Tài liệu Thực trạng và giải pháp hoàn thiện công tác thu bảo hiểm xã hội ở các đơn vị ngoài quốc doanh trên địa bàn huyện yên sơn

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC BÁCH KHOA HÀ NỘI --------o0o-------- NGUYỄN THÙY LINH THỰC TRẠNG VÀ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN CÔNG TÁC THU BẢO HIỂM XÃ HỘI Ở CÁC ĐƠN VỊ NGOÀI QUỐC DOANH TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN YÊN SƠN LUẬN VĂN THẠC SĨ CHUYÊN NGÀNH QUẢN LÝ KINH TẾ HÀ NỘI - 2018 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC BÁCH KHOA HÀ NỘI --------o0o-------- NGUYỄN THÙY LINH THỰC TRẠNG VÀ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN CÔNG TÁC THU BẢO HIỂM XÃ HỘI Ở CÁC ĐƠN VỊ NGOÀI QUỐC DOANH TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN YÊN SƠN Chuyên ngành: Quản lý kinh tế Mã số: 2016AQLKT-TQ113 LUẬN VĂN THẠC SĨ CHUYÊN NGÀNH QUẢN LÝ KINH TẾ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: GVC.TS. Nguyễn Ngọc Điện HÀ NỘI - 2018 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn là kết quả nghiên cứu của riêng tôi, dưới sự hướng dẫn khoa học của GVC.TS Nguyễn Ngọc Điện. Luận văn có tham khảo và sử dụng các tài liệu, thông tin được đăng tải trên các tác phẩm, tạp chí, trang web và tài liệu thực tế của BHXH huyện Yên Sơn, tỉnh Tuyên Quang. Hà Nội, tháng năm 2017 Tác giả luận văn Nguyễn Thùy Linh i LỜI CẢM ƠN Trước tiên, tôi xin giử lời biết ơn sâu sắc tới thầy giáo hướng dẫn của tôi GVC.TS Nguyễn Ngọc Điện người đã tận tình hướng dẫn tôi và cho tôi những ý kiến định hướng quý báu để tôi hoàn thiện bài luận văn này, tôi xin được gửi lời cảm ơn đến tất cả quý thầy cô đã giảng dạy tại Viện Kinh tế và quản lý - Trường Đại học Bách Khoa đã dìu dắt tôi, truyền đạt cho tôi những kiến thức quý báu, những kiến thức rất bổ ích để tôi áp dụng trong thực tiễn cũng như trong quá trình hoàn thiện Luận văn. Tôi xin gửi lời biết ơn đến bạn bè, đồng nghiệp, gia đình đã hết sức giúp đỡ, tạo điều kiện thuận lợi khích lệ và ủng hộ trong suốt quá trình học tập vừa qua. Tôi xin hứa sẽ đem những kiến thức mà tôi đã học để xây dựng gia đình, xây dựng quê hương, đất nước. Tôi xin gửi lời cảm ơn tới BHXH tỉnh Tuyên Quang đã tạo điều kiện cho tôi được đi học để nâng cao trình độ, động viên khích lệ và cung cấp cho tôi những số liệu quý báu để hoàn thiện Luận văn này. Do thời gian có hạn và kinh nghiệm nghiên cứu khoa học chưa nhiều nên luận văn còn nhiều thiếu sót, rất mong nhận được ý kiến góp ý của Thầy/Cô và các anh chị học viên. Một lần nữa tôi xin chân thành cảm ơn! ii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ....................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................ii MỤC LỤC ................................................................................................................ iii DANH MỤC BẢNG, BIỂU ĐỒ .............................................................................vii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT................................................................... viii LỜI MỞ ĐẦU ............................................................................................................ 1 CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN THỰC TIỄN VỀ CÔNG TÁC THU BẢO HIỂM XÃ HỘI .......................................................................................................... 5 1.1. Tổng quan về bảo hiểm xã hội ............................................................................. 5 1.1.1. Khái niệm bảo hiểm xã hội ............................................................................... 5 1.1.2. Bản chất của bảo hiểm xã hội ........................................................................... 6 1.1.3. Chức năng của bảo hiểm xã hội ........................................................................ 7 1.1.4. Vai trò của bảo hiểm xã hội .............................................................................. 8 1.1.5. Nội dung của bảo hiểm xã hội .......................................................................... 8 1.1.6. Quỹ bảo hiểm xã hội ......................................................................................... 9 1.1.6.1. Khái niệm và đặc điểm của quỹ BHXH ................................................................ 9 1.1.6.2. Nguồn hình thành quỹ BHXH ............................................................................. 10 1.1.6.3. Nội dung chi quỹ BHXH ...................................................................................... 11 1.2. Lý luận chung về công tác thu bảo hiểm xã hội................................................. 11 1.2.1. Khái niệm về thu bảo hiểm xã hội .................................................................. 11 1.2.2. Vai trò thu bảo hiểm xã hội ............................................................................. 11 1.2.3. Đặc điểm của thu bảo hiểm xã hội .................................................................. 12 1.2.4. Mục tiêu thu bảo hiểm xã hội.......................................................................... 13 1.2.5. Nguyên tắc thu bảo hiểm xã hội...................................................................... 13 1.2.6. Nội dung công tác thu bảo hiểm xã hội .......................................................... 15 1.2.6.1. Quản lý đối tượng ................................................................................................. 15 1.2.6.2. Quản lý mức đóng ................................................................................................. 17 1.2.6.3. Quản lý tiền thu ..................................................................................................... 21 1.2.6.4. Quản lý nợ đọng, trốn đóng.................................................................................. 22 1.2.6.5. Tổ chức thực hiện công tác thu ............................................................................ 24 iii 1.2.7. Các yếu tố ảnh hưởng tới kết quả công tác thu bảo hiểm xã hội .................... 28 1.2.7.1. Các yếu tố khách quan .......................................................................................... 28 1.2.7.2 Các yếu tố chủ quan. .............................................................................................. 30 1.2.8. Khái quát công tác thu BHXH ở các đơn vị ngoài quốc doanh ...................... 30 1.2.8.1. Khái niệm đơn vị ngoài quốc doanh .................................................................... 30 1.2.8.2. Đặc điểm của các doanh nghiệp ngoài quốc doanh ............................................ 31 1.2.8.3. Vai trò của doanh nghiệp ngoài quốc doanh trong nền kinh tế thị trường ........ 31 1.2.8.4. Về phân bố............................................................................................................. 32 1.2.8.5. Về ngành nghề kinh doanh ................................................................................... 32 1.2.8.6. Về lao động............................................................................................................ 32 1.2.8.7. Về tổ chức quản lý ................................................................................................ 32 1.2.8.8. Về hoạt động đoàn thể .......................................................................................... 33 1.2.8.9. Chính sách thuế của Nhà nước............................................................................. 33 1.3. Kinh nghiệm thu bảo hiểm xã hội ở các đơn vị ngoài quốc doanh của tỉnh Yên Bái và bài học đối với bảo hiểm xã hội tỉnh Tuyên Quang ...................................... 33 1.4. Bài học về công tác thu bảo hiểm xã hội đối với Bảo hiểm xã hội huyện Yên Sơn Tỉnh Tuyên Quang ............................................................................................. 34 TÓM TẮT CHƢƠNG 1 .......................................................................................... 36 CHƢƠNG 2: THỰC TRẠNG CÔNG TÁC THU BẢO HIỂM XÃ HỘI Ở CÁC ĐƠN VỊ NGOÀI QUỐC DOANH TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN YÊN SƠN TỈNH TUYÊN QUANG ..................................................................................................... 37 2.1. Khái quát về điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội của huyện Yên Sơn tỉnh Tuyên Quang ........................................................................................................................ 37 2.1.1. Điều kiện tự nhiên ........................................................................................... 37 2.1.2. Điều kiện, đặc điểm kinh tế xã hội.................................................................. 39 2.2. Cơ cấu tổ chức của BHXH huyện Yên Sơn tỉnh Tuyên Quang ......................... 40 2.3. Ưu nhược điểm của các đơn vị ngoài quốc doanh hoạt động trên địa bàn huyện Yên Sơn. .................................................................................................................... 44 2.3.1. Ưu điểm .................................................................................................................... 44 2.3.2. Nhược điểm .............................................................................................................. 45 iv 2.4. Thực trạng công tác thu bảo hiểm xã hội ở các đơn vị ngoài quốc doanh trên địa bàn huyện Yên Sơn. .................................................................................................. 45 2.4.1. Công tác quản lý đối tượng tham gia BHXH ở các đơn vị ngoài quốc doanh trên địa bàn huyện Yên Sơn. ..................................................................................... 45 2.4.1.1.Tình hình tham gia bảo hiểm xã hội của các doanh nghiệp ngoài quốc doanh. 45 2.4.1.2. Tình hình tham gia bảo hiểm xã hội của lao động trong các doanh nghiệp ngoài quốc doanh .......................................................................................................................... 49 2.4.2. Công tác quản lý mức đóng BHXH trong các doanh nghiệp ngoài quốc doanh. ........................................................................................................................ 51 2.4.3. Tình hình thực hiện kế hoạch thu bảo hiểm xã hội ......................................... 56 2.4.4. Quản lý nợ đọng, trốn đóng bảo hiểm xã hội .................................................. 57 2.4.5. Quy trình thu ................................................................................................... 61 2.4.6. Quản lý số tiền thu BHXH .............................................................................. 62 2.5. Phân tích những nhân tố ảnh hưởng đến công tác thu bảo hiểm xã hội khối doanh nghiệp ngoài quốc doanh ở huyện Yên Sơn, Tỉnh Tuyên Quang. ................. 64 2.5.1. Nhận thức, ý thức, tâm lý, thói quen của người lao động và người sử dụng lao động. .......................................................................................................................... 64 2.5.2.Qui mô doanh nghiệp ....................................................................................... 65 2.5.3. Công tác thanh tra, kiểm tra của các cấp chính quyền .................................... 65 2.6. Đánh giá chung .................................................................................................. 66 2.6.1. Những kết quả đạt được .................................................................................. 67 2.6.2.Hạn chế và nguyên nhân .................................................................................. 68 2.6.2.1. Hạn chế .................................................................................................................. 68 2.6.2.2. Nguyên nhân ......................................................................................................... 68 TÓM TẮT CHƢƠNG 2 .......................................................................................... 70 CHƢƠNG 3: GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN CÔNG TÁC THU BẢO HIỂM ..... 71 XÃ HỘI Ở CÁC ĐƠN VỊ NGOÀI QUỐC DOANH TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH TUYÊN QUANG ..................................................................................................... 71 3.1. Định hướng nâng cao thu bảo hiểm xã hội ở các đơn vị ngoài quốc doanh trên địa bàn huyện Yên Sơn tỉnh Tuyên Quang ............................................................... 71 3.1.1. Định hướng hoạt động chung .......................................................................... 71 v 3.1.2. Định hướng thu bảo hiểm xã hội ..................................................................... 72 3.2. Giải pháp tăng cường thu bảo hiểm xã hội ở các đơn vị ngoài quốc doanh trên địa bàn huyện Yên Sơn tỉnh Tuyên Quang ............................................................... 72 3.2.1. Tăng cường năng lực thu BHXH ở khối doanh nghiệp ngoài quốc doanh..... 73 3.2.2 .Tiếp tục triển khai cải cách thủ tục hành chính và thực hiện cơ chế "Một cửa" ................................................................................................................. 75 3.2.3. Nâng cao chất lượng trong công tác thực hiện chi trả chế độ bảo hiểm xã hội ......................................................................................................................... 76 3.2.4. Tăng cường công tác khảo sát, giám sát kiểm tra và thanh tra các đơn vị trên địa bàn ....................................................................................................................... 77 3.2.5. Đẩy mạnh công tác tuyên truyền các văn bản quy phạm pháp luật ................ 78 3.2.6. Đầu tư cơ sở vật chất, kỹ thuật; ứng dụng công nghệ tin học ......................... 80 3.2.7. Tăng cường phối hợp và liên kết thông tin với các Sở, Ban ngành, các cấp lãnh đạo Đảng ủy, chính quyền ................................................................................. 82 3.2.8. Hoàn thiện cơ cấu tổ chức, đổi mới cơ chế quản lý, nâng cao chất lượng nguồn nhân lực .......................................................................................................... 83 3.2.8.1. Hoàn thiện cơ cấu tổ chức .................................................................................... 83 3.2.8.2. Đổi mới cơ chế quản lý......................................................................................... 83 3.2.8.3. Nâng cao chất lượng nguồn nhân lực .................................................................. 83 3.2.9. Các giải pháp khác .......................................................................................... 84 3.2.9.1. Đối với đơn vị sử dụng lao động.......................................................................... 84 3.2.9.2. Đối với người lao động ......................................................................................... 84 3.3.Kiến nghị ............................................................................................................. 85 3.3.1.Kiến nghị với Nhà nước ................................................................................... 85 3.3.2. Kiến nghị với Bảo hiểm xã hội Việt Nam....................................................... 87 3.3.3.Kiến nghị đổi với Bảo hiểm xã hội tỉnh Tuyên Quang .................................... 87 3.3.4. Kiến nghị với các cấp chính quyền địa phương .............................................. 88 TÓM TẮT CHƢƠNG 3 .......................................................................................... 90 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................... 93 vi DANH MỤC BẢNG, BIỂU ĐỒ Bảng 1.1: Mức đóng và trách nhiệm đóng theo từng thời kỳ (Tỷ lệ % trên tiền lương, tiền công tháng đóng BHXH) ........................................................................ 20 Bảng 2.2: Bảng tổng hợp các đơn vị tham gia BHXH giai đoạn 2013 – 2016 ......... 46 Bảng 2.3: Thực trạng tham gia BHXH của DNNQD trên địa bàn huyện Yên Sơn năm 2013 – 2016 ....................................................................................................... 48 Bảng 2.4: Bảng tổng hợp tình hình lao động tham gia BHXH giai đoạn 2013 - 2016 ............................................................................................................... 50 Biểu đồ 2.5: Biểu đồ lao động khối DNNQD tham gia BHXH ................................ 51 Bảng 2.6: Quỹ lương làm căn cứ đóng BHXH giai đoạn 2013 – 2016 .................... 53 Bảng 2.7:Tiền lương tối thiểu vùng do Nhà nước điều chỉnh từ 2013 – 2016 ......... 54 Bảng 2.8: Bảng tổng hợp thực hiện KH thu BHXH giai đoạn 2013-2016 ............... 56 Biểu đồ 2.9: Tốc độ tăng số thu BHXH khối DNNQD giai đoạn 2013-2016 .......... 57 Bảng 2.10: Tình hình nợ đọng BHXH ở các đơn vị trên địa bàn huyện Yên Sơn năm 2013 – 2016 ............................................................................................................... 58 Bảng 2.11: Bảng tổng hợp tiền nợ BHXH khối DNNQD giai đoạn 2013- 2016 ..... 59 Bảng 2.12: Danh sách các DNNQD nợ BHXH trên 4 tháng .................................... 60 Bảng 2.13. Bảng tổng hợp chung số BHXH phải đóng và số BHXH đã thu của khối DN từ năm 2013-2016 .............................................................................................. 62 Bảng 2.14: Bảng tổng hợp mức độ hiểu biết của chủ sử dụng lao động về pháp luật BHXH đối với các DN điều tra ............................................................ 64 Bảng 2.15: Bảng Tổng hợp điều tra số lao đông tai các DNNOD ............................ 65 Bảng 2.16: Bảng tổng hợp tình hình thanh tra, kiểm tra công tác thực hiện Luật BHXH tại các DNNQD ............................................................................................. 66 vii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT T BHTN Bảo hiểm thất nghiệp BHXH Bảo hiểm xã hội BHYT Bảo hiểm y tế DN Doanh nghiệp ĐTNN Đầu tư nước ngoài HĐLĐ Hợp đồng lao động HS Học Sinh KHTC Kế hoạch tài chính LĐ Lao động NLĐ Người lao động NSDLĐ Người sử dụng lao động ÔĐ Ốm đau QD Quốc doanh SXKD Sản xuất kinh doanh TNLĐ-BNN Tai nạn lao động bệnh nghề nghiệp TS Thai sản viii LỜI MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Hiện nay ở hầu hết các quốc gia trên thế giới, dù ở chế độ xã hội nào, dù nền kinh tế phát triển hay đang hoặc k m phát triển cũng đều thực hiện chính sách Bảo hiểm xã hội BHXH) và Bảo hiểm y tế BHYT). Bảo hiểm xã hội và bảo hiểm y tế là hai chính sách lớn của Đảng và Nhà nước, góp phần bảo đảm ổn định đời sống cho người lao động; ổn định chính trị, trật tự an toàn xã hội, thúc đẩy sự nghiệp xây dựng đất nước, bảo vệ tổ quốc. Trải qua hơn 20 năm, hệ thống tổ chức Bảo hiểm xã hội Việt Nam được hình thành, xây dựng và phát triển cơ bản đáp ứng yêu cầu của việc thực hiện các chế độ, chính sách bảo hiểm xã hội và bảo hiểm y tế; công tác bảo hiểm xã hội và bảo hiểm y tế đã đạt được những thành tựu quan trọng, góp phần ổn định đời sống của nhân dân, thực hiện công bằng xã hội và ổn định chính trị - xã hội. Cùng với sự phát triển kinh tế của đất nước, với công cuộc đổi mới của Đảng hiện nay khối DNNQD ngày càng lớn mạnh, tỷ lệ thu BHXH, BHYT trong khối ngày càng chiếm tỷ lệ cao trong cơ cấu quỹ BHXH. Yên sơn là huyện có địa bàn rộng có nhiều nhà máy,khu công nghiệp của tỉnh Tuyên Quang nên số lượng DNNQD lớn. Trong những năm qua BHXH huyện Yên Sơn triển khai mở rộng đối tượng đã có nhiều doanh nghiệp đóng BHXH cho người lao động góp phần vào thành tích của BHXH huyện Yên Sơn nói riêng và toàn ngành BHXH nói chung. Tuy nhiên quá trình thực hiện chính sách BHXH đối với khu vực DNNQD ở huyện Yên Sơn còn nhiều hạn chế, thiếu sót, đang đặt ra vấn đề quan tâm cần giải quyết đó là: - Việc phát triển đối tượng tham gia BHXH bắt buộc khu vực ngoài quốc doanh còn yếu. Tuy đây là khu vực có nhiều lao động, nhưng tỷ lệ tham gia BHXH còn quá thấp, chưa tương xứng với tiềm năng của huyện. - Công tác tuyên truyền, thanh tra, kiểm tra, xử lý vi phạm pháp luật BHXH đối với chủ doanh nghiệp cố tình không đóng, đóng không đúng,không kịp thời, không đầy đủ BHXH cho người lao động và vấn đề giải quyết nợ tồn đọng BHXH đang là một trong những bức xúc hiện nay. 1 Để đảm bảo sự công bằng trong việc thực hiện, cũng như sự thuận lợi trong quá trình triển khai chính sách bảo hiểm xã hội nói chung và giữa những người tham gia bảo hiểm xã hội nói riêng; công tác quản lý thu bảo hiểm xã hội có một vai trò hết sức quan trọng và cần thiết. Công tác này mang tính then chốt quyết định đến sự tồn tại và phát triển của chính sách bảo hiểm xã hội. Tuy nhiên, vẫn còn tồn tại những bất cập trong công tác quản lý thu bảo hiểm xã hội; những khó khăn, thách thức ảnh hưởng tới công tác quản lý thu và phát triển đối tượng tham gia bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế. Chính vì lý do trên và là người trực tiếp làm công tác thu BHXH ở địa phương tôi đã chọn đề tài “Thực trạng và giải pháp hoàn thiện công tác thu Bảo hiểm xã hội ở các đơn vị ngoài quốc doanh trên địa bàn huyện Yên Sơn ” là đề tài luận văn Thạc sỹ Quản lý kinh tế của mình. 2. Tổng quan tình hình nghiên cứu Với kiến thức thu được trong quá trình học tập, kế thừa những kết quả nghiên cứu khoa học trước đó và với kinh nghiệm công tác của bản thân sẽ tham gia nghiên cứu một cách cơ bản, hệ thống về quản lý thu BHXH ở các đơn vị ngoài quốc doanh trên địa bàn huyện Yên Sơn tỉnh Tuyên Quang, từ đó có những đóng góp mới mang tính khoa hoc, thực tiễn về hoàn thiện công tác thu BHXH ở các đơn vị ngoài quốc doanh góp phần giúp lãnh đạo BHXH huyện Yên Sơn, BHXH tỉnh Tuyên Quang hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ thu BHXH ở đơn vị, cụ thể: - Luận văn nghiên cứu có hệ thống các vấn đề lý luận và thực tiễn cơ bản về thu BHXH ở các đơn vị ngoài quốc doanh trên địa bàn huyện Yên Sơn tỉnh Tuyên Quang trong điều kiện kinh tế xã hội hiện nay. - Luận văn phân tích, đánh giá đúng những nhân tố ảnh hưởng đến việc tham gia BHXH của NLĐ và NSDLĐ khi Luật BHXH sửa đổi bổ sung năm 2014 có hiệu lực thi hành từ ngày 01 tháng 01 năm 2016. - Luận văn nghiên cứu thực trạng và giải pháp hoàn thiện công tác thu BHXH ở các đơn vị ngoài quốc doanh trên địa bàn huyện Yên Sơn tỉnh Tuyên Quang, làm rõ những mặt tích cực, hạn chế, nguyên nhân và bài học từ công tác thu BHXH. - Từ chủ trương, định hướng của tỉnh Tuyên Quang, đề xuất phương hướng và một số giải pháp chủ yếu nhằm hoàn thiện công tác thu BHXH ở các đơn vị ngoài quốc doanh trên địa bàn huyện Yên Sơn tỉnh Tuyên Quang nhằm góp phần 2 phát triển bền vững quỹ BHXH cũng như đảm bảo ổn định chính trị, xã hội, thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội trên địa bàn tỉnh. 3. Mục đích nghiên cứu Hệ thống hóa những vấn đề lý luận và thực tiễn về BHXH và công tác quản lý thu BHXH. - Phân tích, đánh giá thực trạng về công tác quản lý thu BHXH khối DNNQD, chỉ ra những kết quả đạt được, những hạn chế, thiếu sót và những vấn đề đang đặt ra hiện nay trong công tác thu BHXH khối DNNQD trên địa bàn huyện Yên Sơn. - Đề xuất phương hướng và giải pháp chủ yếu nhằm hoàn thiện công tác thu BHXH khối DNNQD trên địa bàn huyện Yên Sơn giai đoạn 2013-2016 và đến 2020. Trên cơ sở phân tích, đánh giá thực trạng công tác thu BHXH khối DNNQD giai đoạn 2013-2016 ở địa bàn huyện Yên Sơn, từ đó đề xuất những giải pháp chủ yếu nhằm hoàn thiện công tác quản lý thu BHXH, phân tích đánh giá thực trạng công tác thu BHXH đối với các DNNQD trên địa bàn, đảm bảo phát triển sự nghiệp BHXH một cách bền vững. 4. Đối tƣợng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu Công tác thu bảo hiểm xã hội ở các đơn vị ngoài quốc doanh trên địa bàn huyện Yên Sơn tỉnh Tuyên Quang. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi không gian: Luận văn tập trung tại huyện Yên Sơn tỉnh Tuyên Quang. - Phạm vi thời gian: Luận văn nghiên cứu giai đoạn từ 2013- 2016. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Luận văn sử dụng phương pháp luận duy vật biện chứng và phương pháp duy vật lịch sử, kết hợp phương pháp thu thập, thống kê, phân tích, tổng hợp, so sánh số liệu; kết hợp nghiên cứu lý thuyết với phân tích thực trạng hoạt động… để đánh giá và đề xuất giải pháp. 6. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu và kết luận, mục lục và các danh mục; luận văn được bố cục thành 3 chương: 3 Chương 1: Cơ sở lý luận về công tác thu bảo hiểm xã hội Chương 2: Thực trạng công tác thu bảo hiểm xã hội ở các đơn vị ngoài quốc doanh trên địa bàn huyện Yên Sơn tỉnh Tuyên Quang. Chương 3: Những giải pháp hoàn thiện công tác thu bảo hiểm xã hội ở các đơn vị ngoài quốc doanh trên địa bàn huyện Yên Sơn tỉnh Tuyên Quang. 4 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN THỰC TIỄN VỀ CÔNG TÁC THU BẢO HIỂM XÃ HỘI 1.1. Tổng quan về bảo hiểm xã hội 1.1.1. Khái niệm bảo hiểm xã hội Trong cuộc sống, để thoả mãn những nhu cầu tối thiểu, con người phải lao động sản xuất để có thu nhập. Tuy nhiên không phải người lao động nào cũng có đủ điều kiện về sức khỏe, khả năng lao động hoặc những may mắn khác để hoàn thành nhiệm vụ lao động, công tác hoặc tạo nên cho mình và gia đình một cuộc sống ấm no hạnh phúc. Ngược lại, người nào cũng có thể gặp phải những rủi ro, bất hạnh như ốm đau, tai nạn, hay già yếu, chết hoặc thiếu công việc làm do những ảnh hưởng của tự nhiên, của những điều kiện sống và sinh hoạt cũng như các tác nhân xã hội khác… Khi rơi vào trường hợp bị giảm hoặc mất khả năng lao động nói trên, các nhu cầu cần thiết của cuộc sống không vì thế mà mất đi, trái lại có những điều kiện cần thiết còn tăng lên, thậm chí có thể xuất hiện thêm nhu cầu mới như khi ốm đau cần được chữa bệnh. BHXH ra đời là giải pháp hữu hiệu giúp con người vượt qua những khó khăn nêu trên. BHXH trở thành nền tảng cơ bản của hệ thống an sinh xã hội của mỗi quốc gia, được thực hiện ở hầu hết các nước trên thế giới và ngày càng phát triển. Bảo hiểm và BHXH đã hình thành rất sớm trong lịch sử phát triển của xã hội loài người và đã được nhiều nhà khoa học đề cập và nghiên cứu một cách sâu sắc dưới nhiều góc độ và khía cạnh khác nhau. BHXH đã xuất hiện và phát triển theo cùng với quá trình phát triển kinh tế - xã hội của nhân loại. Theo tổ chức lao động quốc tế ILO) thì nước Phổ (nay là Cộng hòa Liên bang Đức) là nước đầu tiên trên thế giới ban hành chế độ BHXH ốm đau vào năm 1883, đánh dấu sự ra đời của BHXH. Đến nay, hầu hết các nước trên thế giới đã thực hiện chính sách BHXH và coi nó là một trong những chính sách xã hội quan trọng nhất trong hệ thống chính sách bảo đảm an sinh xã hội. Mặc dù đã có quá trình phát triển tương đối dài, nhưng cho đến nay còn có nhiều khái niệm về BHXH, chưa có khái niệm thống nhất. Theo từ điển Bách khoa Việt Nam: “Bảo hiểm xã hội là sự đảm bảo, thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập cho người lao động khi họ mất hoặc giảm thu nhập 5 do bị ốm đau, thai sản, tai nạn lao động và bệnh nghề nghiệp, tàn tật, thất nghiệp, tuổi già, tử tuất, dựa trên cơ sở một quỹ tài chính do sự đóng góp của các bên tham gia BHXH, có sự bảo hộ của nhà nước theo pháp luật, nhằm đảm bảo, an toàn đời sống cho người lao động và gia đình họ, đồng thời góp phần đảm bảo an toàn xã hội”. Còn theo khái niệm của BHXH Việt Nam: “BHXH là sự bảo vệ của xã hội đối với người lao động thông qua việc huy động các nguồn đóng góp để trợ cấp cho họ nhằm khắc phục những khó khăn về kinh tế và xã hội do bị ngừng hoặc bị giảm thu nhập gây ra bởi bởi ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, thất nghiệp, mất khả năng lao động, tuổi già và chết. Đồng thời, bảo đảm chăm sóc y tế cho các thân nhân trong gia đình người lao động, để góp phần ổn định cuộc sống của bản thân người lao động và gia đình, góp phần an toàn xã hội”. Như vậy có thể khái quát về BHXH như sau: BHXH là sự đảm bảo thay thế hoặc bù đắp một phần cho người lao động, khi họ gặp phải những biến cố rủi ro làm suy giảm sức khỏe, mất khả năng lao động, mất việc làm hoặc chết; gắn liền với quá trình tạo lập một quỹ tiền tệ tập trung được hình thành bởi các bên tham gia BHXH đóng góp và việc sử dụng quỹ đó cung cấp tài chính nhằm đảm bảo mức sống cơ bản cho bản thân người lao động và những người ruột thịt (bố, mẹ, vợ/chồng, con) của người lao động trực tiếp phải nuôi dưỡng, góp phần đảm bảo an toàn xã hội. 1.1.2. Bản chất của bảo hiểm xã hội BHXH là sản phẩm tất yếu của nền kinh tế hàng hóa. Khi trình độ phát triển kinh tế của một quốc gia đạt đến một mức độ nào đó thì hệ thống BHXH có điều kiện ra đời phát triển. Thực chất BHXH là sự tổ chức bù đắp hậu quả của những rủi ro hoặc các sự kiện bảo hiểm. BHXH là quá trình tổ chức sử dụng thu nhập cá nhân và tổng sản phẩm trong nước GDP) để thoả mãn nhu cầu an toàn kinh tế của người lao động và an toàn xã hội. BHXH mang cả bản chất kinh tế và cả bản chất xã hội. Về mặt kinh tế, nhờ sự tổ chức phân phối lại thu nhập, đời sống của người lao động và gia đình họ luôn được bảo đảm trước những bất trắc, rủi ro xã hội. Về mặt xã hội, 6 do có sự chia sẻ rủi ro của BHXH, người lao động chỉ phải đóng góp một khoản nhỏ trong thu nhập của mình cho quỹ BHXH, nhưng xã hội sẽ có một lượng vật chất đủ lớn trang trải những rủi ro xảy ra. Ở đây, BHXH đã thực hiện nguyên tắc “lấy của số đông bù cho số ít”. 1.1.3. Chức năng của bảo hiểm xã hội Mục tiêu của BHXH là nhằm thoả mãn những nhu cầu thiết yếu của người lao động trong trường hợp bị giảm hoặc mất thu nhập, mất việc làm. Chứng tỏ, BHXH không chỉ mang tính kinh tế mà còn mang tính cộng đồng và nhân văn sâu sắc. Kinh tế dù có phát triển đến mức độ nào, thể chế chính trị và xã hội có biến động đến đâu thì bản chất của BHXH vẫn không thay đổi, vẫn là một trong những chính sách quan trọng của mỗi quốc gia. Vì vậy BHXH có những chức năng chủ yếu sau: BHXH thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập cho người tham gia bảo hiểm khi họ bị giảm hoặc mất thu nhập do mất khả năng lao động hoặc mất việc làm. Đây là chức năng cơ bản nhất của BHXH, nó quy định nhiệm vụ, tính chất và cơ chế tổ chức hoạt động của BHXH. BHXH phân phối và phân phối lại thu nhập giữa những người tham gia BHXH. Tham gia BHXH không chỉ có người lao động mà cả những người sử dụng lao động. Các bên tham gia đều phải đóng góp vào quỹ BHXH, quỹ này dùng để trợ cấp cho một số người lao động tham gia khi họ bị giảm hoặc mất thu nhập. Số lượng những người này thường chiếm tỷ trọng nhỏ trong tổng số những người tham gia đóng góp. Như vậy, theo quy luật số đông bù số ít, BHXH thực hiện phân phối lại thu nhập theo cả chiều dọc và chiều ngang. Phân phối lại thu nhập giữa những người có thu nhập cao và những người có thu nhập thấp, giữa những người khoẻ mạnh đang làm việc và những người ốm yếu phải nghỉ việc... Thực hiện chức năng này có nghĩa là BHXH đã góp phần thực hiện công bằng xã hội. BHXH gắn bó lợi ích giữa người sử dụng lao động và người lao động, giữa người lao động với xã hội. Thông qua BHXH, mâu thuẫn về tiền công, tiền lương và thời gian lao động giữa người lao động và người sử dụng lao động sẽ được điều và giải quyết. Bởi vì cả hai giới đều cảm thấy nhờ BHXH mà mình có lợi và được bảo vệ, từ đó giúp cho họ hiểu nhau hơn và gắn bó lợi ích được với nhau. 7 1.1.4. Vai trò của bảo hiểm xã hội Hoạt động BHXH là hoạt động sự nghiệp của toàn xã hội, phục vụ mọi thành viên trong xã hội, lợi nhuận không phải là mục tiêu của hoạt động BHXH. Do đó, chính sách BHXH có vai trò quan trọng trong đời sống kinh tế - xã hội của một quốc gia và được thể hiện ở các mặt sau đây: Thứ nhất., thực hiện chính sách BHXH nhằm ổn định cuộc sống người lao động, trợ giúp người lao động khi gặp rủi ro: ôm đau, tai nạn lao động - bệnh nghề nghiệp, thất nghiệp... sớm trở lại trạng thái sức khỏe ban đầu cũng như sớm có việc làm... Thứ hai, thực hiện tốt chính sách BHXH, nhất là chế độ hưu trí, góp phần ổn định cuộc sống của người lao động khi hết tuổi lao động hoặc không còn khả năng lao động. Thứ ba, thực hiện chính sách BHXH, góp phần ổn định và nâng cao chất lượng lao động, bảo đảm sự bình đẳng về vị thế xã hội của người lao động trong các thành phần kinh tế khác nhau, thúc đẩy sản xuất phát triển. Thứ tư, BHXH là một công cụ đắc lực của Nhà nước, góp phần vào việc phân phối lại thu nhập quốc dân một cách công bằng, hợp lý giữa các tầng lớp dân cư, đồng thời giảm chi cho ngân sách nhà nước, bảo đảm an sinh xã hội bền vững. 1.1.5. Nội dung của bảo hiểm xã hội BHXH là một hệ thống đảm bảo khoản thu nhập bị giảm hoặc mất đi do người lao động bị giảm hoặc mất khả năng lao động, mất việc làm vì các nguyên nhân như: ốm đau, tai nạn, già yếu... Chính vì vậy, đối tượng của BHXH chính là thu nhập của người lao động bị biến động giảm hoặc mất đi do bị giảm hoặc mất khả năng lao động, mất việc làm của người lao động tham gia BHXH. Cần phân biệt đối tượng của BHXH và đối tượng tham gia BHXH, bởi vì hai định nghĩa này rất dễ nhầm lẫn. Đối tượng tham gia BHXH là người lao động và người sử dụng lao động. Tuy nhiên, tuỳ theo điều kiện phát triển kinh tế xã hội của mỗi quốc gia mà đối tượng này có thể là tất cả hoặc một bộ phận những người lao động nào đó. Hầu hết các nước khi mới có chính sách BHXH đều thực hiện BHXH đối với các cán bộ, công chức, viên chức Nhà nước, những người làm công ăn lương. Theo Luật BHXH hiện hành, nước ta thực hiện cả loại hình BHXH bắt buộc, 8 BHXH tự nguyện và BHTN. BHXH bắt buộc thực hiện với 5 chế độ sau đây: * Trợ cấp ốm đau * Trợ cấp tai nạn lao động và bệnh nghề nghiệp * Trợ cấp thai sản * Trợ cấp hưu trí * Trợ cấp tử tuất BHXH tự nguyện gồm 2 chế độ:  Chế độ hưu trí  Chế độ tử tuất BHTN gồm có 3 chế độ sau:  Trợ cấp thất nghiệp  Hỗ trợ học nghề  Hỗ trợ tìm việc làm 1.1.6. Quỹ bảo hiểm xã hội 1.1.6.1. Khái niệm và đặc điểm của quỹ BHXH Quỹ BHXH là quỹ tài chính độc lập, tập trung nằm ngoài ngân sách Nhà nước. Quỹ có mục đích và chủ thể riêng. Mục đích tạo lập quỹ BHXH là dùng để chi trả cho người lao động, giúp họ ổn định cuộc sống khi gặp các biến cố hoặc rủi ro. Chủ thể của quỹ BHXH chính là những người tham gia đóng góp để hình thành nên quỹ, do đó có thể bao gồm cả: người lao động, người sử dụng lao động và Nhà nước. Quỹ BHXH có những đặc điểm chủ yếu sau: - Quỹ ra đời, tồn tại và phát triển gắn với mục đích đảm bảo ổn định cuộc sống cho người lao động và gia đình họ khi gặp các biến cố, rủi ro làm giảm hoặc mất thu nhập từ lao động. Hoạt động của quỹ không nhằm mục đích kinh doanh kiếm lời. Vì vậy, nguyên tắc quản lý quỹ BHXH là: Cân bằng thu - chi. - Phân phối quỹ BHXH vừa mang tính chất hoàn trả vừa mang tính chất không hoàn trả. - Quá trình tích lũy để bảo tồn giá trị và bảo đảm an toàn về tài chính đối với quỹ BHXH là một vấn đề mang tính nguyên tắc. - Quỹ BHXH là hạt nhân, là nội dung vật chất của tài chính BHXH. Nó là khâu tài chính trung gian cùng với ngân sách Nhà nước và tài chính doanh nghiệp 9 hình thành nên hệ thống tài chính quốc gia. - Sự ra đời, tồn tại và phát triển BHXH phụ thuộc vào trình độ phát triển kinh tế - xã hội của từng quốc gia và điều kiện lịch sử trong từng thời kỳ nhất định của đất nước. Kinh tế - xã hội càng phát triển thì càng có điều kiện thực hiện đầy đủ các chế độ BHXH, nhu cầu thỏa mãn về BHXH đối với người lao động càng được nâng cao. Đồng thời kinh tế - xã hội phát triển, người lao động và người sử dụng lao động sẽ có thu nhập cao hơn, do đó họ càng có điều kiện tham gia và đóng góp BHXH… 1.1.6.2. Nguồn hình thành quỹ BHXH Quỹ BHXH là một quỹ tiền tệ tập trung được hình thành từ sự đóng góp của các bên tham gia quan hệ BHXH theo quy định của pháp luật. Phấp luật điều chỉnh BHXH bằng quy định của pháp luật. Pháp luật điều chỉnh bằng quy định của pháp luật. Pháp luật điều chỉnh BHXH bằng quy định việc đóng góp phần và quản lý BHXH. Quỹ BHXH được hình thành chủ yếu từ các nguồn sau đây: - Người sử dụng lao động đóng góp, người lao động tham gia BHXH, BHYT bắt buộc. - Nhà nước đóng góp và hỗ trợ để đảm bảo các chế độ BHXH đối với người lao động. - Nhà nước hỗ trợ, đóng BHYT đối với người nghèo và đối tượng chính sách. -Tiền sinh lời do thực hiện các biện pháp bảo toàn và tăng trưởng quỹ BHXH. Các nguồn khác Như cá nhân và các tổ chức từ thiện ủng hộ, lãi do đầu tư phần quỹ nhàn rỗi). Trong nền kinh tế hàng hóa, trách nhiệm tham gia đóng BHXH cho người lao động được phân chia cho cả người sử dụng lao động và người lao động trên cơ sở quan hệ lao động. Điều này không phải là sự phân chia rủi ro, mà là lợi ích giữa hai bên. Về phía người sử dụng lao động, sự đóng góp một phần BHXH cho người lao động sẽ tránh được thiệt hại kinh tế do phải chi ra một khoản tiền lớn khi có rủi ro xảy ra đối với người lao động mà mình thuê mướn. Đồng thời nó còn góp phần giảm bớt tình trạng tranh chấp, kiến tạo được mối quan hệ tốt đẹp giữa chủ - thợ. Về phía người lao động, sự đóng góp một phần để BHXH cho mình vừa biểu hiện sự tự gánh chịu trực tiếp rủi ro của chính mình, vừa có ý nghĩa ràng buộc nghĩa vụ và quyền lợi một cách chặt chẽ. 10