Tài liệu Thực trạng sử dụng rượu bia trong thanh thiếu niên hà nội

MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU 5 NỘI DUNG 19 Chƣơng 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN NGHIÊN CỨU VỀ VIỆC SỬ DỤNG RƢỢU, BIA 19 1. Cơ sở lý luận nghiên cứu về rượu, bia 19 1.1 Một số khái niệm công cụ 19 1.2 Cách tiếp cận nghiên cứu 22 2. Các chính sách về phòng chống rượu, bia 26 Chƣơng 2: THỰC TRẠNG VÀ CÁC NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN VIỆC SỬ DỤNG RƢỢU, BIA TRONG THANH THIẾU NIÊN HÀ 29 NỘI 2.1 Thực trạng sử dụng rượu, bia trong thanh thiếu niên Hà Nội 29 2.2 Các nhân tố tác động đến việc sử dụng rượu, bia trong thanh thiếu niên Hà Nội 50 Chƣơng 3: HỆ QUẢ CỦA VIỆC SỬ DỤNG RƢỢU, BIA VÀ XU HƢỚNG SỬ DỤNG RƢỢU, BIA TRONG THANH THIẾU NIÊN HÀ NỘI 65 3.1 Hệ quả của việc sử dụng rượu, bia 65 3.2 Xu hướng sử dụng rượu, bia trong thanh thiếu niên Hà Nội 75 KẾT LUẬN 80 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 84 CÁC BÀI VIẾT ĐÃ CÔNG BỐ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN VĂN 86 PHỤ LỤC 2 LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn này, tôi xin được gửi lời cảm ơn đến những người đã giúp tôi trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và thực hiện đề tài. Trước hết, tôi xin được bày tỏ lòng biết ơn đến TS. Trương Xuân Trường – người thầy đã chỉ dạy tận tình giúp tôi hoàn thành luận văn thạc sĩ Xã hội học để bảo vệ trước hội đồng. Tôi xin được cảm ơn PGS.TS Nguyễn Hữu Minh đã cho phép tôi sử dụng bộ dữ liệu của cuộc nghiên cứu: Tình dục và sức khỏe sinh sản vị thành niên và thanh niên Hà Nội, 2006 để thực hiện ý tưởng nghiên cứu của mình trong luận văn thạc sĩ. Tôi xin được cảm ơn Thủ trưởng Cơ sở đào tạo sau đại học Viện Xã hội học, các Giảng viên đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi hoàn thành chương trình học tập đúng thời hạn. Tôi cũng xin được cảm ơn các Nhà nghiên cứu và các bạn đồng nghiệp đã chỉ bảo cho tôi trong quá trình thực hiện luận văn. Cuối cùng, tôi xin gửi lời cảm ơn đến những người thân trong gia đình đã động viên tôi giúp tôi hoàn thành luận văn này. Hà Nội, ngày 12 tháng 12 năm 2011 Học viên Trần Thị Thanh Loan 1 DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng Bảng 1 Nội dung Trang Thực trạng nam và nữ thanh thiếu niên đã từng sử dụng 32 rượu, bia Bảng 2 Tỷ lệ thanh thiếu niên sử dụng rượu, bia trong tháng theo 36 trình độ học vấn Bảng 3 Tỷ lệ thanh thiếu niên đã từng sử dụng rượu, bia theo học 39 lực và đã từng bị ghi sổ học bạ… Bảng 4 Mối tương quan giữa đang đi làm với tần suất sử dụng 41 rượu, bia trong tháng của thanh thiếu niên Bảng 5 Mức độ say rượu, bia của thanh thiếu niên trong tháng 42 trước cuộc khảo sát phân theo giới tính, nhóm tuổi Bảng 6 Tỷ lệ thanh thiếu niên đã từng sử dụng rượu, bia do ảnh 46 hưởng từ các phương tiện truyền thông đại chúng Bảng 7 Mô hình hồi quy yếu tố tác động đến khả năng đã từng sử 56 dụng rượu, bia của nam thanh thiếu niên Bảng 8 Mô hình hồi quy các yếu tố tác động đến việc sử dụng 59 rượu, bia trong tháng của nam thanh thiếu niên Bảng 9 Mô hình hồi quy về các yếu tố tác động đến việc say rượu, 62 bia trong tháng của nam thanh thiếu niên 3 DANH MỤC CÁC HỘP Hộp Nội dung Trang Hộp 1 Nữ sinh viên cũng “trăm phần trăm” 30 Hộp 2 Nhậu kiểu sinh viên 35 Hộp 3 Nở rộ như… "mốt" 48 Hộp 4 Đằng sau những cuộc nâng ly 67 DANH MỤC CÁC BIỂU Biểu Biểu 1 Nội dung Trang Tần suất sử dụng rượu, bia của thanh thiếu niên trong 30 33 ngày Biểu 2 Tần suất sử dụng rượu, bia của thanh thiếu niên theo nhóm 37 tuổi Biểu 3 Tỷ lệ thanh thiếu niên đã từng sử dụng rượu, bia theo môi 38 trường học tập Biểu 4 Thời điểm sử dụng rượu, bia trong ngày của sinh viên 45 Biểu 5 Tỷ lệ thanh thiếu niên thường sử dụng rượu, bia tại từng địa 46 điểm Biểu 6 Tỷ lệ say trong tháng qua theo các yếu tố 49 Biểu 7 Tỷ lệ thanh thiếu niên uống rượu, bia do ảnh hưởng từ bạn bè 50 Biểu 8 Tỷ lệ nam thanh thiếu niên sử dụng ô tô, xe máy hoặc các loại xe 75 gắn máy khác sau khi uống rượu, bia hoặc ngồi trên xe người khác lái mà người đó vừa uống rượu, bia, theo độ tuổi Biểu 9 Vấn đề sử dụng rượu của thế hệ trẻ hiện nay 78 4 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Toàn cầu hoá và hội nhập kinh tế quốc tế đã mở ra một thời kỳ mới cho sự phát triển của thế giới nói chung và Việt Nam nói riêng. Đất nước ta đã trải qua hơn 20 năm đổi mới và hiện nay là thành viên của tổ chức WTO. Quá trình đổi mới và phát triển nền kinh tế những năm qua đã giúp cho đời sống nhân dân ngày càng được nâng cao. Xu hướng sử dụng rượu, bia trong sinh hoạt hàng ngày, trong những dịp lễ, hội, trong quan hệ công việc… đang ngày càng gia tăng và sự gia tăng nhanh chóng về mặt hàng rượu, bia trên thị trường đã kéo theo mức tiêu thụ rượu, bia bình quân/người/năm ngày một tăng. Sử dụng rượu là một thói quen mang đậm nét văn hóa truyền thống tại nhiều quốc gia trong đó có Việt Nam. Vào thời điểm năm 2006, mức tiêu thụ bia bình quân/người/năm ở nước ta là 15,8 lít, gần bằng 2/3 so với mức tiêu thụ chung của toàn thế giới (22 lít). Mức tiêu thụ rượu bình quân/người/năm ở nước ta là 3,9 lít trong khi đó mức tiêu thụ chung trên toàn cầu là 6 lít… Và, theo báo cáo xu hướng sử dụng đồ uống có cồn của Tổ chức Lương thực Nông nghiệp Liên hiệp quốc (FAO) cho thấy việc tiêu thụ rượu, bia của Việt Nam đã tăng lên rõ rệt trong hai thập kỷ qua. Từ mức tiêu thụ trung bình năm 1989 là khoảng 0,8 lít/người/năm đã tăng lên mức 1,4 lít/người/năm vào năm 2000 (Trích lại từ điều tra Y tế Việt Nam, 2006:103). Sử dụng rượu, bia với mức độ hợp lý có thể đem lại cho con người cảm giác hưng phấn, khoan khoái, lưu thông huyết mạch… Song rượu, bia lại là chất kích thích, gây nghiện, vì vậy, người sử dụng rất dễ bị lệ thuộc với mức độ dung nạp ngày càng nhiều dẫn đến tình trạng lạm dụng rượu, bia (Đàm Viết Cương, Vũ Thị Minh Hạnh, 2006). Việc lạm dụng rượu, bia dẫn đến những hệ lụy như tai nạn giao thông, tai nạn lao động và là nguyên nhân gây ảnh hưởng trực tiếp tới sức khỏe tâm thần với những biểu hiện cụ thể như: hoang tưởng, trì trệ trí tuệ, tâm thần phân liệt… và được xác định là những nguyên nhân hàng đầu dẫn đến gánh nặng bệnh tật lớn của các rối loạn tâm thần. Tại 5 Hội thảo về chính sách phòng chống lạm dụng rượu, bia do Ủy ban các vấn đề xã hội của Quốc hội tổ chức năm 2003, báo cáo từ Ủy ban An toàn Giao thông Quốc gia cho biết khoảng 5,8% tai nạn giao thông đường bộ. Tại TPHCM, năm 2002, số tai nạn mà người điều khiển xe có mùi rượu chiếm 24%. Tại Tiền Giang trong gần 300 tai nạn giao thông xảy ra năm 2002, công an tỉnh cho rằng đa số có liên quan đến sử dụng rượu. Báo cáo của Đồng Nai cho biết trong 489 vụ xảy ra tai nạn xảy ra năm 2002, 4,9% được xác định chính xác có yếu tố rượu, bia (Trích lại từ điều tra Y tế Việt Nam, 2006:96). Thanh thiếu niên là lực lượng lao động trí thức cần thiết cho sự phát triển của đất nước. Sự giàu có và phồn vinh của quốc gia được cấu thành từ nhiều yếu tố - trong đó có yếu tố con người, và có sự góp sức của lứa tuổi thanh thiếu niên. Cùng với sự phát triển mạnh mẽ của nền công nghệ tiên tiến, toàn cầu hóa đang diễn ra mọi nơi trên thế giới, thanh thiếu niên Việt Nam cũng có cơ hội hòa vào dòng thác công nghệ, nhiều cơ hội để phát hiện và phát triển bản thân. Tuy nhiên, bên cạnh những cơ hội đó, thì thanh thiếu niên Việt Nam phải đối đầu với những thách thức mới: đó là sư xâm nhập lối sống tự do, tệ nạn xã hội, những thước phim quảng cáo rượu, bia mang tính toàn cầu. Lối sống được du nhập từ phương Tây: hút thuốc lá, uống rượu, ma túy và tình dục không an toàn đang là vấn đề lớn của thanh thiếu niên (http://tcyh.yds.edu.vn/2008/2008 PB T12 so 4 - YTCC). Và, một phần không nhỏ thanh thiếu niên đã có lối sống buông thả, không ít thanh thiếu niên trở thành nạn nhân của tệ nạn xã hội nói chung và rượu, bia nói riêng. Do khả năng kiểm soát bản thân của thanh thiếu niên kém hơn người lớn tuổi, nên khi say rượu, bia có thể có những hành vi nguy hiểm như lái xe với tốc độ cao gây tai nạn, đánh nhau, lạm dụng tình dục… Thế hệ trẻ trong giai đoạn hiện nay đang sống, học tập và làm việc với một số lượng đông đảo nhất trong lịch sử, do đó, trước sự thay đổi của các điều kiện kinh tế xã hội, thay đổi giá trị, lối sống và xu hướng tiêu thụ rượu, bia tăng lên ở Việt Nam, việc ngăn ngừa tình trạng lạm dụng rượu, bia và các hậu quả về sức khỏe, kinh tế, xã hội do rượu, bia ở thanh thiếu niên là rất cần thiết. Vì vậy, tình hình sử dụng rượu, bia trong thanh thiếu niên vẫn là chủ đề mang đầy tính thời sự 6 và cần được quan tâm, tìm hiểu nhiều hơn nữa. Đó cũng chính là lý do khiến tác giả lựa chọn vấn đề: Thực trạng sử dụng rƣợu bia trong thanh thiếu niên Hà Nội để nghiên cứu. Tác giả thực hiện nghiên cứu này nhằm trả lời cho câu hỏi: Sử dụng rượu, bia trong thanh thiếu niên Hà Nội như thế nào? Những nhân tố tác động đến việc sử dụng rượu, bia trong thanh thiếu niên? Và, xu hướng sử dụng rượu, bia trong thanh thiếu niên trong thời gian tới diễn ra như thế nào? 2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu 2.1 Các nghiên cứu của phương Tây về rượu, bia Theo ước tính của Tổ chức Y tế thế giới, khoảng 1/3 dân số thế giới (2 tỷ người) có sử dụng rượu, trong đó 77 triệu người lạm dụng rượu. Cách đây khoảng 20 – 30 năm, lạm dụng rượu tập trung nhiều ở các nước Châu Âu. Hơn 80% trên 15 tuổi ở Tây Âu, Đông Âu và các nước phát triển của Tây Thái Bình Dương uống rượu. Tuy nhiên, hiện nay xu hướng tiêu thụ rượu tại các thị trường này rất khác nhau: chẳng hạn như lượng rượu tiêu thụ ở Anh đã tăng lên 50% kể từ năm 1970, còn ở Pháp và Ý lại đang giảm xuống. Tại các nước đang phát triển, lượng rượu tiêu thụ tuy tương đối thấp nhưng đang tăng cao dần, chủ yếu là ở Châu Á, dưới tác động của tăng trưởng kinh tế và các chiêu bài tiếp thị mạnh mẽ. Nhật Bản tiêu thụ 55 lít bia/đầu người, Trung Quốc uống bia hàng năm 18 lít/đầu người. Tỷ lệ uống rượu của Đông Nam Á tương đối thấp ở 21% đối với nhóm gồm Thái Lan, Inđônêxia, Srilanca và 14% đối với các nhóm bao gồm các nước khác trong khu vực (Nguyễn Hà Thành, 2006:9). Sử dụng rượu, bia ở lứa tuổi thanh thiếu niên là một vấn đề được nhiều nước quan tâm, trên thế giới đã có nhiều công trình nghiên cứu về lạm dụng rượu, bia và nghiện rượu, bia đa số các nghiên cứu cho thấy lạm dụng rượu, bia và nghiện rượu, bia chiếm tỉ lệ cao trong cộng đồng. Ở các nước phương Tây, các vấn đề do rượu, bia thường được nhìn nhận là một trong những vấn đề lớn của y tế công cộng từ lâu. Các nghiên cứu gần đây của nhiều nước trên thế giới như Thụy Điển, Anh,… cho thấy xu hướng 7 trẻ hóa tuổi bắt đầu uống rượu, gia tăng trong tần suất và lượng rượu tiêu thụ ở nhóm tuổi thanh niên (WHO, 2004). Đối với học sinh khi mà hoạt động chủ đạo của họ là học tập thì việc sử dụng đồ uống có cồn sẽ có ảnh hưởng không nhỏ đến tình hình học tập của các em. Trong năm 2004 - 2005, cứ 100.000 học sinh trung học ở Anh thì có 146 học sinh bị nhà trường tạm thời cho nghỉ học vì có liên quan đến đồ uống có cồn và 06 trên 100.000 học sinh bị đuổi khỏi trường học (http://www.apho.org.uk/apho/indications.htm). Và, đồ uống có cồn còn được xác định là có mối liên quan đến tình trạng trốn học. Ở Lôn đôn, trong độ tuổi 14-16 có hơn 2/3 lạm dụng rượu, bia và đó là những đối tượng thường xuyên trốn học (Best, D; Manning, V; Gossop, M et al. (2006). Excessive drinking and other problem behaviours among 14-16 year old children. Addictive Behaviours. 31(8): 1424-1435). Độ tuổi và địa điểm sử dụng rượu, bia có mối liên hệ với việc sử dụng rượu, bia của giới trẻ, theo một cuộc khảo sát ở North West của Anh cho thấy: Khoảng 90% số học sinh (tuổi 15 và 16) được khảo sát cho biết họ thỉnh thoảng uống rượu. 38,0% thường rơi vào trạng thái “hũ chìm”, 24,4% là thường xuyên uống (uống hai hay nhiều lần một tuần) và 49,8% uống tại các nơi công cộng (chẳng hạn như tại các câu lạc bộ, đường phố và công viên). Trẻ em thường uống rượu ở các nơi công cộng nhiều hơn là uống tại gia đình (Trích lại từ Alcohol and adolescents, 2010). Nghiên cứu của Victoria White và Jane Hayman, 2006 về “Sử dụng đồ uống có cồn của học sinh trung học Úc vào năm 2005”. Kết quả, tỷ lệ học sinh hiện đang uống rượu, bia trước thời điểm khảo sát tăng lên theo lứa tuổi với 10% ở tuổi 12 và tăng lên tới 49% ở độ tuổi 17. Cha mẹ là yếu tố có sự tác động phổ biến nhất đến việc sử dụng rượu, bia của học sinh, với 37% nam giới và 38% nữ giới cho thấy họ đã được cha mẹ họ cho uống rượu trong tuần qua. Ba địa điểm mà giới trẻ thường uống rượu là tại gia đình, tại nhà của bạn bè hoặc tại các bữa tiệc. Các kết quả khảo sát mới nhất của Anh cho thấy không có sự khác biệt về giới tính trong việc sử dụng rượu, bia của giới trẻ và sự tác động của bạn bè cũng như áp lực tự thân là một trong yếu tố khiến giới trẻ tìm đến rượu, bia: nữ giới ngày nay đã 8 “bắt kịp” nam giới về việc tiếp cận và sử dụng rượu, bia. Ở Anh, dưới 18 tuổi không được phép mua rượu cho mình nhưng 63% của những người tuổi từ 16 – 17 và 10% ở độ tuổi 12 – 15 người đã say sưa trong năm qua nói rằng họ thường mua rượu trong quán rượu, quầy bar và câu lạc bộ đêm. Giới trẻ coi rượu như là một phương tiện giao lưu xã hội với bạn bè (62%). Uống rượu để gia tăng sự tự tin cũng là một chỉ báo quan trọng (www.ias.org.uk/resources/factsheets/adolescents.pdf). Các chương tình quảng cáo về rượu, bia trên các phương tiện truyền thông đại chúng có sự tác động nhất định đến việc sử dụng rượu trong thanh thiếu niên. Một nghiên cứu gần đây về ảnh hưởng của việc quảng cáo rượu đối với thanh thiếu niên ở Ai-len cho thấy: Đa số những thanh thiếu niên được khảo sát đều khẳng định là họ yêu thích các chương trình quảng cáo về rượu. Và, hầu hết các thanh thiếu niên tin rằng nội dung của các chương trình quảng cáo sẽ góp phần định hướng cho hành động hay mục tiêu cho họ, bởi vì các chương trình quảng cáo mô tả cảnh - nhảy múa, sự giải trí ở hộp đêm, âm nhạc sôi động... Thanh thiếu niên coi những quảng cáo về rượu, bia như là những gợi ý, những chương trình quảng cáo rượu, bia tạo nên khuynh hướng bao trùm rằng rượu sẽ đem đến thành công trong cuộc sống và tình dục… (Trích lại từ Alcohol and advertising, 2010) Việc lạm dụng rượu, bia còn gây ra các gánh nặng lớn về kinh tế cho xã hội chủ yếu do các chi phí khám chữa bệnh và thiệt hại do tai nạn. Nghiên cứu về các yếu tố ảnh hưởng tới tử vong do tai nạn giao thông ở huyện Tirana – Albania, năm 2000 2005 cho biết những người có sử dụng rượu, bia có nguy cơ bị tử vong do tai nạn giao thông cao gấp 6,15 lần người không sử dụng rượu, bia (Trích lại từ Tạp chí Y học dự phòng, 2009, số 5 (104):130). Theo nghiên cứu về nước Pháp, các vấn đề do rượu, bia gây ra thiệt hại chiếm 1,5% tổng sản phẩm quốc nội (GDP) năm 1997, cao hơn so với thuốc lá (1,2%). Nghiên cứu khác ở Mỹ báo cáo một con số cao hơn là 2,1% tổng sản phẩm quốc nội (GDP) (Trích lại từ điều tra Y tế Việt Nam, 2006:97). 9 Như vậy, qua các nghiên cứu của mình, các tác giả phương Tây cho thấy rằng, lứa tuổi lần đầu tiếp cận rượu, bia đang được trẻ hóa. Sử dụng rượu, bia khác nhau theo lứa tuổi và không có sự khác biệt về giới trong việc sử dụng rượu, bia. Địa điểm mà giới trẻ sử dụng rượu, bia là tại gia đình, tại nhà của bạn bè hoặc tại các bữa tiệc. Cùng với gia đình thì yếu tố nhóm bạn, các chương trình quảng cáo về rượu, bia cũng có sự tác động nhất định đến hành vi sử dụng rượu, bia của giới trẻ. 2.2 Các nghiên cứu của Việt Nam về rượu, bia Quá trình phát triển và hội nhập quốc tế đã có nhiều tác động tích cực đến đời sống xã hội, song bên cạnh đó cũng nảy sinh nhiều mặt tiêu cực liên quan đến hành vi lối sống của con người như nạn lạm dụng rượu, bia, nghiện rượu, bia, ma túy, thuốc lá… gây không ít hậu quả cho bản thân thanh thiếu niên, gia đình và toàn xã hội. Theo thống kê của Viện Chiến lược chính sách y tế, có tới 4,4% người dân Việt Nam phải gánh chịu bệnh tật do hậu quả của rượu, bia mang lại. Theo số liệu của bệnh viện tâm thần trung ương, tỷ lệ bệnh nhân tâm thần do rượu chiếm từ 5 – 6% bệnh nhân tâm thần (Đàm Viết Cương, Vũ Thị Minh Hạnh, 2006). Lạm dụng rượu, bia còn làm người sử dụng bị biến đổi về nhân cách và trí tuệ… Trong báo cáo đánh giá chương trình mục tiêu của Bộ Y tế cho thấy, năm 2002 – 2003 điều tra trên 67.380 người có 14,9% có biểu hiện bệnh tâm thần, trong đó 5,3% do rượu, 0,3% do ma túy. Ở Việt Nam các vấn đề về rượu, bia đã được nghiên cứu từ những năm 90 của thập kỷ trước. Các nghiên cứu chỉ ra rằng: tuổi lần đầu sử dụng rượu, bia có sự chênh lệch với các nước trong khu vực, nam giới sử dụng, lạm dụng và nghiện rượu, bia nhiều hơn so với nữ giới, tỉ lệ đã từng uống hết một cốc rượu, bia tăng theo độ tuổi. Nghiên cứu tại phường Trung Trực, Hà Nội năm 1994 với số mẫu là 7.986 người từ 15 tuổi trở lên cho thấy nghiện rượu chỉ có ở nam giới, với 1,9% nghiện rượu, bia và 50 – 60% tổng số người nghiện rượu ở lứa tuổi 30 đến 50. Trong một nghiên cứu khác được thực hiện ở 6 tỉnh (Lai Châu, Quảng Ninh, Hà Tây, Quảng Nam – Đà Nẵng, Tp. 10 Hồ Chí Minh và Kiên Giang) cho biết khoảng 75% em trai và 50% em gái đã từng uống bia, 54% em trai và 20% em gái đã từng uống rượu. Nghiên cứu của Kim Bảo Giang và cộng sự cũng báo cáo tỷ lệ say rượu, bia ở nam giới huyện Ba Vì, Hà Tây (nay thuộc Hà Nội) là 5,7% trong khi tỷ lệ này ở nữ giới chỉ là 0,06%. Cuộc Điều tra Y tế quốc gia (2001 – 2002), đã phát hiện 22,2% dân số trên 15 tuổi có uống rượu bia từ một lần trở lên trong tuần, trong đó nam chiếm 46% và nữ chiếm 2%; 77,9% dân số trên 10 tuổi đang dùng rượu, bia đã bắt đầu uống trong độ tuổi 15 – 25. Nghiên cứu về các bệnh lý liên quan đến rượu tại huyện Ba Vì khám lâm sàng trên 585 đối tượng từ 18 đến 60 tuổi năm 2003 cho thấy ở nam giới tỷ lệ nghiện rượu là 8% trong khi đó tỷ lệ này ở nữ là 0% (Trích lại từ điều tra Y tế Việt Nam, 2006:101). Năm 2006, được sự uỷ quyền của Dự án thành phần Chính sách Y tế; Viện Chiến lược và Chính sách Y tế, Bộ Y tế đã tiến hành nghiên cứu đánh giá về “Tình hình lạm dụng rượu bia tại Việt Nam”, cuộc điều tra đã chỉ ra rằng: Tỷ lệ sử dụng rượu (ít nhất là 1 lần/tuần) tại các địa bàn nghiên cứu là 33,5%. Tỷ lệ sử dụng rượu trong nhóm nam là 64%, cao hơn so với số liệu điều tra về tình hình sử dụng rượu, bia tại 12 quốc gia đang phát triển (50%) và thấp hơn so với tỷ lệ sử dụng rượu của nam giới trong khu vực Tây Thái Bình Dương là 84%. Lý do của việc sử dụng rượu, bia chủ yếu là do sự tác động của bạn bè và trạng thái hưng phấn của cá nhân người sử dụng. Tuổi bắt đầu sử dụng rượu trung bình là 24 và có sự chênh lệch đáng kể giữa các vùng, các khu vực. So với thế giới tuổi bắt đầu uống rượu ở nước ta muộn hơn song hiện đang có xu hướng trẻ hoá rất rõ nét. Mức độ sử dụng rượu trung bình khá cao: bình quân 6,4 đơn vị/ngày và 26,1 đơn vị/tuần; vượt khá xa ngưỡng sử dụng rượu an toàn theo quy định của WHO. Địa điểm uống rượu, bia chủ yếu là tại nhà và tại lễ tiệc, uống tại quán, nhà hàng, khách sạn chiếm hơn 11%. Thời điểm uống rượu chủ yếu vào buổi tối song đáng chú ý vẫn còn một tỷ lệ đáng kể uống vào buổi sáng và buổi trưa (http://www.hspi.org.vn/vcl/vn/home/InfoDetail.jsp?area=1&cat=67&ID=951). Cuộc Điều tra quốc gia về vị thành niên và thanh niên Việt Nam (SAVY) do Tổng cục Thống kê và Bộ Y tế phối hợp với một số tổ chức quốc tế thực hiện năm 2003 11 Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phi (SAVY 1) với tổng số mẫu là 7.584 vị thành niên và thanh niên từ 14 – 25 tuổi tại 42 tỉnh, cho thấy uống rượu, bia là hiện tượng phổ biến ở nam thanh niên (69%) và ít phổ biến hơn ở nữ thanh thiếu niên với 28,1% nữ cho biết họ đã từng uống rượu, bia. Tỷ lệ thanh niên đã từng uống rượu, bia tăng lên theo độ tuổi. Cuộc điều tra lần thứ hai SAVY 2 năm 2009 đã được tiến hành với 10.044 VTN/TN trong độ tuổi 14-25 sống ở khắp 63 tỉnh/thành trên toàn quốc bao gồm cả nông thôn và thành phố lớn, cho thấy, tỷ lệ chung những người được hỏi đã từng uống hết (một cốc rượu/bia?) là khá cao, 58,6%, trong đó 79,9% đối với nam và 36,5% đối với nữ. Tỷ lệ từng uống hết một cốc rượu, bia tăng lên theo độ tuổi, với 47,5% ở nhóm tuổi 14-17, 66,9% ở nhóm tuổi 1821 và 71,2% ở nhóm tuổi 22-25. Hiện nay chưa có một nghiên cứu về rượu, bia nào đặc biệt quan tâm đến đối tượng thanh thiếu niên nói chung và thanh thiếu niên đang sống, lao động và học tập tại Hà Nội nói riêng. Cuộc Điều tra tình dục và sức khỏe sinh sản vị thành niên và thanh niên Hà Nội 2006 (với số lượng mẫu 6.363 vị thành niên và thanh niên) cũng không phải là cuộc nghiên cứu riêng về việc sử dụng rượu, bia của thanh thiếu niên Hà Nội, vì vậy, vấn đề chưa thể đi sâu và là hạn chế nhất định với triển khai đề tài luận văn. Để phần nào khắc phục điều đó, luận văn có bổ sung bằng các trường hợp phỏng vấn sâu và đồng thời sử dụng thêm một số tư liệu liên quan gần đây để làm rõ hơn, đầy đủ hơn vấn đề nghiên cứu. 3. Mục đích và nhiệm vụ của luận văn 3.1 Mục đích của luận văn Nêu lên thực trạng sử dụng rượu, bia và làm rõ các nhân tố tác động đến việc sử dụng rượu, bia trong thanh thiếu niên Hà Nội. Đồng thời chỉ ra các hệ quả của việc sử dụng rượu, bia và xu hướng sử dụng rượu, bia trong thanh thiếu niên Hà Nội. Những thông tin này sẽ bổ sung tư liệu cho việc nhận định tình hình sử dụng rượu, bia trong thanh thiếu niên hiện nay, góp phần định hướng cho thanh thiếu niên có lối sống lành mạnh hơn. 12 3.2 Nhiệm vụ của luận văn Đề tài đặt ra 04 nhiệm vụ phải giải quyết là: Thứ nhất là tổng quan về tình hình sử dụng rượu, bia của thanh thiếu niên. Thứ hai, làm rõ cơ sở lý luận và những khái niệm cơ bản có liên quan. Vận dụng các cách tiếp cận nghiên cứu và khái niệm liên quan vào lý giải và làm sáng tỏ vấn đề nghiên cứu. Các cách tiếp cận nghiên cứu: Cách tiếp cận xã hội hóa; cách tiếp cận tương tác biểu trưng. Các khái niệm công cụ: Rượu, bia, lạm dụng rượu, bia, vị thành niên và thanh thiếu niên. Thứ ba là phân tích thực trạng sử dụng rượu, bia của thanh thiếu niên Hà Nội. Cuối cùng, phân tích các nhân tố tác động đến việc sử dụng rượu, bia và chỉ ra những hệ quả của việc sử dụng rượu, bia cũng như xu hướng sử dụng rượu, bia trong thanh thiếu niên Hà Nội. 4. Phƣơng pháp nghiên cứu 4.1 Phương pháp luận Trong phân tích này, tác giả sử dụng 02 cách tiếp cận: Cách tiếp cận xã hội học về xã hội hóa; cách tiếp cận tương tác biểu trưng để phân tích thực trạng sử dụng rượu, bia và các nhân tố tác động đến việc sử dụng rượu, bia của thanh thiếu niên Hà Nội. 4.2 Phương pháp nghiên cứu cụ thể Tác giả không tiến hành một nghiên cứu riêng, mà thông qua phân tích tài liệu, tổng quan tài liệu nghiên cứu về lĩnh vực rượu, bia. Và sử dụng phương pháp số liệu có sẵn dựa trên bộ số liệu định lượng có sẵn của cuộc Điều tra tình dục và sức khỏe sinh sản vị thành niên và thanh niên tại Hà Nội do Viện Gia đình và Giới phối hợp với Bộ Y tế Việt Nam, Đại học Jonhs Hopkins (Hoa Kỳ) thực hiện năm 2006 cùng với một số trường hợp phỏng vấn sâu và các tư liệu gần đây. 13 Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Cuộc điều tra tình dục và sức khỏe sinh sản vị thành niên và thanh niên tại Hà Nội được tiến hành năm 2006 tại 07 quận: Cầu Giấy, Đống Đa, Ba Đình, Thanh Xuân, Hoàn Kiếm, Hai Bà Trưng, Hoàng Mai và 5 huyện: Sóc Sơn, Đông Anh, Gia Lâm, Thanh Trì, Từ Liêm của Hà Nội (trước khi mở rộng). Có 6.363 vị thành niên và thanh niên độ tuổi 15-24 đã tham gia vào cuộc điều tra này. Cuộc điều tra này đã thu thập thông tin bằng cách thức: phỏng vấn trực tiếp bằng bảng hỏi và có áp dụng phương thức phỏng vấn để thanh niên tự trả lời. Phương pháp phân tích số liệu: Số liệu gốc của cuộc điều tra sẽ được xử lý bằng chương trình SPSS. Các phân tích tần suất, tương quan hai chiều, đa biến. Bên cạnh đó, tác giả còn tiến hành phỏng vấn sâu: 10 trường hợp trong đó có 06 trường hợp thanh niên có nghề nghiệp khác nhau (03 nam, 03 nữ); 02 trường hợp là phụ huynh; 02 trường hợp là học sinh, sinh viên về chủ đề liên quan đến hành vi sử dụng rượu, bia. Kết quả nghiên cứu được trình bày theo 03 hình thức phân tích như sau: Thứ nhất: Phân tích mô tả (tần suất): cung cấp thông tin chung về thực trạng sử dụng rượu, bia của thanh thiếu niên. Thứ hai: Phân tích nhị biến (tương quan hai chiều): Kiểm nghiệm mối quan hệ giữa từng yếu tố (giới tính, tuổi, trình độ học vấn...) đối với việc sử dụng rượu, bia của thanh thiếu niên. Kiểm định X2 được sử dụng để xem xét mức độ mối quan hệ giữa các biến số. Thứ ba: Nhằm xác định các yếu tố tác động đến hành vi sử dụng rượu, bia của thanh thiếu niên, vì vậy, trong luận văn còn sử dụng phân tích hồi quy đa biến. Kiểm định thống kê X2 được sử dụng để xem xét mối quan hệ giữa các biến số đó có ý nghĩa về mặt thống kê hay không. 14 5. Đối tƣợng, khách thể và phạm vi nghiên cứu 5.1 Đối tượng nghiên cứu Thực trạng sự dụng rượu, bia của thanh thiếu niên Hà Nội 5.2 Khách thể và phạm vi nghiên cứu Khách thể nghiên cứu: Thanh thiếu niên trong độ tuổi 15-24 tuổi Phạm vi nghiên cứu: Thành phố Hà Nội trước khi mở rộng 6. Giả thuyết nghiên cứu và khung lý thuyết 6.1 Giả thuyết nghiên cứu Đề tài đưa ra 04 giả thuyết nghiên cứu như sau: Giả thuyết 1: Hành vi sử dụng rượu, bia có sự khác biệt giữa nam, nữ thanh thiếu niên và khu vực cư trú, độ tuổi. Giả thuyết 2: Các yếu tố: trình độ học vấn; học lực; môi trường học tập, bị ghi sổ học bạ vì hành vi ứng xử kém và hiện đang đi học là những yếu tố có thể làm tăng hoặc giảm nhu cầu sử dụng rượu, bia của thanh thiếu niên. Giả thuyết 3: Việc hiện có/không đi làm kiếm tiền tạo ra sự khác biệt trong tần suất sử dụng rượu, bia của thanh thiếu niên. Giả thuyết 4: Các yếu tố: gia đình, phương tiện truyền thông đại chúng và nhóm bạn có sự tác động đến hành vi sử dụng rượu, bia của thanh thiếu niên. Trong đó, phương tiện truyền thông đại chúng và nhóm bạn là những nhân tố tác động mạnh đến hành vi sử dụng rượu, bia trong nam thanh thiếu niên. 15 Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phi 6.2 Khung lý thuyết và hệ biến số - Khung lý thuyết Môi trƣờng Văn hóa – Xã hội Đặc trưng nhân khẩu – xã hội của cá nhân Ảnh hưởng của gia đình Ảnh hưởng của nhóm bạn Thực trạng sử dụng rƣợu bia trong thanh thiếu niên Hà Nội Ảnh hưởng của các phương tiện truyền thông đại chúng Các chính sách và quy định của Đảng và Nhà nƣớc về rƣợu, bia - Hệ biến số Biến số độc lập - Đặc trưng nhân khẩu – xã hội của cá nhân: + Giới tính: Nam/Nữ 16 + Độ tuổi: 15-24 + Học vấn được đánh giá qua 04 chỉ báo: Hiện nay có đang đi học Bậc học cao nhất đã hoàn thành Lực học trong suốt quá trình học tập Bị ghi học bạ vì hành vi ứng xử kém + Hiện đang đi làm có thu nhập + Khu vực cư trú: Nông thôn/Thành thị - Ảnh hưởng của gia đình - Ảnh hưởng của nhóm bạn: + Phần lớn những người bạn thân của bạn có uống rượu, bia + Có cần uống rượu, bia để chứng tỏ hoặc hòa nhập với bạn bè - Ảnh hưởng của các phương tiện truyền thông đại chúng + Có theo dõi tin tức qua các phương tiện truyền thông đại chúng không (Đài/radio, tivi, internet, báo, tạp chí) Biến số phụ thuộc Thực trạng sử dụng rượu, bia trong thanh thiếu niên Hà Nội Biến số can thiệp Môi trường văn hóa, xã hội Các chính sách của Đảng và Nhà nước về rượu, bia 17 Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phi 7. Đóng góp của luận văn Bổ sung thêm thông tin cho những khoảng trống trong nghiên cứu về tình hình sử dụng rượu, bia của thanh thiếu niên. Gợi mở các hướng nghiên cứu tiếp theo cho chủ đề này. Kết quả nghiên cứu của luận văn có thể sử dụng làm tài liệu tham khảo bổ ích cho việc nghiên cứu và truyền thông về chủ đề này. 8. Kết cấu của luận văn Kết cấu của luận văn gồm: Mở đầu, nội dung, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, các bài viết có liên quan đến luận văn. Phần nội dung gồm 3 chương: Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn; Chương 2: Thực trạng và các nhân tố tác động đến việc sử dụng rượu, bia trong thanh thiếu niên Hà Nội; Chương 3: Hệ quả của việc sử dụng rượu, bia và xu hướng sử dụng rượu, bia trong thanh thiếu niên Hà Nội và một số khuyến nghị. 9. Hạn chế của đề tài Do đặc điểm của đề tài là sử dụng số liệu có sẵn và đây là một nghiên cứu chung về tình dục và sức khỏe sinh sản vị thành niên và thanh niên Hà Nội, không phải là cuộc nghiên cứu riêng về việc sử dụng rượu, bia trong thanh thiếu niên Hà Nội nên luận văn chưa đủ các bằng chứng để giải thích một số vấn đề cần làm rõ trong đề tài. Bên cạnh đó, do đây là một nghiên cứu cắt ngang nên khó xác định được yếu tố nào xảy ra trước, yếu tố nào xảy ra sau, trong khi đó trong phần phân tích hồi quy lại tìm hiểu yếu tố nào xảy ra trước, yếu tố nào xảy ra sau, yếu tố nào tác động đến yếu tố nào nên kết quả phân tích không được như mong đợi. 18 NỘI DUNG Chƣơng 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN NGHIÊN CỨU VỀ SỬ DỤNG RƢỢU, BIA 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN NGHIÊN CỨU VỀ SỬ DỤNG RƢỢU, BIA 1.1 MỘT SỐ KHÁI NIỆM CÔNG CỤ 1.1.1 Sử dụng rƣợu, bia Khái niệm sử dụng rượu bia trong nghiên cứu này được định nghĩa là: Thanh thiếu niên đã có ít nhất 01 lần uống rượu, bia tính đến thời điểm điều tra. 1.1.2 Lạm dụng rƣợu, bia Lạm dụng rượu, bia được xác định theo quy chuẩn của Tổ chức Y tế thế giới: Nam uống trên 3 đơn vị rượu/ngày (Một đơn vị rượu tương đương 10 gram rượu nguyên chất chứa trong dung dịch uống – pure nit of alcohol = 01 cốc chuẩn. Một cốc chuẩn tương đương: 01 lon bia 330ml nồng độ 5%, 01 cốc rượu vang 125ml nồng độ 11%, 01 ly rượu vang mạnh 75ml nồng độ 11%, 01 ly rượu vang mạnh 75ml nồng độ 20%, 01 chén rượu mạnh 30ml nồng độ 30%) hoặc 21 đơn vị rượu/tuần; nữ uống trên 02 đơn vị/ngày hoặc 14 đơn vị/tuần (Tạp chí Y học thực hành (650) – Số 3/2009:40). 1.1.3 Vị thành niên và thanh niên Vị thành niên là một trong những khái niệm được hiểu một cách đa nghĩa và dễ gây tranh luận nhiều cả về nội hàm lẫn ngôn từ của nó trong tư duy xã hội học. Tuỳ thuộc vào vị trí tiếp cận, góc nhìn cũng như chức năng, nhiệm vụ của mỗi chuyên ngành mà vị thành niên lại được giải thích theo một cách thức riêng. Theo, Điều 1 Luật bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em quy định: "Trẻ em quy định trong luật này là công dân Việt Nam dưới 16 tuổi". Trong khi đó, Công ước của Liên hợp quốc về Quyền trẻ em (1989) được Việt Nam phê chuẩn năm 1990 lại xác 19 Ket-noi.com kho tai lieu mien phi Ket-noi.com kho tai lieu mien phi định trẻ em là người dưới 18 tuổi, trừ trường hợp pháp luật áp dụng với trẻ em đó quy định tuổi thành niên sớm hơn (Điều 1). Điều 20 Bộ luật Dân sự Nước cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam (có hiệu lực 1/7/1996) cũng quy định rằng: “... Người chưa đủ 18 tuổi là người chưa thành niên”; Điều 22 quy định năng lực hành vi dân sự của người chưa thành niên là từ đủ 6 tuổi đến chưa đủ 18 tuổi và đồng thời cũng lại quy định trường hợp người từ đủ 15 tuổi đến chưa đủ 18 tuổi có tài sản riêng đủ để bảo đảm việc thực hiện nghĩa vụ. Bộ luật Hình sự của nước cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam được Quốc hội thông qua ngày 21/12/ 1999, tại chương X Điều 68 quy định "Người chưa thành niên từ đủ 14 tuổi đến dưới 18 tuổi phải chịu trách nhiệm hình sự theo quy định của chương này...", tiếp đó Điều 69 khoản 5 lại có sự phân biệt trách nhiệm hình sự của người chưa thành niên đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi và từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi. Tuy nhiên, ở các điều luật sau, Bộ luật Hình sự lại quy định người chưa thành niên có độ tuổi từ đủ 16 đến dưới 18 tuổi (khoản 4 Điều 111, khoản 4 điều 113) ; trẻ em có độ tuổi từ dưới 16 tuổi (khoản 1,4 Điều 112; khoản 1 Điều 114, khoản 1 Điều 115). Trong khi đó, trên khía cạnh những vấn đề về lao động và việc làm, Bộ luật lao động của nước cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam (23/6/1994) lại có sự quy định như sau: Người lao động là người ít nhất đủ 15 tuổi, có khả năng lao động và có giao kết hợp đồng lao động (Điều 6), Người chưa thành niên là người dưới 18 tuổi (Điều 119 khoản 1). Trẻ em là người dưới 15 tuổi( Điều 120)... Như vậy, ở đây, quan niệm về độ tuổi của trẻ em đã khác với luật Bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em. Tổ chức y tế thế giới đã đưa ra một tiêu chí cơ bản để chỉ nhóm vị thành niên. Đó là: “nhóm nhân khẩu xã hội có tuổi đời từ 10 đến 18 tuổi”. Trong nhóm vị thành niên nói trên, người ta lại phân nhỏ thành ba nhóm khác nữa: nhóm vị thành niên nhỏ từ 1013 tuổi, nhóm vị thành niên trung bình từ 14-16 tuổi, nhóm vị thành niên lớn từ 17-18 tuổi (Đặng Vũ Cảnh Linh, 2004). 20