Tài liệu Thể loại chân dung văn học trong sáng tác của m.gorky và k.paustovsky những đặc điểm loại hình

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------------------------------------- NGUYỄN HOÀI THU THỂ LOẠI CHÂN DUNG VĂN HỌC TRONG SÁNG TÁC CỦA M.GORKY VÀ K.PAUSTOVSKY: NHỮNG ĐẶC ĐIỂM LOẠI HÌNH LUẬN VĂN THẠC SĨ Chuyên ngành: Văn học nƣớc ngoài Hà Nội - 2016 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------------------------------------- NGUYỄN HOÀI THU THỂ LOẠI CHÂN DUNG VĂN HỌC TRONG SÁNG TÁC CỦA M.GORKY VÀ K.PAUSTOVSKY: NHỮNG ĐẶC ĐIỂM LOẠI HÌNH Luận văn thạc sĩ chuyên ngành: Văn học nƣớc ngoài Mã số: 60 22 01 45 Ngƣời hƣớng dẫn: PGS. TS Phạm Gia Lâm Hà Nội - 2016 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan công trình này do tôi làm dưới sự giúp đỡ của PGS.TS Phạm Gia Lâm. Nếu có gì sai phạm tôi hoàn toàn chịu trách nhiệm. Học viên Nguyễn Hoài Thu LỜI CÁM ƠN Lời đầu tiên, tác giả xin gửi lời cảm ơn sâu sắc tới P.GS.TS Phạm Gia Lâm và các thầy, cô giáo trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Hà Nội đã hướng dẫn, chỉ bảo tận tình và cung cấp các kiến thức khoa học cần thiết để tác giả hoàn thành luận văn thạc sỹ: “Thể loại chân dung văn học trong sáng tác của M.Gorky và K.Paustovsky: những đặc điểm loại hình”. Tuy đã có nhiều cố gắng, nhưng do một số hạn chế khách quan và chủ quan, luận văn chắc chắn vẫn còn chỗ thiếu sót. Tác giả rất mong nhận được sự góp ý và phê bình của tất cả mọi người. Xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, tháng 5 năm 2016 Nguyễn Hoài Thu MỤC LỤC MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 1. Mục đích, ý nghĩa của đề tài ......................................................................... 1 2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................... 3 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................ 8 4. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu .................................................................... 8 5. Phương pháp nghiên cứu............................................................................... 9 6. Cấu trúc luận văn .......................................................................................... 9 Chƣơng 1: THỂ LOẠI CHÂN DUNG VĂN HỌC VÀ VỊ TRÍ CỦA NÓ TRONG SÁNG TÁC CỦA M.GORKY VÀ K.PAUSTOVSKY .............. 10 1.1. Về thể loại chân dung văn học .............................................................. 10 1.1.1. Lịch sử thể loại chân dung văn học ...................................................... 10 1.1.2. Khái niệm thể loại chân dung văn học .................................................. 12 1.1.3. Đặc trưng thể loại chân dung văn học.................................................. 16 1.2.Vị trí thể loại chân dung văn học trong sáng tác của M.Gorky và K.Paustovsky ................................................................................................. 21 1.2.1. Vị trí thể loại chân dung văn học trong sáng tác của M.Gorky ........... 21 1.2.2. Vị trí thể loại chân dung văn học trong sáng tác của K.Paustovsky .... 25 Tiểu kết ............................................................................................................ 28 Chƣơng 2: NHÂN VẬT CỦA CHÂN DUNG VĂN HỌC – SỰ TỔNG HỢP GIỮA CON NGƢỜI NGOÀI ĐỜI VÀ HÌNH TƢỢNG VĂN HỌC ............. 30 2.1. Đối tƣợng đƣợc dựng chân dung văn học ............................................ 30 2.1.1. Những người cùng thời ......................................................................... 30 2.1.2. Văn nghệ sĩ – những con người tài năng .............................................. 34 2.1.3. Văn nghệ sĩ - những con người của đời thường ................................... 40 2.1.4. Văn nghệ sĩ – cái tâm với văn chương và cuộc đời .............................. 43 2.2 Cách tiếp cận đối tƣợng .......................................................................... 47 2.2.1 Gặp gỡ, đối thoại, trò chuyện ................................................................ 47 2.2.2. Thông qua tác phẩm .............................................................................. 49 2.2.3 Thông qua kí ức ...................................................................................... 53 Chƣơng 3: TỔ CHỨC TRUYỆN KỂ TRONG CHÂN DUNG VĂN HỌC .. 57 3.1. Kết cấu..................................................................................................... 57 3.1.1. Kết cấu theo lối cổ điển ......................................................................... 58 3.1.2. Kết cấu theo lối ấn tượng ...................................................................... 61 3.2. Điểm nhìn ................................................................................................ 63 3.2.1. Theo yếu tố không gian và tâm lý ......................................................... 65 3.2.2. Theo yếu tố thời gian ............................................................................. 69 3.3. Giọng điệu ............................................................................................... 73 3.3.1. Giọng đối thoại, bình luận .................................................................... 74 3.3.2. Giọng điệu trữ tình ................................................................................ 77 Tiểu kết ............................................................................................................ 82 KẾT LUẬN .................................................................................................... 84 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 87 DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT SỬ DỤNG TRONG LUẬN VĂN KHXH : Khoa học Xã hội Nxb : Nhà xuất bản Tr : Trang MỞ ĐẦU 1. Mục đích, ý nghĩa của đề tài Maxim.Gorky (Trong toàn bộ luận văn, chúng tôi thống nhất phiên âm tên riêng theo thông lệ quốc tế là chuyển tự sang tiếng Anh, kể cả trong những nguồn trích) từng nói “văn học là nhân học”, còn nhà văn Nguyễn Minh Châu thì cho rằng: “văn học và đời sống là hai vòng tròn đồng tâm mà tâm điểm là con người”. Lấy cuộc sống con người làm đối tượng trung tâm văn học sẽ có một điểm tựa vững chắc để chiếm lĩnh thế giới nghệ thuật siêu việt này. Văn nghệ sĩ cũng là những nhân vật của cuộc sống ấy và họ trở thành đối tượng khách quan để văn học phản ánh. Đằng sau những trang viết của họ cũng là những nỗi niềm, số phận, tính cách, tài năng của một con người cần được chia sẻ, giãi bày. Hơn thế nữa, người nghệ sĩ vốn có tâm hồn nhạy cảm tinh tế trước những biến động tinh vi phức tạp của cuộc sống. Cho nên, cuộc đời văn nghệ sĩ cũng đa dạng, phong phú, lắm suy tư và nhiều phức tạp như chính cuộc sống vậy. Cuộc đời và sự nghiệp của các nhà văn, nhà thơ luôn là mảng đề tài hiện thực vô cùng phong phú thu hút sự chú ý của các cây bút chuyên nghiệp đến tìm hiểu và khám phá từ đó phác họa lên bức chân dung sinh động hấp dẫn của người văn nghệ sĩ. Nghiên cứu về tác giả, tác phẩm văn học, nếu dựa vào các tập chân dung văn học, người nghiên cứu sẽ được cung cấp những tư liệu cần thiết về cuộc đời, sự nghiệp, quan niệm sống của nhà văn, nhà thơ. Nhu cầu tìm hiểu về tác giả mà người đọc yêu thích tự nhiên được đáp ứng sẽ khiến người đọc cảm thấy hứng thú hơn với văn chương. Và sự xuất hiện của thể chân dung văn học trên văn đàn như một lẽ tất yếu cần phải có của nó. Trên thế giới, thể tài chân dung văn học đã xuất hiện từ lâu. Song so với các thể loại anh em khác trên văn đàn thì chân dung văn học ra đời sau nhưng nhanh chóng được độc giả tiếp nhận. Trong khoảng 20 năm trở lại đây 1 ở Việt Nam, thể tài chân dung xuất hiện khá phổ biến và trở thành một hiện tượng thẩm mĩ đáng chú ý trong văn chương. Trên thế giới đã có nhiều cây bút xuất sắc viết chân dung văn học thành công và để lại dấu ấn sâu đậm trong lòng người đọc. Trong đó phải kể đến những tên tuổi nổi tiếng như M.Gorky viết về L.Tolstoy, A.Chekhov, S.Yesenin; Stephan Zweig viết về Balzac, Dickens, Byron; Nguyễn Đăng Mạnh viết về Quang Dũng, Nguyên Ngọc; Vương Trí Nhàn viết về Tô Hoài; Tô Hoài viết về Nam Cao …. M.Gorky và K.Paustovsky là hai trong số không nhiều nhà văn Nga vĩ đại thành công với thể chân dung văn học và có nhiều đóng góp lớn lao đối với nền văn học Nga nói riêng và nền văn học thế giới nói chung. Trong các sáng tác của hai ông, ta nhận thấy dấu vết đặc trưng của thể loại chân dung văn học. Nghiên cứu và đánh giá về văn nghiệp của M.Gorky và K.Paustovsky, không thể không nghiên cứu mảng sáng tạo chân dung văn học của họ. Qua các tác phẩm của mình, M.Gorky và K.Paustovsky đã chia sẻ cùng bạn đọc những phát hiện tinh tế về chân dung nhiều nhà văn, nhà thơ nổi tiếng với sự quan tâm trước cái hay, cái đẹp của nghệ thuật. Là những người trong cuộc với sự quan tâm, trân trọng bạn bè đồng nghiệp, M.Gorky và K.Paustovsky đã phát huy khả năng quan sát nhạy bén, phân tích mối quan hệ giữa văn chương và đời sống xã hội một cách thuyết phục để phác họa được những chân dung văn học đặc sắc. Tìm hiểu các tác phẩm chân dung văn học của M.Gorky và K.Paustovsky ta như được trực tiếp gặp gỡ với những nhà văn, nhà thơ mà mình yêu quý. Các chân dung văn học được M.Gorky và K.Paustovsky mặc dù dựa trên một số nguyên tắc chung của thể loại nhưng vẫn theo những cách riêng độc đáo, vì thế có sức hấp dẫn đặc biệt. Chân dung văn học của M.Gorky và K.Paustovsky đều viết về những nhà văn, nhà thơ nổi tiếng trên thế giới. Qua những chân dung văn học ấy, chúng ta cũng có dịp gặp gỡ với chính chân dung M.Gorky và K.Paustovsky. 2 Hiện nay chưa có một công trình nào nghiên cứu tập trung về đề tài này với tư cách là một đối tượng chuyên biệt. Trên cơ sở những công trình đi trước, người viết đã học hỏi, nghiên cứu về đặc điểm nổi bật của thể tài chân dung văn học trong sáng tác của M.Gorky và K.Paustovsky với hy vọng có thêm sự đóng góp trong việc nhận diện đặc điểm loại hình thể tài chân dung văn học. Với đề tài này, chúng tôi mong muốn thông qua các tác phẩm chân dung văn học cụ thể của M.Gorky và K.Paustovsky làm sáng tỏ hơn nữa những nét chung mang tính tính loại hình và những đặc sắc, độc đáo trong nghệ thuật dựng chân dung văn học của mỗi nhà văn. Đó là lí do chúng tôi chọn và nghiên cứu đề tài Thể loại chân dung văn học trong sáng tác của M.Gorky và K.Paustovsky: những đặc điểm loại hình. Tìm hiểu Thể loại chân dung văn học trong sáng tác của M.Gorky và K.Paustovsky: những đặc điểm loại hình chúng tôi hi vọng sẽ bổ sung cho độc giả cách nhìn mới về tài năng của hai tên tuổi gắn liền với những tác phẩm đã, đang và sẽ luôn song hành cùng nghệ thuật văn chương của nhân loại tiến bộ. 2. Lịch sử vấn đề Thể loại chân dung văn học xuất hiện ở châu Âu ngay từ đầu thế kỷ XIX. Ở Nga, trên tạp chí Thông tín viên châu Âu số 9 và 10 năm 1803 có bài phê bình tiểu sử I.F.Bordanovich của Karamzin. Còn ở Tây Âu, người đi “tiên phong” là Charles-Augustin Sainte-Beuve. Năm 1829, trên tạp chí Revue de Paris có đăng loạt bài của ông viết về chân dung các nhà văn Pierre Corneille, Nicolas Boileau, La Fontaine. Trong bộ sách Bách khoa văn học giản lược của Liên Xô gồm chín tập với hàng chục ngàn trang khổ lớn 20x26 cm đã dành riêng cho chân dung văn học 12 dòng ghi chép trong mục Chân dung văn học: “Một loại bút ký mang tính chất tư liệu, viết về nhà văn, họa sĩ, nhà hoạt động xã hội xuất chúng… xây dựng trên cơ sở trò chuyện với “nhân vật” đó. Chân dung văn học hướng vào việc dựng lại diện mạo toàn vẹn (hình 3 thể, tinh thần, sáng tác,…) của nhân vật hoặc hướng vào việc khám phá nét chủ đạo của cuộc đời “nhân vật” ấy, có khi qua một lát cắt thời gian nhất định”. Trong các công trình lý luận văn học, việc nghiên cứu hình thức và chức năng của chân dung văn học ở những hình thức sử thi cơ bản nhất – tiểu thuyết, truyện vừa, truyện ngắn, ký được triển khai theo một số hướng khác nhau: a) chân dung được xem là một thành tố quan trọng nhất để tạo nên hình tượng nghệ thuật, một biện pháp xây dựng tính cách nhân vật (N.D.Dmitriev, B.Galanov, S.M.Solovev); b) chân dung được xem như là một phần của hệ thống ký hiệu (R.Jakovson, Yu.Lotman) và c) chân dung được coi là một hình thức phân tích tâm lý, gắn với việc định tính phương pháp và phong cách cá nhân của nhà văn (A.A.Sidorov, N.K.Gudzy, N.Naumova, …) Như vậy, sự khái quát lý thuyết về thể tài này đang còn khá ít ỏi. Xung quanh nó còn nhiều ý kiến khác nhau nhưng vấn đề chính vẫn là ở thực tế sáng tác. Đó là cơ sở cụ thể để bàn về lý thuyết của thể tài này. Bản thân việc dựng một chân dung, về thực chất cũng bao hàm sự lý giải về một nghệ sĩ, sự đánh giá vị trí và vai trò của người đó trong một nền văn nghệ. Về chiều sâu, viết chân dung văn học cũng không kém phần nghiêm ngặt so với yêu cầu đặt ra trong nghiên cứu, phê bình. Trong nhiều bài viết về các nhà văn trên báo chí văn học Liên Xô mới chỉ ở mức chừng mực và khiêm tốn. Có thể kể đến một vài bài viết như Những nét phác họa cho một chân dung, Các nhà văn Xô Viết… Tuy nhiên, vì là một thể tài còn khá mới ở Việt Nam nên chân dung văn học đang rất cần sự quan tâm, chú ý nhiều hơn nữa của các cây bút làm nghệ thuật cũng như độc giả. Trong văn học Việt Nam, khái niệm chân dung văn học cũng đang còn khá mới. Thời kì trung đại, tuy chưa thấy bóng dáng của thể tài này nhưng bước sang thời kì hiện đại, đặc biệt là từ sau năm 1986, chân dung văn học đã có một vị trí mới. Nó dần tạo thành một dòng chảy mạnh mẽ trong lịch sử văn học đương đại. Chân dung văn học xuất hiện và 4 được ghi nhận từ những năm đầu của thế kỉ XX với những đầu sách ít ỏi. Nhưng đến giai đoạn văn học đương đại thì thể tài chân dung văn học phát triển mạnh cả về số lượng lẫn chất lượng. Trên văn đàn, xuất hiện hàng loạt cây bút dựng chân dung với các sáng tác tiêu biểu: Nguyễn Đăng Mạnh với Chân dung và phong cách, Vương Trí Nhàn với Cây bút, đời người, Trần Đăng Khoa với Chân dung và đối thoại, Nguyễn Quang Lập với Bạn văn, Nguyễn Tham Thiện Kế với Miền lưu dấu văn nhân… Các tập chân dung đương đại là sự tiếp nối tất yếu của xu thế viết chân dung đã hình thành từ thế kỉ trước. Các tập sách chân dung văn học như một viện bảo tàng về các nhà văn, nhà thơ nổi tiếng. Trong đó, các tác giả dựng chân dung đã đưa ra nhiều cách lựa chọn, tiếp cận và kết cấu linh hoạt, đa dạng các sắc thái giọng điệu. Do đó, các chân dung văn học hiện lên một cách chân thực, sinh động và hấp dẫn. Thể tài chân dung văn học ra đời ở Việt Nam so với thế giới là hơi muộn nhưng chân dung văn học ở Việt Nam cũng tạo được những thành công nhất định. Nhiều tác phẩm nổi tiếng trên thế giới được đánh giá là tiêu biểu, mẫu mực như sáng tác của M.Gorky, S.Zweig, K.Paustovsky… thì Việt Nam cũng có Nguyễn Đăng Mạnh, Tô Hoài, Phong Lê, Trần Đăng Khoa, Nguyễn Quang Thiều… Chính những thành tựu trong thể tài chân dung của các nhà văn thế giới đã làm động lực thúc đẩy tâm thế sáng tạo cho những thành tựu của văn học Việt Nam. Cho nên, cần phải khẳng định giá trị mở đầu và làm nền tảng vững chắc cho sự ra đời của thể chân dung văn học nói chung trong văn chương thế giới thì phải kể đến hai gương mặt tiêu biểu nổi bật của văn học Nga là M.Gorky và K.Paustovsky. M.Gorky là “một trong những đại diện lớn nhất của văn học vô sản” của Nga và thế giới thế kỷ XX. Những “công trình nghệ thuật do chính bàn tay của người nghệ sỹ thiên tài sáng tạo nên” [3] được nhiều nhà phê bình đánh giá rất cao “thiếu đi những cái ấy chúng ta không sao hình dung 5 được bộ mặt ngày nay không những của nền văn học Nga mà cả nền văn học thế giới” [3]. Henry Bacbusse, nhà văn lớn của nước Pháp khẳng định: “Ảnh hưởng của M.Gorky đối với các nhân vật trẻ, họa sĩ, và nghệ sĩ chúng ta thật lớn lao. M.Gorky là ngọn đuốc vĩ đại, người mở những con đường văn học mới cho toàn thế giới và những nhà hành động văn học sẽ đi theo‟‟. Những truyện ngắn đầu tay của nhà văn với bút danh cay đắng (Gorky) xuất hiện và được đăng trên báo đã làm ngạc nhiên và tốn bao nhiêu giấy mực của các nhà phê bình, nghiên cứu đương thời. Tính chất đa dạng, phong phú về thể loại cũng như đề tài trong sáng tác của M.Gorky đã phản ánh phong cách riêng biệt, tiếng nói mới cho M.Gorky như một ngôi sao lạ trên bầu trời văn học bông hoa với hương mới trong vườn văn Nga và thế giới. Với hơn bốn mươi năm sáng tác và cống hiến nhà văn vô sản vĩ đại đã để lại cho văn học Nga một di sản lớn: truyền thống Gorky. Nói về đóng góp của M.Gorky trong lĩnh vực lý luận và phê bình văn học trước hết phải kể đến bộ sách M.Gorky viết “Bàn về văn học” và nhiều bài phê bình nghiên cứu đăng trên các tạp chí. Nhà văn đã xây dựng thành công một số chân dung văn học như V.Lenin, A.Chekhov, L.Tolstoy,...chỉ đạo xây dựng bộ sách “Cuộc đời của những danh nhân” và “Tủ sách nhà thơ”. “…trong Gorky có cả nước Nga. Cũng như không thể hình dung nước Nga không có sông Volga, tôi không thể nào nghĩ rằng trong nước Nga lại không có Gorky. Ông là người đại diện toàn quyền của nhân dân Nga tài năng vô tận. Ông yêu mến và hiểu nước Nga tường tận, (…), trong mọi „lát cắt”, cả trong không gian, cả trong thời gian” [62, tr.227]. Người viết những lời có cánh trên về M.Gorky là K.Paustovsky. Với hơn nửa thế kỉ sống và hoạt động trong nhiều lĩnh vực như làm báo, viết văn, giảng dạy tại học viện Gorky, K.Paustovsky đã để lại một khối lượng tác phẩm đồ sộ, phong phú đa dạng về thể loại – tiểu thuyết, truyện vừa, tiểu luận, chân dung văn học. Hòa vào dòng mạch chung của văn xuôi Nga hiện 6 đại, K.Paustovsky vẫn chọn cho mình một lối đi riêng khẳng định vị trí và tên tuổi của mình bên cạnh những tên tuổi trụ cột của dòng văn học đương thời. Những câu chuyện vừa hiện thực vừa trữ tình với lối kể chuyện nhẹ nhàng của K.Paustovsky luôn khơi gợi những rung động mỏng manh, khẽ khàng trong tâm hồn con người, mở ra chiều sâu mênh mang của cái đẹp ẩn giấu sau những điều bình dị, giản đơn. Mỗi câu chuyện của K.Paustovsky là một bài ca ngọt ngào về tình yêu con người và cuộc sống. Trong lời giới thiệu Truyện chọn lọc - K.Paustovsky, Ilya Erenburg nhận định: “Nếu không kể đến những tác phẩm chọn lọc của K.Paustovsky thì nền văn học Nga đã bỏ sót một nét đẹp hiếm có. Trong lịch sử văn học Nga có rất nhiều tài năng lỗi lạc mà tên tuổi của họ đã được thế giới công nhận, nhưng thật khó có thể tìm được một tấm gương tận tụy, miệt mài trong hoạt động sáng tác như K.Paustovsky. Bạn đọc yêu mến K.Paustovsky bởi vì lòng tốt không có giới hạn của ông dành cho con người và cuộc đời. Trong tác phẩm của ông, con người nào cũng nhân hậu, con người nào cũng hào hiệp, con người nào cũng sẵn sàng giúp đỡ người khác. Đừng ngần ngại trao tặng lòng yêu thương, sự chia sẻ đến mọi người xung quanh – đó là cách để được mọi người yêu quý và kính trọng. K.Paustovsky được mọi người nhớ mãi cũng vì thế” [16]. Nghiên cứu về thế giới nghệ thuật truyện ngắn của M.Gorky và K.Paustovsky đã có nhiều công trình chuyên sâu, nhưng về những sáng tác thuộc thể tài chân dung văn học của họ thì còn chưa tương xứng so với tài năng và những đóng góp lớn lao mà hai nhà văn đã cống hiến cho nghệ thuật văn chương của nhân loại. Ở Việt Nam, mặc dù đã có nhiều công trình đi sâu nghiên cứu thể chân dung văn học trong văn học Việt Nam nhưng chưa có công trình nào trực tiếp bàn về những sáng tác chân dung văn học của M.Gorky và K.Paustovsky. Đáng chú ý thì chỉ có khóa luận tốt nghiệp Chân dung văn học của Macxim Gorky của Phạm Thị Hồng Vân (2004, Khoa Ngữ 7 văn, Trường ĐHSP Hà Nội) và K.Paustovsky dựng chân dung văn học của Nguyễn Thị Lan Anh (2006, Khoa Ngữ Văn, Trường ĐHSP Hà Nội). K.Paustovsky cho rằng không gì có thể giúp ta hình dung sinh động về quá khứ như là những cuộc gặp gỡ với người đương thời của nó. Chân dung văn học chính là thể loại có khả năng giúp người đọc hiểu được những con người nổi tiếng và thời đại của họ. Trên cơ sở vai trò, ý nghĩa của thể chân dung văn học và thực tế tình hình nghiên cứu nó, chúng tôi lựa chọn đề tài Thể loại chân dung văn học trong sáng tác của M.Gorky và K.Paustovsky: những đặc điểm loại hình với hi vọng sẽ mang đến những đóng góp mới trong cách tiếp cận, nghiên cứu đặc điểm thể loại chân dung văn học trong sáng tác của M.Gorky và K.Paustovsky, khẳng định đóng góp của hai văn hào Nga vào tiến trình phát triển thể loại nói chung. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích nghiên cứu: Tìm hiểu chân dung văn học của M.Gorky và K.Paustovsky dưới góc nhìn đặc điểm loại hình, luận văn hướng tới khẳng định những đóng góp của hai ông trong thể tài chân dung văn học nói riêng và nền văn học Nga nói chung. Nhiệm vụ nghiên cứu: Để thực hiện mục đích trên, luận văn có nhiệm vụ nhận dạng bản chất, đặc trưng của thể chân dung văn học, vị trí của M.Gorky và K.Paustovsky trong thể chân dung văn học. Trên cơ sở đó luận văn chỉ ra những nét tương đồng loại hìnhvà những đặc điểm phong cách trong sáng tạo chân dung văn học của M.Gorky và K.Paustovsky. 4. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu: Đối tượng nghiên cứu của luận văn là những đặc điểm loại hình thể loại chân dung trong sáng tác của M.Gorky và K.Paustovsky 8 Phạm vi nghiên cứu. Trong luận văn này chúng tôi tập trung khảo sát khảo sát những đặc điểm thể loại chân dung văn học và sự biểu hiện của chúng trong sáng tác của M.Gorky và K.Paustovsky. Văn liệu chủ yếu phục vụ nghiên cứu là hai tác phẩm sau: M.Gorky (1970), Bàn về văn học (Tập 2, Cao Xuân Hạo, Hoàng Minh dịch), NXB Văn học; K.Paustovsky (2011), Bông hồng vàng và bình minh mưa (Kim Ân dịch), NXB Văn học. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Để thực hiện đề tài này, chúng tôi sử dụng phương pháp sau: + Phương pháp cấu trúc - hệ thống : phương pháp chính này giúp người viết tìm hiểu một cách có hệ thống những đặc điểm loại hình của thể loại chân dung văn học trong sáng tác của M.Gorky và K.Paustovsky. + Với tư cách là phương pháp bổ trợ, việc so sánh, đối chiếu: giúp người viết xác định những đặc điểm chung loại hình của thể loại chân dung văn học và những biểu hiện riêng trong sáng tác của M.Gorky và K.Paustovsky để nhận rõ hơn phong cách riêng cũng như chiều sâu tư duy của họ. 6. Cấu trúc luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và tài liệu tham khảo, Luận văn triển khai nội dung chính trong 3 chương: Chương 1: Thể loại chân dung văn học và vị trí của nó trong sáng tác của M.Gorky và K.Paustovsky. Chương 2: Nhân vật của chân dung văn học – sự tổng hợp giữa con người ngoài đời và hình tượng văn học. Chương 3: Tổ chức truyện kể trong chân dung văn học 9 Chƣơng 1: THỂ LOẠI CHÂN DUNG VĂN HỌC VÀ VỊ TRÍ CỦA NÓ TRONG SÁNG TÁC CỦA M.GORKY VÀ K.PAUSTOVSKY 1.1. Về thể loại chân dung văn học 1.1.1. Lịch sử thể loại chân dung văn học Trên thế giới, thể tài chân dung văn học đã xuất hiện từ lâu. Nhiều tác phẩm được đánh giá là mẫu mực như sáng tác của M.Gorky, S.Zweig, K.Paustovsky… Ở nước ta chân dung văn học chỉ thực sự xuất hiện khi trong giới cầm bút đã có sự thức tỉnh sâu sắc về ý thức cá nhân cũng như ý thức nghề nghiệp và sự phát triển của nó ngày càng có ý nghĩa trong đời sống văn học nói chung cũng như lịch sử phát triển của phê bình văn học nói riêng. Năm 1982, trong cuốn Văn học và hội họa, NXB Leningrad, học giả V.S.Barakhov- người đã có quá trình nghiên cứu nhiều năm về thể loại chân dung văn học ở Liên Xô cho rằng có thể dùng Chân dung văn học để giải thích cho những hiện tượng rất khác nhau. Theo đó, ông khẳng định: Loại hình khái niệm chân dung văn học khá rộng, bởi vậy nên sử dụng thuật ngữ chân dung sáng tạo áp dụng cho phê bình văn học nghệ thuật. Điều đó có nghĩa thể loại chân dung văn học có tính chất gần gũi rất nhiều với phê bình văn học nghệ thuật. Cũng bàn về chân dung văn học, tác giả Vương Trí Nhàn trong lời dẫn mở đầu cuốn Chân dung văn học, cũng cho rằng: “Chân dung văn học là một thể tài ở vào khu vực tiếp giáp giữa sáng tác và phê bình văn học. Nhiệm vụ của nó là phác họa ra hình ảnh của một nhà văn, một nghệ sĩ, một nhà hoạt động xã hội… Mỗi chân dung văn học thường được hình thành từ sự tổng hợp hồi ức, kỷ niệm nhưng cũng có thể chỉ gồm suy nghĩ, tưởng tượng của nhà văn về đối tượng được nói tới (thường xảy ra trong trường hợp vẽ lại chân dung một người đã qua đời từ lâu). Đằng nào cũng vậy, ở đây không chỉ có khuôn mặt của người được phác họa chân dung, mà còn cho thấy một phần hình ảnh của tác giả tức “họa sĩ” đã đứng ra “vẽ” bức chân dung đó” [51, tr.5]. 10 Cho đến nay, có thể thấy rằng chân dung văn học đã và đang trở thành một thể loại hấp dẫn, thu hút ngày càng nhiều sự quan tâm của giới sáng tác cũng như giới nghiên cứu - phê bình ở nước ta. Nếu như trước năm 1986, chân dung văn học đã bước đầu được quan tâm đến với tư cách là một thể loại văn học thì từ năm 1986 đến nay, các ý kiến, quan niệm về chân dung văn học xuất hiện nhiều hơn trước, tuy nhiên vì đây là một thể loại có tính chất “co giãn” nên việc nghiên cứu về nó hầu như mới chỉ dừng lại ở những bài viết nhỏ lẻ trên sách, báo- tạp chí hoặc trong Lời giới thiệu của một số tuyển tập chân dung văn học. Năm 2000, trong lời giới thiệu cuốn Nhà văn Việt Nam hiện đại- chân dung và phong cách, nhà nghiên cứu Nguyễn Đăng Mạnh cho rằng: “Văn chân dung rất gần với văn sáng tác. Nó là một thứ bút ký về người thật việc thật. Phải có điều kiện tiếp xúc nhiều với người thật. Phải có óc tưởng tượng và khả năng hư cấu để dựng cảnh, dựng người, tạo không khí… Có người vẽ chân dung chỉ dựa vào những chi tiết của con người nhà văn trong đời sống. Có người thì chỉ dựa vào văn của ông ta. Riêng tôi muốn phối hợp cả hai. Làm sao văn và người soi sáng lẫn cho nhau. Tôi quan niệm cái tôi ngoài đời và cái tôi trong văn của người nghệ sĩ bao giờ cũng có sự thống nhất - không phải thống nhất ở bề ngoài, ở bề nổi (bề nổi nhiều khi có vẻ rất khác nhau), mà ở bề sâu, ở bản chất tâm hồn của ông ta. Tìm ra chỗ thống nhất này cũng là điều thú vị nhưng rất khó” [43, tr.9]. Đứng trên phương diện thực tiễn sáng tác, chúng ta nhận thấy dựng thành công chân dung văn học về một tác giả vốn là một đơn vị đích thực của văn học thành văn, là một phạm trù bền vững trong phê bình và nghiên cứu văn học. “Đấy vừa là kết quả của việc “đọc” sáng tác của người ấy, lại vừa là kết quả của việc “đọc” trực tiếp vào cuộc đời và sự nghiệp, quan niệm và hoạt động của bản thân người ấy. Bản thân việc dựng một chân dung, về thực chất cũng bao hàm sự lí giải về một nghệ sĩ, sự đánh giá vị trí và vai trò của con người đó trong một nền văn nghệ” 11 [51]. Như vậy, bản chất của thể loại chân dung văn học, theo tác giả Vương Trí Nhàn chính là việc đọc và nghiên cứu về cuộc đời cũng như sự nghiệp sáng tác của tác giả đó. Tác giả Lại Nguyên Ân nhấn mạnh: “Một nét đặc sắc rất cần cho chân dung văn học chính là chất văn học của nó. Người viết ở đây cần xuất hiện với tư cách một nhà văn, với cái nhìn, cách cảm thụ và đánh giá cùng sự diễn đạt…” [4]. Song hành cùng sự thay đổi của lịch sử, xã hội, đời sống văn học cũng có những chuyển biến mới tích cực. Văn học được chú trọng đổi mới kéo theo quan niệm sáng tác cũng thay đổi. Văn học thực sự gắn bó, có nhu cầu phản ánh chân thực về đời sống và con người. Do đó, đây là dịp sáng tác chân dung văn học đáp ứng nhu cầu thưởng thức văn chương của độc giả. Mà nhắc đến lịch sử của thể tài chân dung văn học không thể không nhắc đến những sáng tác nổi tiếng trong văn học thế giới cũng như trong văn học Việt Nam. Có thể kể ra nhiều tác phẩm như Mấy vẻ mặt thi ca Việt Nam – thời kì cổ cận đại của Huệ Chi (1983), Một số gương mặt văn chương và văn học nghệ thuật Việt Nam (2001) của Phong Lê… và ở trong luận văn này người viết đặc biệt chú ý đến ngòi bút sắc sảo, giọng văn trong sáng của đại văn hào M.Gorky qua tập sách Bàn về văn học và K.Paustovsky qua tập truyện Bông hồng vàng và bình minh mưa. Có thể thấy, chân dung văn học là một thể loại văn học có lịch sử ra đời, tồn tại và phát triển tương đối đa dạng, sinh động. Mỗi tác giả, mỗi người viết, người nghiên cứu, phê bình có thể có cách nhìn nhận và tiếp cận khác nhau. Song, thiết nghĩ điều đó không quan trọng, vấn đề là cả người viết và độc giả sẽ tiếp nhận thể loại chân dung văn học dưới góc độ nào và có một sự kết hợp hài hòa, thống nhất để chân dung văn học trở thành một thể loại đáng được đọc, nghiên cứu và suy ngẫm nhiều nhất. 1.1.2. Khái niệm thể loại chân dung văn học Đối với độc giả yêu thích văn chương thì thường có câu hỏi: Nhà văn là ai? Giữa con người tiểu sử và con người văn chương của ông ta có mối liên hệ 12 gì? Giữa đời sống cá nhân của ông ta với lịch sử nói chung và lịch sử văn chương nói riêng có những liên đới và quan hệ như thế nào?... Đó là những câu hỏi quan trọng, thú vị. Và chân dung văn học là một thể tài hướng mối quan tâm của mình đến những câu hỏi như thế. Theo đó, chân dung văn học là những sáng tác lấy chân dung văn sĩ, những người hoạt động trong lĩnh vực văn chương nghệ thuật, làm đối tượng để khắc họa, miêu tả. Tuy nhiên, như ở trên chúng tôi đã trình bày, chân dung văn học cho đến nay vẫn đang còn là một thể loại khá mới mẻ vì những lý do chủ quan và khách quan nhất định. Dựa trên phương diện nghiên cứu thì mỗi người viết chân dung văn học lại có một quan điểm khác nhau. Có người cho rằng chân dung văn học thuộc thể loại phê bình văn học, có người lại cho chân dung văn học thuộc thể ký văn học. Ngoài ra còn rất nhiều những quan niệm khác về thể chân dung văn học. Trên cơ sở đó, chúng tôi mạnh dạn đưa ra một vài khái niệm cơ bản về thể chân dung văn học. Nếu coi thể chân dung văn học thuộc thể loại bút kí chân dung thì theo ý kiến nhà nghiên cứu Nguyễn Đăng Mạnh: “Văn chân dung rất gần với văn sáng tác. Nó là một thứ bút kí về người thật việc thật”. Trong bài viết “Từ chân dung văn học đến ký chân dung” đăng trên tạp chí văn học số 3 năm 1996, tác giả Đức Dũng cũng khẳng định: “Chân dung văn học thuộc thể ký văn học. Trong luận án Phó tiến sĩ Ngữ văn Thể chân dung văn học trong văn học Việt Nam từ đầu những năm 1930 đến nay, tác giả Nguyễn Quốc Luân cũng khẳng định: chân dung văn học là một thể văn sáng tác thuộc loại ký văn học, như là đặc trưng đầu tiên của thể văn này. Từ điển thuật ngữ văn học cũng viết: “Phương pháp của chân dung văn học là phương pháp của thể kí. Nó không thiên về cốt truyện...” [20]. Như vậy, qua các ý kiến trên chúng ta có thể khẳng định: Trước hết chân dung văn học là những sáng tác thuộc loại hình ký văn học. Trong tương quan với ký chân dung, có thể thấy “Ký chân dung” không chỉ là một tiểu loại của loại hình ký văn học mà nó còn là một 13