trợ, góp phần cho công tác thu hồi đất thuận lợi hơn. Tuy nhiên, việc bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi thu hồi đất vẫn còn tồn tại, vướng mắc, tạo ra bức xúc trong dân, gây khiếu kiện kéo dài. Việc bồi thường cho người dân không sát với giá thị trường đã phát sinh nhiều khiếu kiện đông người mang tính chất điểm nóng (Lê Thị Hương Giang, 2014). Còn một số thiệt hại chưa được quy định bồi thường; chưa quy định rõ trách nhiệm đối với quy hoạch treo gây thiệt hại cho người dân; đối với bồi thường không sát với giá thị trường, chậm chi trả tiền bồi thường… (Phan Trung Hiền, 2017c). Hệ quả tiêu cực của thu hồi đất là sự xung đột lợi ích dẫn đến tình trạng khiếu nại, khiếu kiện ở mức độ cao (chiếm tới 70% tổng lượng khiếu nại, khiếu kiện), đông người, phức tạp; thường gây ra nhiều bức xúc cho người dân mà trước hết là do sự chênh lệch quá lớn giữa giá bồi thường và giá thị trường (Đặng Hùng Võ, 2019b). 2 Thành phố Thái Nguyên không chỉ là đô thị tỉnh lị mà còn là đô thị trung tâm khu vực miền núi và trung du phía Đông Bắc Bắc bộ, từ năm 2010 được nâng cấp thành đô thị loại 1, tốc độ phát triển càng nhanh, các dự án thu hồi đất để phát triển kinh tế - xã hội, vì lợi ích quốc gia, lợi ích công cộng ngày càng nhiều. Việc thực hiện các dự án này đã thu được nhiều kết quả khích lệ, góp phần phát triển kinh tế - Xã hội, tăng thu nhập ngân sách. Trong những năm gần đây công tác bồi thường, hỗ trợ, tái định cư tại thành phố Thái Nguyên đã thu được nhiều kết quả tốt, nhiều dự án đảm bảo tiến độ. Trong tương lai, tỉnh Thái Nguyên nói chung và thành phố Thái Nguyên nói riêng sẽ còn thực hiện nhiều hơn nữa các dự án phải thu hồi đất. Tuy nhiên, chưa có nghiên cứu nào đánh giá đầy đủ và toàn diện về thực trạng công tác bồi thường, hỗ trợ, tái định cư ở thành phố Thái Nguyên nhằm rút kinh nghiệm cho thời gian tiếp theo. Xuất phát từ lí do trên, nghiên cứu sinh chọn đề tài “Thực trạng và giải pháp nâng cao hiệu quả công tác bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất tại thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái Nguyên”. 2. Mục tiêu của nghiên cứu 2.1. Mục tiêu tổng quát Nghiên cứu nhằm đánh giá toàn diện về thực trạng công tác bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất tại thành phố Thái Nguyên; tìm ra những tồn tại, nguyên nhân và đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả của công tác này. 2.2. Mục tiêu cụ thể - Đánh giá thực trạng công tác bồi thường, hỗ trợ, tái định cư tại thành phố Thái Nguyên giai đoạn 2013-2017. - Đánh giá thực trạng đời sống người dân sau khi bồi thường, hỗ trợ, tái định cư tại thành phố Thái Nguyên. - Xác định, đánh giá các yếu tố ảnh hưởng và chỉ ra mức độ ảnh hưởng của từng nhóm yếu tố đến công tác thu hồi đất tại thành phố Thái Nguyên. - Chỉ ra các tồn tại, nguyên nhân và đưa ra giải pháp nâng cao hiệu quả công tác bồi thường, hỗ trợ, tái định cư tại thành phố Thái Nguyên. 3 3. Ý nghĩa của nghiên cứu 3.1. Ý nghĩa lí luận của nghiên cứu Kết quả nghiên cứu góp phần bổ sung, làm rõ hơn cơ sở khoa học của chính sách bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất để hoàn thiện hơn nữa các quy định sao cho có được chính sách hợp lí nhất cho công tác thu hồi đất. 3.2. Ý nghĩa thực tiễn của nghiên cứu Kết quả nghiên cứu là tài liệu tham khảo có ý nghĩa cao cho tỉnh Thái Nguyên và cho các địa phương khác trong thu hồi đất; có thể sử dụng cho các nhà hoạch định chính sách, các nhà quản lí, các nhà nghiên cứu tham khảo. 4. Những đóng góp mới của luận án - Phân tích, đánh giá được toàn diện từ lí luận đến thực tiễn về công tác bồi thường, hỗ trợ, tái định cư tại 05 dự án nghiên cứu; so sánh giữa nhóm dự án đường giao thông với nhóm dự án khu dân cư và giữa nhóm dự án Nhà nước cấp tiền với nhóm dự án Doanh nghiệp ứng tiền trên các mặt: kết quả bồi thường, hỗ trợ, tái định cư và đời sống người dân sau thu hồi đất. - Chỉ ra 22 trong 27 yếu tố được xác định, chia thành 8 nhóm ảnh hưởng đến thu hồi đất; phân tích bằng mô hình đa biến đã xếp thứ tự và chỉ ra được mức độ ảnh hưởng của mỗi nhóm như sau: (1) Chính sách bồi thường = 24,59% → (2) Chính sách hỗ trợ = 23,85% → (3) Chính sách tái định cư = 17,54% → (4) Quản lý = 12,03% → (5) Môi trường khu tái định cư = 11,11% → (6) Tâm lý = 4,53% → (7) Nguồn vốn và mục tiêu = 3,51% → (8) Khách quan = 2,84%. - Xác định được 06 tồn tại trong công tác bồi thường, hỗ trợ, tái định cư là: (i) Đơn giá bồi thường thấp; (ii) Đơn giá giao đất tái định cư thấp; (iii) Tỉ lệ khiếu nại cao; (iv) Tỉ lệ chi tiền bồi thường, hỗ trợ cho học nghề và kinh doanh thấp; (v) Sự phù hợp với việc làm mới chưa cao; (vi) Một số quy định còn thiếu, chưa chuẩn. Phân tích các nguyên nhân, đưa ra 14 giải pháp theo 3 định hướng là: (-) Giải quyết triệt để tận gốc các khiếu nại, đảm bảo công bằng; xác định đơn giá bồi thường, giao đất tái định cư sát với giá thị trường; (-) Nâng cao tỉ lệ chi tiền cho học nghề và kinh doanh; đảm bảo cuộc sống người dân ổn định bền vững; (-) Hoàn thiện các quy định liên quan sao cho lợi ích của người có đất thu hồi được đảm bảo đầy đủ và bền vững. 4 CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN TÀI LIỆU NGHIÊN CỨU 1.1. Cơ sở khoa học của công tác bồi thường, hỗ trợ, tái định cư 1.1.1. Cơ sở lí luận của công tác bồi thường, hỗ trợ, tái định cư 1.1.1.1. Các khái niệm liên quan đến bồi thường, hỗ trợ, tái định cư Điều 3, Luật Đất đai 2013 quy định: - Nhà nước thu hồi đất là việc Nhà nước quyết định thu lại quyền sử dụng đất của người được Nhà nước trao quyền sử dụng đất hoặc thu lại đất của người sử dụng đất vi phạm pháp luật về đất đai (Khoản 11). - Bồi thường về đất là việc Nhà nước trả lại giá trị quyền sử dụng đất đối với diện tích đất thu hồi cho người sử dụng đất (Khoản 12). - Hỗ trợ khi Nhà nước thu hồi đất là việc Nhà nước trợ giúp cho người có đất thu hồi để ổn định đời sống, sản xuất và phát triển (Khoản 14). - Chi phí đầu tư vào đất còn lại là các chi phí mà người sử dụng đất đã đầu tư vào đất phù hợp với mục đích sử dụng đất nhưng đến thời điểm cơ quan nhà nước có thẩm quyền quyết định thu hồi đất còn chưa thu hồi được (Khoản 13). Tái định cư: Luật Đất đai không giải thích khái niệm tái định cư; tuy nhiên, nhiều văn bản vẫn quy định về tái định cư. Có thể hiểu rằng, tái định cư là việc bố trí chỗ ở mới cho người bị thu hồi đất mà không còn chỗ ở nào khác trong phạm vi cấp xã nơi có đất bị thu hồi và phải di chuyển chỗ ở. Hình thức tái định cư bao gồm: bằng nhà ở, bằng đất ở hoặc bằng tiền (Phan Trung Hiền, 2017a). Giải phóng mặt bằng: Trong Luật Đất đai và Luật Xây dựng hiện hành không có định nghĩa về giải phóng mặt bằng (GPMB), mặc dù có sử dụng cụm từ này. Có thể nói, GPMB là một quá trình “làm sạch” mặt bằng thông qua việc thực hiện di dời các công trình xây dựng, vật kiến trúc, cây cối, hoa màu và một bộ phận dân cư trên một diện tích đất nhất định nhằm thực hiện quy hoạch, cải tạo hoặc xây dựng công trình mới (Phan Trung Hiền, 2017a). Vì vậy, có thể hiểu GPMB bao gồm các hoạt động chính là: thu hồi đất, bồi thường, hỗ trợ, tái định cư. 5 Bộ luật Dân sự 2015 quy định: - Quyền sở hữu bao gồm quyền chiếm hữu, quyền sử dụng và quyền định đoạt tài sản của chủ sở hữu theo quy định của luật” (Điều 158). - Quyền Chiếm hữu là việc chủ thể nắm giữ, chi phối tài sản một cách trực tiếp hoặc gián tiếp như chủ thể có quyền đối với tài sản. Chiếm hữu bao gồm chiếm hữu của chủ sở hữu và chiếm hữu của người không phải là chủ sở hữu (Điều 179). - Quyền sử dụng là quyền khai thác công dụng, hưởng hoa lợi, lợi tức từ tài sản. (Điều 189). Người không phải là chủ sở hữu được sử dụng tài sản theo thỏa thuận với chủ sở hữu hoặc theo quy định của pháp luật (Điều 191). - Quyền định đoạt là quyền chuyển giao quyền sở hữu tài sản, từ bỏ quyền sở hữu, tiêu dùng hoặc tiêu hủy tài sản (Điều 192). 1.1.1.2. Chế độ sở hữu toàn dân về đất đai và vấn đề thu hồi đất * Quyền sở hữu đất đai và vấn đề thu hồi đất Điều 19, Hiến pháp 1980, quy định gộp các hình thức sở hữu đất đai trước đây thành một hình thức - Đó là “Sở hữu toàn dân”. Hiến pháp 1992 vẫn quy định “Đất đai thuộc sở hữu toàn dân”, “Nhà nước giao đất cho các tổ chức và cá nhân sử dụng ổn định lâu dài” (Điều 17 và Điều 18). Đến Hiến pháp 2013, tiếp tục quy định “Đất đai... thuộc sở hữu toàn dân”, nhưng đã quy định rõ hơn “do Nhà nước đại diện chủ sở hữu và thống nhất quản lý” (Điều 53) và quy định “Đất đai là tài nguyên đặc biệt của quốc gia, nguồn lực quan trọng phát triển đất nước, được quản lý theo pháp luâ ̣t” (Điều 54). Với chế độ sở hữu toàn dân về đất đai do Nhà nước là đại diện chủ sở hữu như ở nước ta thì Nhà nước với tư cách là chủ sở hữu đất đai có những quyền sau: - Quyền chiếm hữu đất đai của Nhà nước: Nhà nước nói chung và Chính quyền các cấp tự nắm giữ tổng tài nguyên đất đai thuộc phạm vi lãnh thổ, hành chính của mình, sự nắm giữ này là tuyệt đối và không điều kiện, không thời hạn. Nhà nước quyết định giao một phần quyền chiếm hữu của mình cho người sử dụng trên những diện tích đất cụ thể với thời gian cụ thể. Người sử dụng đất tuy có quyền chiếm hữu nhưng là chiếm hữu để sử dụng theo quy định cho phép của chủ sở hữu là Nhà nước.