Tài liệu Thế giới biểu tượng trong một số sáng tác của TS. Aitmatôp

Khãa luËn tèt nghiÖp ®¹i häc Më ®Çu 1. Lý do chän ®Ò tµi. 1.1. Lý do khoa häc NÕu chÊt liÖu cña héi ho¹ lµ ®­êng nÐt - mµu s¾c - ¸nh s¸ng, chÊt liÖu cña ®iªu kh¾c lµ m¶ng - khèi - nÐt, chÊt liÖu cña ©m nh¹c lµ tiÕt tÊu - giai ®iÖu... th× chÊt liÖu cña t¸c phÈm v¨n ch­¬ng lµ ng«n tõ. Ng«n tõ ®­îc coi lµ ®iÓm xuÊt ph¸t ®Çu tiªn ®Ó ng­êi ®äc tiÕp cËn víi mét t¸c phÈm, nh­ng qua ®iÓm xuÊt ph¸t ®ã, mçi ng­êi l¹i cã mét h­íng ®i riªng. Cã ng­êi ®Æc biÖt quan t©m ®Õn hÖ thèng h×nh t­îng, cã ng­êi l¹i quan t©m ®Õn ph­¬ng diÖn néi dung hay ph­¬ng diÖn h×nh thøc nghÖ thuËt cña t¸c phÈm... TÊt c¶ phô thuéc vµo môc ®Ých nghiªn cøu, tr×nh ®é hiÓu biÕt mçi ng­êi, vµo phong c¸ch s¸ng t¸c cña ng­êi nghÖ sÜ. Trong kho¸ luËn nµy, chóng t«i còng cã mét h­íng ®i riªng - t×m hiÓu thÕ giíi biÓu t­îng trong t¸c phÈm v¨n häc. TiÕp cËn t¸c phÈm v¨n häc tõ gãc ®é biÓu t­îng, chóng t«i dµnh sù quan t©m ®Æc biÖt tíi s¸ng t¸c cña Ts. Aitmat«p. §iÒu ®ã hoµn toµn kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn! Tsinghiz Aitmat«p sinh n¨m 1928, lµ ng­êi Kirghizia - mét d©n téc vïng Trung ¸ thuéc Liªn X« tr­íc ®©y. ¤ng ®­îc ®¸nh gi¸ lµ mét trong nh÷ng c©y bót xuÊt s¾c nhÊt cña v¨n häc X« ViÕt thËp kû 60 - 70 cña thÕ kû XX, "lµ mét trong nh÷ng nghÖ sÜ bËc thÇy cña chñ nghÜa hiÖn thùc x· héi chñ nghÜa mµ s¸ng t¸c vµ lao ®éng quªn m×nh hoµn toµn toµn hiÕn d©ng cho nh©n d©n X« ViÕt [21,7]. Tªn tuæi Aitmat«p ®­îc nh¾c ®Õn trªn v¨n ®µn thÕ giíi víi c¸c t¸c phÈm g¾n liÒn víi nh÷ng gi¶i th­ëng cao quý nh­ "Giamilia - truyÖn nói ®åi vµ th¶o nguyªn" (1958 - 1962) gi¶i th­ëng Lª Nin n¨m 1963, "VÜnh biÖt Gunxar­" (1966) gi¶i th­ëng quèc gia n¨m 1968, truyÖn võa "Con tµu tr¾ng" (1970) gi¶i th­ëng quèc gia 1977, tiÓu thuyÕt "Vµ mét ngµy dµi h¬n thÕ kû" (1980) gi¶i th­ëng quèc gia 1982. 1 Khãa luËn tèt nghiÖp ®¹i häc §äc t¸c phÈm cña Aitmat«p, chóng ta kh«ng thÓ kh«ng Ên t­îng bëi nh÷ng huyÒn tho¹i ®an cµi, bëi nh÷ng quan ®iÓm nghÖ thuËt míi mÎ, tiÕn bé cña «ng vÒ thÕ giíi vµ con ng­êi, ®Æc biÖt lµ phô n÷ vµ trÎ em. Chóng ta còng kh«ng thÓ kh«ng tr¨n trë vÒ thÕ giíi biÓu t­îng mµ «ng ®· s¸ng t¹o. Mçi biÓu t­îng trong s¸ng t¸c cña Aitmat«p lµ mét líp vá ng«n tõ, mét m· ho¸ mµ khi ta bãc ®­îc líp vá ®ã, gi¶i ®­îc nh÷ng m· ho¸ ®ã ta sÏ bÊt ngê bëi tÇng ý nghÜa s©u xa mµ t¸c gi¶ muèn göi g¾m. 1.2. Lý do thùc tiÔn Cïng víi L.T«n xt«i, M. S«l«kh«p, Tagor… th× Aitmat«p còng lµ mét trong nh÷ng t¸c gi¶ cã t¸c phÈm ®­îc ®­a vµo gi¶ng d¹y trong nhµ tr­êng phæ th«ng. V× vËy, viÖc t×m hiÓu, nghiªn cøu vÒ Aitmat«p víi nh÷ng s¸ng t¸c cña «ng sÏ cã ý nghÜa thiÕt thùc trong viÖc gi¶ng d¹y t¸c phÈm cña Aitmat«p ë tr­êng phæ th«ng nãi riªng vµ phÇn v¨n häc n­íc ngoµi ë phæ th«ng nãi chung. Víi ý nghÜa khoa häc vµ ý nghÜa thùc tiÔn trªn, chóng t«i triÓn khai ®Ò tµi "ThÕ giíi biÓu t­îng trong mét sè s¸ng t¸c cña Ts. Aitmat«p", ®ång thêi thÓ hiÖn niÒm yªu mÕn ®èi víi nhµ v¨n lµm nªn h­¬ng s¾c riªng cho vïng ®Êt K­rg­zxtan. 2. LÞch sö vÊn ®Ò §Ó kh¾c ghi tªn tuæi m×nh trªn v¨n ®µn thÕ giíi, Aitmat«p ®· ph¶i tr¶i qua nç lùc t×m tßi, lao ®éng nghÖ thuËt vÊt v¶. §ång thêi «ng còng ph¶i v­ît qua rµo c¶n d­ luËn nghiÖt ng· bëi ®­¬ng thêi «ng lµ mét trong nh÷ng hiÖn t­îng v¨n häc g©y nhiÒu tranh c·i. Tõng cã ý kiÕn cho r»ng Aitmat«p "tuyªn truyÒn quan ®iÓm luyÕn ¸i bÊt chÝnh, c­êng ®iÖu ho¸ nh÷ng mÆt tiªu cùc, nh÷ng khã kh¨n cña nh©n d©n trong vµ sau chiÕn tranh, bãp mÐo hiÖn thùc tèt ®Ñp X« ViÕt vµ gieo r¾c t­ t­ëng bi quan bÕ t¾c. ThËm chÝ cã n¬i, cã lóc nh­ ë Trung Quèc trong thêi kú "®¹i c¸ch m¹ng v¨n ho¸" t¸c phÈm cña Aitmat«p bÞ cÊm l­u hµnh, bÞ xÕp vµo lo¹i s¸ch ®éc h¹i" [23,3]. Tiªu biÓu lµ ý kiÕn cña n÷ 2 Khãa luËn tèt nghiÖp ®¹i häc v¨n sÜ M. Ghinxbu«c trong "Lêi nãi ®Çu" tËp truyÖn "Con tµu tr¾ng" xuÊt b¶n ë Mü n¨m 1974 cho r»ng Aitmat«p " còng nh­ phÇn ®«ng c¸c nhµ v¨n d©n téc ®­îc c¶i t¹o, x©y dùng nh÷ng ph­¬ng ¸n v¨n xu«i non yÕu, buån ch¸n cña chñ nghÜa hiÖn thùc x· héi chñ nghÜa"[23,3]. Tøc bµ ®· ®¸nh ®ång t¸c phÈm cña Aitmat«p víi nh÷ng t¸c phÈm chÝnh trÞ tuyªn truyÒn tÇm th­êng, minh ho¹ cho mét chÕ ®é chÝnh trÞ. Hoµn toµn tr¸i ng­îc víi nh÷ng ý kiÕn ®ã lµ khuynh h­íng kh¼ng ®Þnh, ngîi ca t¸c phÈm cña Aitmat«p. Ngay sau ®¸nh gi¸ kh«ng kh¸ch quan cña Ghinxbu«c, nhµ phª b×nh §. Xtuyac ®· ph¶n b¸c m¹nh mÏ: "T«i kh«ng biÕt ®Ých x¸c nh÷ng nhµ v¨n nµo x©y dùng nh÷ng t¸c phÈm non yÕu, buån ch¸n. Nh­ng t«i biÕt Aitmat«p lµ ng­êi céng s¶n... Quan ®iÓm vµ chÝnh kiÕn cña «ng thÓ hiÖn trong c¸c t¸c phÈm cña «ng. T¸c phÈm cña «ng tuyÖt ®Ñp, nªn th¬... trµn ®Çy chñ nghÜa l¹c quan vµ niÒm tin vµo cuéc sèng" [23,3]. Kh¼ng ®Þnh tµi n¨ng Aitmat«p, gi¸ trÞ t¸c phÈm Aitmat«p, nhµ th¬ Muxtai Karim nhËn xÐt hãm hØnh: "¤ng ch­a bao giê ®­îc kÓ tªn trong danh s¸ch nh÷ng c©y bót míi vµo nghÒ, «ng hÇu nh­ kh«ng ë trong sè c¸c nhµ v¨n trÎ. ¤ng ®· lËp tøc b­íc ngay vµo v¨n häc vµ chinh phôc ®éc gi¶ b»ng tÝnh chÊt thùc cña c¸i thÕ giíi t­ t­ëng vµ t×nh c¶m m·nh liÖt do «ng t¹o ra" [21,8]. §ã lµ lêi t«n vinh ®Çy nhiÖt thµnh vÒ Aitmat«p, thÓ hiÖn niÒm yªu mÕn s©u s¾c cña Muxtai Karim víi c¸c t¸c phÈm cña «ng. Nãi vÒ "Giamilia", L. Arag«ng - nhµ th¬ céng s¶n Ph¸p khi quyÕt ®Þnh dÞch t¸c phÈm nµy ra tiÕng Ph¸p cho r»ng: t¸c phÈm lµ "thiªn t×nh sö ®Ñp nhÊt thÕ gian" vµ kh¼ng ®Þnh "cÇn ph¶i lµm sao cho cuèn s¸ch nhá nµy cña Aitmat«p trë thµnh b»ng chøng nãi lªn r»ng chØ cã chñ nghÜa hiÖn thùc míi cã kh¶ n¨ng kÓ vÒ mét c©u chuyÖn t×nh yªu" [21,8]. ë ViÖt Nam, hÇu hÕt c¸c t¸c phÈm cña Aitmat«p ®Òu ®­îc dÞch ra tiÕng ViÖt vµ ®­îc b¹n ®äc ViÖt Nam yªu mÕn, ®ãn nhËn nång nhiÖt. Tuy nhiªn, 3 Khãa luËn tèt nghiÖp ®¹i häc viÖc nghiªn cøu s¸ng t¸c cña Aitmat«p ë ViÖt Nam míi chØ lµ b­íc ®Çu, thÓ hiÖn qua c¸c bµi viÕt nhá lÎ ®¨ng r¶i r¸c trªn c¸c s¸ch, t¹p chÝ v¨n häc. N¨m 1982, Lª S¬n ®· ®­a ra nh÷ng ý kiÕn x¸c ®¸ng vÒ thÕ giíi nghÖ thuËt, thÕ giíi nh©n vËt, tÝnh triÕt lý trong t¸c phÈm cña Aitmat«p thÓ hiÖn qua bµi viÕt “Ca sÜ cña nói ®åi vµ th¶o nguyªn hay hiÖn t­îng Ts.Aitmat«p”. VÒ thÕ giíi nghÖ thuËt, ®ã lµ mét thÕ giíi "th­êng xuyªn biÕn ®æi, më réng tõ m¶ng ®êi riªng lÎ ®Õn cuéc sèng cña c¶ d©n téc víi qu¸ khø - hiÖn t¹i - t­¬ng lai, thËm chÝ v­ît ra khái ph¹m vi tr¸i ®Êt ®Õn hµnh tinh kh¸c"[21,8]. VÒ thÕ giíi nh©n vËt mµ Aitmat«p t¹o dùng ngãt mét phÇn t­ thÕ kØ, Lª S¬n nhËn xÐt: "Søc hÊp dÉn k× l¹ cña c¸c nh©n vËt Aitmat«p tr­íc hÕt lµ ë cuéc sèng néi t©m s«i ®éng, phong phó, cëi më, ch©n chÊt, ë t©m hån hÕt søc hµo phãng vµ trong s¸ng, cã l­¬ng t©m vµ lßng tù träng cao… Cã thÓ coi nh÷ng h×nh t­îng §uysen, Ant­nai, §aniyar, Giamilia, Ilyax, Baitemir, Tanabai, E®ig©y... lµ nh÷ng thµnh c«ng ®¸ng kÓ cña Aitmat«p nãi riªng vµ v¨n häc hiÖn thùc x· héi chñ nghÜa nãi chung vÒ ph­¬ng diÖn: vÏ lªn bøc ch©n dung sèng ®éng vÒ con ng­êi ®­¬ng thêi, con ng­êi x©y dùng x· héi chñ nghÜa anh hïng, b×nh dÞ"[21,9]. Vµ "hai ®èi t­îng dµnh ®­îc sù chó ý nhiÒu h¬n c¶ cña t¸c gi¶ lµ phô n÷ vµ trÎ em... Ng­êi phô n÷ tr­ëng thµnh d­íi chÕ ®é x· héi chñ nghÜa, t­ duy vµ hµnh ®éng phï hîp víi h­íng ®i cña lÞch sö, víi quy luËt ph¸t triÓn x· héi... Tuæi th¬ chÝnh lµ chåi mÇm cña l­¬ng t©m con ng­êi, lµ m¹ch ngÇm tinh khiÕt, lµ m«i tr­êng ®¸nh gi¸ vµ kiÓm nghiÖm nh÷ng hµnh vi vµ phong c¸ch cña c¸c bËc cha anh" [21,11]. Theo Lª S¬n, tÝnh triÕt lý s©u s¾c trong t¸c phÈm cña Aitmat«p ®­îc thÓ hiÖn ë nh÷ng vÊn ®Ò mu«n thña cña loµi ng­êi: sù sèng, c¸i chÕt, sø mÖnh cña con ng­êi, l­¬ng t©m vµ tr¸ch nhiÖm, mèi quan hÖ gi÷a con ng­êi víi x· héi, con ng­êi víi thiªn nhiªn, con ng­êi víi lÞch sö. TÊt c¶ kh«ng bao giê v¾ng mÆt trong s¸ng t¸c cña «ng c¸c giai ®o¹n. 4 Khãa luËn tèt nghiÖp ®¹i häc Bµi viÕt cña Lª S¬n ®· cung cÊp cho ng­êi ®äc c¸i nh×n toµn diÖn vÒ nh÷ng s¸ng t¸c cña Aitmat«p, cho thÊy c¶m nhËn s©u s¾c cña t¸c gi¶ vÒ thÕ giíi nh©n vËt trong t¸c phÈm cña nhµ v¨n. Trong nh÷ng n¨m 1982, 1984, c¸c nhµ nghiªn cøu chñ yÕu giíi thiÖu vÒ t¸c phÈm Aitmat«p víi nh÷ng lêi nhËn xÐt x¸c ®¸ng vÒ thÕ giíi nh©n vËt cña «ng. Ch¼ng h¹n, giíi thiÖu "VÒ cuèn Giamilia", Bïi V¨n Träng C­êng nhËn xÐt: "Víi phong th¸i tù nhiªn vµ cã phÇn b×nh dÞ, Ts. Aitmat«p ®· dÉn ng­êi ®äc ®i rÊt s©u vµo ®êi sèng néi t©m cña nh÷ng ng­êi lao ®éng b×nh th­êng, mçi mét con ng­êi lµ mét thÕ giíi t©m hån v« cïng phong phó"[7,119]. Hay Thuý Toµn, khi giíi thiÖu tËp truyÖn "Con tµu tr¾ng" kh¼ng ®Þnh nh©n vËt cña Aitmat«p lµ nh÷ng "con ng­êi lµm chñ sè phËn cña m×nh vµ ngay c¶ trong t×nh thÕ tuyÖt väng vÉn cã thÓ ®øng cao h¬n hoµn c¶nh, kh«ng chÞu lµm ®å ch¬i trong tay hoµn c¶nh"[22,165]. Theo thêi gian, tªn tuæi Aitmat«p, gi¸ trÞ t¸c phÈm cña Aitmat«p vÉn ®­îc kh¼ng ®Þnh vµ ngîi ca. N¨m 1987, trong cuèn "V¨n häc X« ViÕt ®­¬ng ®¹i", Hoµng Ngäc HiÕn nhËn xÐt ®Çy høng khëi vÒ Aitmat«p vµ t¸c phÈm cña «ng: "§äc t¸c phÈm cña c¸c t¸c gi¶ nh­ Aitmat«p ®· ®Ó l¹i nh÷ng Ên t­îng s©u s¾c. Mét t¸c gi¶ cßn trÎ vµ tµi nghÖ ®iªu luyÖn, mét ¸ng v¨n ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc vµ chøa chan t×nh c¶m nh©n lo¹i"[23,4]. Trong gi¸o tr×nh "V¨n häc X« ViÕt" (tËp 2), NguyÔn H¶i Hµ, §ç Xu©n Hµ nhËn xÐt vÒ Aitmat«p "Aitmat«p lµ mét trong nh÷ng nhµ v¨n næi tiÕng nhÊt cña Liªn X« hiÖn nay trªn v¨n ®µn thÕ giíi... VÒ mçi ®Ò tµi lín cña v¨n häc X« ViÕt hiÖn ®¹i «ng ®Òu cã t¸c phÈm xuÊt s¾c vÒ n«ng th«n, chiÕn tranh, giai cÊp c«ng nh©n, thiªn nhiªn... Nh­ng trung t©m chó ý cña «ng trong c¸c t¸c phÈm lµ vÊn ®Ò ®¹o ®øc cña con ng­êi nh­ lµ ®iÓm héi tô tÊt c¶ nh÷ng vÊn ®Ò lín lao cña thÕ giíi hiÖn ®¹i"[9,170 - 171]. C¸c t¸c gi¶ ®· lÊy tiÓu thuyÕt "Vµ mét ngµy dµi h¬n thÕ kû" ®Ó minh ho¹ cho ph­¬ng thøc x©y dùng cèt 5 Khãa luËn tèt nghiÖp ®¹i häc truyÖn cña Aitmat«p - mét ph­¬ng thøc mang tÝnh chÊt phæ biÕn trong v¨n häc, ®ã lµ "sù tho¶i m¸i ®¸ng kÓ trong viÖc s¾p xÕp c¸c tuyÕn thêi gian vµ kh«ng gian trong cèt truyÖn"[9,173] Nhµ nghiªn cøu §ç Xu©n Hµ còng cã bµi viÕt vÒ Aitmat«p ®¨ng trªn t¹p chÝ v¨n häc sè 2/ 1987 "§Æc s¾c cña t­ duy nghÖ thuËt Ts. Aitmat«p". Theo §ç Xu©n Hµ th× "Ngµy nay Aitmat«p lµ mét trong nh÷ng nhµ v¨n X« ViÕt næi tiÕng nhÊt vµ cã uy tÝn nhÊt trªn v¨n ®µn quèc tÕ"[10,38]. §i s©u ph©n tÝch nh÷ng ®Æc s¾c trong t­ duy nghÖ thuËt cña Ts. Aitmat«p, §ç Xu©n Hµ ®­a ra nh÷ng nhËn xÐt mang tÝnh chÊt gîi më. VÒ nghÖ thuËt x©y dùng nh©n vËt "Aitmat«p ®· tËp trung nhiÒu c«ng søc nh»m thÓ hiÖn thÕ giíi tinh thÇn phøc t¹p cña con ng­êi hiÖn ®¹i vµ mèi quan hÖ cña nã víi m«i tr­êng xung quanh… VËt chuÈn phong c¸ch cña Aitmat«p lµ nh©n d©n... Ngay tõ "nói ®åi vµ th¶o nguyªn" chóng ta ®· thÊy ph­¬ng h­íng s¸ng t¸c nh»m vµo nh©n d©n: vÊn ®Ò ®êi sèng nh©n d©n, c¸ch t­ duy cña nh©n d©n, lêi nãi, nÕp nghÜ, giäng nãi cña nh©n d©n" [10,41]. NhËn xÐt kh¸i qu¸t vÒ ®Æc ®iÓm t­ duy nghÖ thuËt cña Aitmat«p, §ç Xu©n Hµ kh¼ng ®Þnh: "TÊt c¶ nh÷ng thÓ lo¹i trong s¸ng t¸c cña Aitmat«p ®Òu mang ®Æc ®iÓm t­ duy tiÓu thuyÕt kÕt hîp hµi hoµ víi nh÷ng ®Æc ®iÓm cña h×nh thøc nghÖ thuËt folklore, Aitmat«p ®· vËn dông thµnh th¹o nhiÒu biÖn ph¸p phæ biÕn cña c¸ch x©y dùng cèt truyÖn trong v¨n häc hiÖn ®¹i. Chóng ta thÊy nhiÒu t¸c phÈm cña «ng cã sù tho¶i m¸i ®¸ng kÓ trong viÖc s¾p xÕp c¸c tuyÕn thêi gian vµ kh«ng gian trong cèt truyÖn, tÝnh ®a diÖn, tÝnh ®a thanh, tÝnh x©y dùng cèt truyÖn dùa trªn t¸c ®éng qua l¹i c¸c qu¸ tr×nh ®ang ph¸t triÓn vµ dùa trªn sù thay ®æi c¸c líp thêi gian" [10,42]. §ç Xu©n Hµ còng nhËn xÐt mÆt ng«n tõ trong t¸c phÈm cña Aitmat«p: "¤ng ®· thùc hiÖn nguyªn t¾c kÕt hîp vµ hoµ hîp giäng nãi cña t¸c gi¶ vµ 6 Khãa luËn tèt nghiÖp ®¹i häc giäng nãi cña c¸c nh©n vËt trong h×nh thøc ®èi tho¹i c«ng khai cña ng«n tõ h×nh thøc "trß chuyÖn"[10,44]. Tõ viÖc chØ ra nh÷ng ®Æc s¾c cña t­ duy nghÖ thuËt Ts. Aitmat«p, §ç Xu©n Hµ kÕt luËn: "t­ duy nghÖ thuËt cña Aitmat«p ®ang v­¬n lªn ®Ønh cao míi. ViÖc tiÕp thu nh÷ng kinh nghiÖm quý b¸u cña «ng ch¾c ch¾n sÏ mang l¹i nhiÒu bæ Ých cho giíi s¸ng t¸c v¨n häc nghÖ thuËt ë n­íc ta"[10,45]. Bµi viÕt cña §ç Xu©n Hµ ®· soi s¸ng bót ph¸p nghÖ thuËt cña Aitmat«p, gióp ng­êi ®äc cã sù chiªm nghiÖm s©u s¾c h¬n vÒ nh÷ng s¸ng t¸c cña «ng. Ngoµi viÖc nghiªn cøu ®Æc s¾c t­ duy nghÖ thuËt, thÕ giíi nh©n vËt trong t¸c phÈm cña Aitmat«p, c¸c nhµ nghiªn cøu cßn chó ý ®Õn vÊn ®Ò huyÒn tho¹i trong t¸c phÈm cña «ng. NguyÔn Tr­êng LÞch cã bµi viÕt "HuyÒn tho¹i vµ søc sèng cña huyÒn tho¹i trong v¨n ch­¬ng x­a vµ nay". Tõ viÖc kh¼ng ®Þnh: "Aitmat«p cã biÖt tµi trong viÖc sö dông truyÒn thuyÕt, huyÒn tho¹i ®Ó lý gi¶i hiÖn thùc"[15,40], t¸c gi¶ ®· chøng minh nhËn ®Þnh ®ã qua nh÷ng huyÒn tho¹i ®éc ®¸o trong t¸c phÈm cña nhµ v¨n: truyÒn thuyÕt vÒ MÑ H­¬u Sõng, huyÒn tho¹i Ng­êi §µn Bµ C¸, huyÒn tho¹i vÒ tªn n« lÖ Mancur¬. ë ®©y còng cã thÓ kÓ ®Õn mét sè kho¸ luËn tèt nghiÖp, luËn v¨n th¹c sÜ lÊy ®Ò tµi tõ nh÷ng s¸ng t¸c cña Aitmat«p. Chóng t«i chó ý ®Õn kho¸ luËn tèt nghiÖp “HuyÒn tho¹i trong s¸ng t¸c cña Ts. Aitmat«p” cña NguyÔn ThÞ Hång Nhung (§HSP Hµ Néi 2, 2001), kho¸ luËn tèt nghiÖp “Kh«ng gian, thêi gian nghÖ thuËt trong tiÓu thuyÕt “Vµ mét ngµy dµi h¬n thÕ kû” ” cña NguyÔn ThÞ Hång H¹nh (§HSP Hµ Néi, 2004), luËn v¨n th¹c sü “H×nh t­îng phô n÷ trong s¸ng t¸c cña Ts. Aitmat«p tõ hiÖn thùc ®Õn huyÒn tho¹i” (§HSP Hµ Néi 2005), kho¸ luËn tèt nghiÖp “NghÖ thuËt x©y dùng nh©n vËt trung t©m trong truyÖn cña Ts. Aitmat«p” cña TrÇn ThÞ H­¬ng Giang (§HSP Hµ Néi, 2006)… Nh­ vËy, qua viÖc t×m hiÓu t­ liÖu, chóng t«i nhËn thÊy: c¸c t¸c gi¶ trªn chñ yÕu tËp trung vµo nh÷ng vÊn ®Ò nh­: thÕ giíi nh©n vËt, huyÒn tho¹i, nghÖ 7 Khãa luËn tèt nghiÖp ®¹i häc thuËt truyÖn ng¾n Aitmat«p...Do ®ã t×m hiÓu thÕ giíi biÓu t­îng trong s¸ng t¸c cña Aitmat«p lµ mét ®Ò tµi hoµn toµn míi mÎ. Chóng t«i hi väng ®Ò tµi sÏ gãp thªm mét c¸ch nh×n, mét c¸ch tiÕp cËn vÒ t¸c phÈm cña Aitmat«p. 3. Giíi h¹n, nhiÖm vô nghiªn cøu Trong khu«n khæ mét kho¸ luËn tèt nghiÖp, chóng t«i kh«ng cã tham väng t×m hiÓu vÊn ®Ò biÓu t­îng trong toµn bé s¸ng t¸c cña Aitmat«p mµ chØ tËp trung vµo c¸c s¸ng t¸c: - TËp truyÖn "Giamilia - truyÖn nói ®åi vµ th¶o nguyªn". - TËp truyÖn "Con tµu tr¾ng". - TiÓu thuyÕt "Vµ mét ngµy dµi h¬n thÕ kØ". TriÓn khai ®Ò tµi nµy, chóng t«i x¸c ®Þnh nh÷ng nhiÖm vô sau: trªn c¬ së c¸c quan niÖm, kh¸i niÖm vÒ biÓu t­îng, chóng t«i tiÕn hµnh kh¶o s¸t thÕ giíi biÓu t­îng trong s¸ng t¸c cña Aitmat«p, ®ång thêi t×m hiÓu, ph©n tÝch nh÷ng ph­¬ng thøc x©y dùng biÓu t­îng cña nhµ v¨n ®Ó tõ ®ã thÊy ®­îc søc hÊp dÉn, ®éc ®¸o ®Æc biÖt cña c¸c t¸c phÈm cña «ng. 4. Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu Thùc hiÖn ®Ò tµi nµy chóng t«i sö dông nh÷ng ph­¬ng ph¸p chñ yÕu sau: - Ph­¬ng ph¸p thèng kª, ph©n lo¹i. - Ph­¬ng ph¸p kh¶o s¸t, ph©n tÝch v¨n b¶n. - Ph­¬ng ph¸p so s¸nh ®èi chiÕu. - Ph­¬ng ph¸p tæng hîp. 5. §ãng gãp cña kho¸ luËn Kho¸ luËn gãp phÇn lµm s¸ng tá nh÷ng nÐt ®Æc s¾c trong phong c¸ch nghÖ thuËt cña Aitmat«p, h­íng ng­êi ®äc tíi nh÷ng Èn ý s©u xa mµ Aitmat«p muèn göi g¾m trong thÕ giíi biÓu t­îng phong phó. Thùc hiÖn kho¸ luËn nµy, chóng t«i còng hi väng kho¸ luËn sÏ gióp Ých cho viÖc nghiªn cøu, gi¶ng d¹y t¸c phÈm cña Aitmat«p trong nhµ tr­êng. 8 Khãa luËn tèt nghiÖp ®¹i häc 6. CÊu tróc cña kho¸ luËn Kho¸ luËn ngoµi phÇn më ®Çu vµ kÕt luËn, phÇn néi dung ®­îc triÓn khai trong hai ch­¬ng: Ch­¬ng 1: Kh¸i niÖm biÓu t­îng vµ mét sè biÓu t­îng quen thuéc trong v¨n häc thÕ giíi. Ch­¬ng 2: ThÕ giíi biÓu t­îng trong mét sè s¸ng t¸c cña Ts. Aitmat«p. PhÇn cuèi lµ th­ môc tµi liÖu tham kh¶o. 7. Ký hiÖu viÕt t¾t trong kho¸ luËn §Ó tiÖn cho viÖc nghiªn cøu, trong kho¸ luËn nµy, chóng t«i quy ­íc sö dông c¸c ký hiÖu nh­ sau: Tµi liÖu tham kh¶o ®Ó trong ngoÆc vu«ng [ ], trong ®ã sè ®øng ®Çu lµ sè thø tù tµi liÖu, sè ®øng sau lµ sè trang cña tµi liÖu trÝch dÉn. 9 Khãa luËn tèt nghiÖp ®¹i häc néi dung Ch­¬ng 1: Kh¸i niÖm biÓu t­îng vµ mét sè biÓu t­îng phæ biÕn trong v¨n häc thÕ giíi 1. 1. Mét sè quan niÖm vÒ biÓu t­îng ThuËt ng÷ biÓu t­îng trong tiÕng ViÖt cã xuÊt xø tõ thuËt ng÷ Symbole trong tiÕng Ph¸p. Symbole dÞch sang tiÕng ViÖt thµnh biÓu t­îng hoÆc t­îng tr­ng. Tuy nhiªn trong tiÕng ViÖt, kh¸i niÖm t­îng tr­ng kh«ng n»m cïng b×nh diÖn víi biÓu t­îng. C¸ch dÞch thµnh biÓu t­îng ®­îc chÊp nhËn réng r·i h¬n. BiÓu t­îng lµ mét kh¸i niÖm quen thuéc trong ®êi sèng hµng ngµy vµ lµ mét kh¸i niÖm phøc t¹p mµ mçi ngµnh nghiªn cøu l¹i cã c¸ch kiÕn gi¶i riªng. ë ®©y, chóng t«i xin nªu mét sè quan niÖm vÒ biÓu t­îng tõ nh÷ng gãc ®é tiªu biÓu. 1. 1. 1. BiÓu t­îng d­íi gãc ®é t©m lý, v¨n ho¸ "BiÓu t­îng lµ mét ho¹t ®éng t©m sinh lý do mét sè sù viÖc ë ngo¹i giíi t¸c ®éng vµo gi¸c quan khiÕn ý thøc nhËn biÕt ®­ä­c sù vËt, kÝch th­íc hoÆc nh×n thÊy h×nh ¶nh cña nã trë l¹i trong trÝ tuÖ hay ý thøc" [14,12 ]. Lµ mét hiÖn t­îng t©m sinh lý nªn biÓu t­îng lu«n g¾n liÒn víi trÝ t­ëng t­îng. Trong ®ã t­ëng t­îng lµ qu¸ tr×nh t©m lý ph¶n ¸nh nh÷ng c¸i ch­a tõng cã trong kinh nghiÖm c¸ nh©n b»ng c¸ch x©y dùng nh÷ng h×nh ¶nh míi trªn c¬ së biÓu t­îng ®· cã. Thùc chÊt, kh¸i niÖm biÓu t­îng chØ xuÊt hiÖn vÒ sau khi tri thøc nh©n lo¹i ®¹t ®Õn tr×nh ®é nhÊt ®Þnh ®Ó cã thÓ ý thøc ®­îc sù tån t¹i cña biÓu t­îng vµ cã nhu cÇu kh¸m ph¸ nã. Tuy nhiªn, tõ xa x­a, khi con ng­êi b¾t ®Çu tho¸t thai khái loµi thó, c¸i gäi lµ biÓu t­îng ®· tån t¹i nh­ mét bé phËn cÊu thµnh 10 Khãa luËn tèt nghiÖp ®¹i häc trong ®êi sèng tinh thÇn con ng­êi vµ tõ bÊy ®Õn nay ©m thÇm x©y cÊt nªn nÒn t¶ng v¨n ho¸ nh©n lo¹i. Qu¶ thùc, kh«ng ph¶i con ng­êi sèng gi÷a mét "rõng biÓu t­îng" nh­ c¸ch nãi cña chñ so¸i thi ca t­îng tr­ng Ph¸p Ch. Baudelaire, mµ lµ c¶ mét thÕ giíi biÓu t­îng sèng trong con ng­êi. Sù t¹o thµnh biÓu t­îng trong t©m thøc nh©n lo¹i lµ mét qu¸ tr×nh v« thøc nh­ng tù b¶n th©n chóng thÓ hiÖn nç lùc cña con ng­êi muèn xuyªn qua bøc mµn mê mÞt cña hiÖn thùc, v­ît lªn trªn nh÷ng kinh nghiÖm c¶m tÝnh c¸ nh©n ®¬n lÎ ®Ó nhËn thøc vÒ mét thùc t¹i siªu viÖt bÞ che lÊp. BiÓu t­îng xuÊt ph¸t tõ v« thøc vµ t¸c ®éng s©u xa ®Õn ®êi sèng t©m linh con ng­êi, nã lµ mét thø mËt m· cña thÕ giíi nu«i mét nguån sèng v« tËn cho nh©n lo¹i. Ch¼ng h¹n, h×nh ¶nh hoa sen lµ biÓu t­îng t©m lý v¨n ho¸ g¾n víi sù thanh cao, tinh khiÕt cña câi PhËt. Hay nÒn v¨n ho¸ mçi d©n téc ®Òu cã nh÷ng biÓu t­îng thÓ hiÖn tÝn ng­ìng, b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc Êy. §èi víi ng­êi Ên §é vµ v¨n ho¸ Ên §é, biÓu t­îng Lingayon t­îng tr­ng cho ®êi sèng phån thùc. Trong Kinh Th¸nh, ngän nÕn lµ biÓu t­îng cña Thiªn Chóa, d­íi ¸nh s¸ng cña Thiªn Chóa mäi thø ®Òu s¸ng tá. Ng­êi ViÖt Nam l¹i tù hµo bëi trèng ®ång §«ng S¬n, tiÕng trèng tr­íc lÔ héi lµ biÓu t­îng h­íng vÒ céi nguån, søc sèng d©n téc. Trong "Tõ ®iÓn biÓu t­îng v¨n ho¸ thÕ giíi", "biÓu t­îng" ®­îc dïng víi nh÷ng biÕn ®æi ®¸ng kÓ vÒ ý nghÜa vµ chó ý nhiÒu ë ý nghÜa t­îng tr­ng. C¸c nhµ nghiªn cøu ®· r¹ch rßi khi ph©n biÖt h×nh ¶nh t­îng tr­ng víi c¸c lèi diÔn ®¹t b»ng h×nh ¶nh kh¸c nh­: biÓu hiÖn, vËt hiÖu, phóng dô, Èn dô, lo¹i suy, dô ng«n, ngô ng«n lý luËn... §ång thêi hä còng chØ ra ®iÓm kh¸c nhau c¬ b¶n gi÷a biÓu t­îng vµ dÊu hiÖu. NÕu "dÊu hiÖu lµ mét quy ­íc tuú tiÖn trong ®ã c¸i biÓu ®¹t lµ c¸i ®­îc biÓu ®¹t (kh¸ch thÓ hay chñ thÓ) vÉn xa l¹ víi nhau" th× "biÓu t­îng gi¶ ®Þnh cã sù ®ång nhÊt gi÷a c¸i biÓu ®¹t vµ c¸i ®­îc biÓu ®¹t theo nghÜa mét lùc n¨ng ®éng tæ chøc"[5, 4] 11 Khãa luËn tèt nghiÖp ®¹i häc C¸c t¸c gi¶ "Tõ ®iÓn biÓu t­îng v¨n ho¸ thÕ giíi" ®· chØ ra mét sè ®Æc tr­ng c¬ b¶n cña biÓu t­îng d­íi gãc ®é v¨n ho¸. §ã lµ: biÓu t­îng lu«n réng lín h¬n víi ý nghÜa ®­îc g¸n cho mét c¸ch nh©n t¹o, nã cã søc vang cèt yÕu vµ tù sinh; thø hai - biÓu t­îng lu«n ®­îc so s¸nh víi c¸c d¹ng thøc g©y c¶m xóc cã "tÝnh chøc n¨ng vµ ®éng lùc cao". Trªn ®©y, chóng t«i ®· ®iÓm qua mét sè nÐt vÒ biÓu t­îng tõ gãc ®é t©m lý, v¨n ho¸ vµ tÊt yÕu kh«ng tr¸nh khái sù s¬ l­îc so víi thùc tÕ ®Çy ®a d¹ng vµ phøc t¹p. §©y lµ "c¸i ph«ng" kh«ng thÓ thiÕu ®Ó chóng ta ®i vµo tiÕp cËn biÓu t­îng tõ gãc ®é v¨n häc. 1. 1. 2. BiÓu t­îng d­íi gãc ®é v¨n häc BiÓu t­îng kh«ng chØ tån t¹i trong t©m linh mçi con ng­êi, trong nÒn v¨n ho¸ mçi d©n téc mµ cßn lµ h¹t gièng ch¾c mÈy ®­îc c¸c nhµ v¨n, nhµ th¬ gieo trªn ®Þa h¹t v¨n ch­¬ng mµu mì. VËy biÓu t­îng trong v¨n häc ®­îc quan niÖm nh­ thÕ nµo? Tæng hîp nh÷ng thµnh tùu mü häc, lý luËn v¨n häc macxit, c¸c t¸c gi¶ "Tõ ®iÓn thuËt ng÷ v¨n häc" ®· cã nh÷ng kiÕn gi¶i x¸c ®¸ng vÒ biÓu t­îng d­íi gãc ®é v¨n häc. BiÓu t­îng ®­îc x¸c ®Þnh trªn hai cÊp ®é nghÜa réng vµ nghÜa hÑp. "Theo nghÜa réng, biÓu t­îng lµ ®Æc tr­ng ph¶n ¸nh cuéc sèng b»ng h×nh t­îng cña v¨n häc nghÖ thuËt. Theo nghÜa hÑp, biÓu t­îng lµ mét ph­¬ng thøc chuyÓn nghÜa cña lêi nãi hoÆc mét lo¹i h×nh t­îng nghÖ thuËt ®Æc biÖt cã kh¶ n¨ng truyÒn c¶m lín, võa kh¸i qu¸t ®­îc b¶n chÊt cña mét hiÖn t­îng nµo ®Êy võa thÓ hiÖn mét quan niÖm, mét t­ t­ëng hay mét triÕt lý s©u xa vÒ con ng­êi vµ cuéc ®êi nh­ h×nh t­îng §¹m Tiªn trong "TruyÖn KiÒu" cña NguyÔn Du, h×nh t­îng c©y såi trong "ChiÕn tranh vµ hoµ b×nh" cña L. T«nxt«i hay h×nh t­îng bß Khoang trong "Phiªn chî Gi¸t" cña NguyÔn Minh Ch©u" [19,24]. C¸c t¸c gi¶ ®· dµnh h¬n mét trang viÕt cho thÊy nh÷ng ®iÓm gièng nhau vµ kh¸c nhau gi÷a biÓu t­îng víi Èn dô, ho¸n dô. Chóng ®Òu "®­îc h×nh thµnh 12 Khãa luËn tèt nghiÖp ®¹i häc trªn c¬ së ®èi chiÕu, so s¸nh c¸c hiÖn t­îng, ®èi t­îng cã nh÷ng ph­¬ng diÖn, khÝa c¹nh, nh÷ng ®Æc ®iÓm gÇn gòi t­¬ng ®ång nh»m næi bËt b¶n chÊt, t¹o ra mét ý niÖm cô thÓ, s¸ng tá vÒ hiÖn t­îng hay ®èi t­îng ®ã" [19,24]. Tuy nhiªn, vÒ c¬ b¶n, Èn dô, ho¸n dô kh¸c víi biÓu t­îng ë ba ®iÓm: "Thø nhÊt, Èn dô vµ ho¸n dô ®Òu mang Ýt hay nhiÒu ý nghÜa biÓu t­îng nh­ng biÓu t­îng kh«ng ph¶i bao giê còng lµ nh÷ng ho¸n dô, Èn dô... Thø hai, biÓu t­îng kh«ng lo¹i bá ý nghÜa cô thÓ, c¶m tÝnh cña vËt t­îng tr­ng hoÆc cña h×nh t­îng nghÖ thuËt. Trong khi ®ã Èn dô vµ ho¸n dô nhiÒu khi cã khuynh h­íng lµm mê ý nghÜa biÓu vËt, trùc quan cña lêi nãi... Thø ba, do mét Èn dô cã thÓ dïng cho nhiÒu ®èi t­îng kh¸c nhau vµ mét ®èi t­îng còng cã thÓ diÔn ®¹t b»ng nhiÒu Èn dô, ho¸n dô kh¸c nhau nªn ng­êi ®äc ph¶i t×m hiÓu ý nghÜa cña chóng trong ng÷ c¶nh cô thÓ tõng v¨n b¶n. Kh¸c víi Èn dô, ý nghÜa cña biÓu t­îng tån t¹i c¶ ë ngoµi v¨n b¶n mµ chóng ta ®ang tiÕp xóc" [19,25]. C¸c t¸c gi¶ còng ®Ò cËp ®Õn mét sè ph­¬ng diÖn kh¸c cña biÓu t­îng nh­ "ý nghÜa cña biÓu t­îng kh«ng ngõng ®­îc bæ sung" [19,26] trong lÞch sö tån t¹i l©u dµi, "biÓu t­îng chÞu sù chi phèi cña ng«n ng÷, t©m lý, quan niÖm cña d©n téc vµ thêi ®¹i" [19,26] hay "bªn c¹nh nh÷ng biÓu t­îng thÓ hiÖn ý thøc chung cña x· héi, trong v¨n häc nghÖ thuËt cã rÊt nhiÒu biÓu t­îng in ®Ëm dÊu Ên c¸ tÝnh s¸ng t¹o cña nhµ th¬, nhµ v¨n" [19,27]. §Æc biÖt, c¸c nhµ nghiªn cøu ®· l­u ý c¸ch thøc kh¸m ph¸ nh÷ng biÓu t­îng ®éc ®¸o, ®ã lµ : ph¶i thùc sù th©m nhËp vµo phong c¸ch, vµo khuynh h­íng s¸ng t¸c vµ toµn bé thÕ giíi nghÖ thuËt cña nhµ v¨n, nhµ th¬. Trong khu«n khæ mét "Tõ ®iÓn thuËt ng÷ v¨n häc" nh÷ng luËn gi¶i trªn ®©y chñ yÕu mang tÝnh kh¸i qu¸t, gîi më, song ®· thÓ hiÖn kh¸ toµn diÖn c¸c khÝa c¹nh cña biÓu t­îng vµ thùc sù gióp Ých cho chóng t«i khi thùc hiÖn ®Ò tµi nµy. 13 Khãa luËn tèt nghiÖp ®¹i häc 1. 2. Mét sè biÓu t­îng phæ biÕn trong v¨n häc thÕ giíi V¨n häc thÕ giíi x­a nay ®· x©y dùng ®­îc hµng lo¹t biÓu t­îng tiªu biÓu quen thuéc. Trong khu«n khæ mét kho¸ luËn tèt nghiÖp, chóng t«i kh«ng cã tham väng t×m hiÓu s©u nh÷ng biÓu t­îng trong v¨n häc thÕ giíi mµ chØ ®­a ra c¸i nh×n kh¸i qu¸t nhÊt ®Ó cã nh÷ng ®Þnh h­íng, tiÒn ®Ò cho viÖc t×m hiÓu nh÷ng biÓu t­îng trong s¸ng t¸c cña Ts. Aitmat«p. Kho tµng biÓu t­îng v¨n häc thÕ giíi ®Æc biÖt phong phó, ®a d¹ng. Mçi thêi ®¹i, mçi thÕ hÖ s¸ng t¸c ®Òu kh«ng ngõng t×m tßi, bæ sung, lµm giµu cã thªm cho nã. KÕt tinh tr×nh ®é nhËn thøc, t­ duy vµ quan niÖm triÕt häc- mÜ häc cña con ng­êi, nªn c¸c biÓu t­îng trong v¨n häc thÕ giíi nh×n chung ®Òu cã gi¸ trÞ nh©n lo¹i vµ ý nghÜa phæ qu¸t cao. Th©m nhËp vµo kho tµng biÓu t­îng trong v¨n häc thÕ giíi qu¶ lµ mét c«ng viÖc thó vÞ vµ ®Çy hÊp dÉn. Tuy nhiªn, bÞ giíi h¹n bëi tr×nh ®é cña mét ng­êi míi tËp lµm nghiªn cøu vµ khu«n khæ mét kho¸ luËn t«t nghiÖp, ë môc nµy, chóng t«i chØ dõng l¹Ø ë nh÷ng ph©n tÝch, kiÕn gi¶i b­íc ®Çu vÒ nh÷ng biÓu t­îng quen thuéc nhÊt nh­ : con ®­êng, dßng s«ng , ng«i nhµ... Vèn lµ mét hiÖn t­îng tù nhiªn, h×nh ¶nh dßng s«ng (còng nh­ biÓn c¶, nói ®åi...) khi trë thµnh biÓu t­îng trong v¨n häc bao giê còng cã ý nghÜa Èn dô, kh¸i qu¸t réng lín h¬n ý nghÜa thuÇn tuý tù nhiªn ban ®Çu cña nã. Dßng s«ng chÝnh lµ dßng ®êi, L.T«nxt«i tõng vÝ cuéc ®êi nh­ mét dßng s«ng kh«ng ngõng vËn ®éng tr«i ch¶y. Trong th¬ ca cæ ®iÓn Trung Hoa, h×nh ¶nh dßng s«ng kh«ng chØ lµ biÓu t­îng cña mét kh«ng gian hïng vÜ, kho¸ng ®¹t, tù do, mµ cßn biÓu hiÖn kh¸t väng, ý chÝ bÒn bØ, m·nh liÖt cña con ng­êi. S«ng cã khóc th¼ng, khóc quanh co, gièng nh­ cuéc ®êi cã th¨ng trÇm, lóc b×nh yªn, lóc sãng giã. Dßng s«ng Èn chøa d­íi lßng s©u bao bÝ Èn, còng nh­ cuéc ®êi mçi con ng­êi, d­íi c¸i vÎ bÒ ngoµi ph¼ng lÆng th­êng ngµy lµ bao buån vui , h¹nh phóc vµ cay ®¾ng. Sù vËn ®éng tr«i ch¶y cña dßng s«ng ph¶n ¸nh sù vËn ®éng tr«i ch¶y cña t¹o ho¸ vµ lßng ng­êi. Víi ng­êi Ên §é, s«ng H»ng kh«ng 14 Khãa luËn tèt nghiÖp ®¹i häc chØ lµ n¬i gét röa t©m linh, mµ trong t­ duy triÕt häc ®a thÇn gi¸o cña hä, cßn lµ mét yÕu tè trong tam vÞ nhÊt thÓ t¹o thµnh c¸i b¶n nguyªn cña vò trô : s«ng Ng©n Hµ trªn bÇu trêi , s«ng H»ng ë Ên §é vµ s«ng §Þa Ngôc d­íi ©m phñ. Víi tÊt c¶ ý nghÜa cô thÓ, thiÕt thùc vµ Èn dô kh¸i qu¸t trªn, h×nh ¶nh dßng s«ng, con s«ng ®· nhanh chãng trë thµnh mét biÓu t­îng quen thuéc, s©u s¾c cña v¨n häc nghÖ thuËt. Huy CËn viÕt Trµng giang ch¾c kh«ng chØ nh»m gîi t¶ c¶nh sãng n­íc s«ng Hång mªnh mang buæi chiÒu tµ hay c¶m gi¸c c« ®¬n, bÐ nhá, h÷u h¹n cña con ng­êi tr­íc sù bao la, v« tËn, v« h¹n cña ®Êt trêi. Mµ d­êng nh­ nhµ th¬ cßn muèn nãi tíi c¸i thiªn cæ sÇu, sÇu vò trô , sÇu nh©n thÕ, nçi sÇu tr­íc c¶nh n­íc mÊt, tr­íc nh÷ng g× mét ®i kh«ng trë l¹i. T­¬ng tù, M.S«l«kh«p viÕt S«ng §«ng ªm ®Òm kh«ng chØ tõ sù g¾n bã víi con s«ng quª h­¬ng th©n thiÕt, kh«ng chØ v× c¶nh s¾c mµ cßn v× chÝnh nh÷ng con ng­êi, cuéc ®êi, sè phËn n¬i ®©y. Sù b×nh yªn cña th«n Tacta trªn s«ng §«ng lµ sù b×nh yªn sau b·o t¸p. Nh÷ng biÕn cè thêi ®¹i d÷ déi ®· lµm thay ®æi tËn gèc rÔ lèi sèng, nhËn thøc, phong tôc tËp qu¸n, th¸i ®é vµ c¶ b¶n tÝnh cña c¶ céng ®ång C«d¨c vèn næi tiÕng bÊt trÞ vïng s«ng §«ng. S«ng §«ng ªm ®Òm nh­ng kh«ng yªn tÜnh, còng nh­ vïng s«ng §«ng ®· t¹m b×nh yªn nh­ng vÉn ch­a hÕt nçi ®au. S«ng §«ng vÉn ch¶y, nh­ dßng ®êi vÉn ch¶y, ©m thÇm vµ quyÕt liÖt, trong sù vËn ®éng, ®æi thay tÊt yÕu cña tù nhiªn vµ lÞch sö. §­îc n©ng lªn thµnh biÓu t­îng, h×nh ¶nh dßng s«ng kh«ng chØ biÓu hiÖn c¸i nh×n biÖn chøng vµ t­ duy triÕt häc cña con ng­êi mµ cßn Èn chøa trong lßng nã c¶ chiÒu s©u nh©n thÕ. Tr¹ng th¸i vËn ®éng kh«ng ngõng nghØ cña nã, sù hiÒn hoµ ph¼ng lÆng hay sãng giã s«i sôc cña nã còng gièng nh­ cuéc ®êi, chÝnh lµ cuéc ®êi víi tÊt c¶ nh÷ng mÆt næi ch×m, n«ng s©u. Cµng vÒ sau nµy, bªn c¹nh nh÷ng ý nghÜa chung, biÓu t­îng dßng s«ng còng nh­ nhiÒu biÓu t­îng quen thuéc kh¸c trong v¨n häc, cßn g¾n liÒn víi nh÷ng sù kiÖn vµ ý nghÜa cô thÓ. Dßng s«ng lµ dßng ®êi vµ dßng s«ng còng cßn lµ biÓu t­îng cña quª h­¬ng cña sù chia c¾t... 15 Khãa luËn tèt nghiÖp ®¹i häc BiÓu t­îng con ®­êng- hµnh tr×nh gian khã còng kh¸ phæ biÕn trong c¸c t¸c phÈm v¨n häc cæ. H×nh ¶nh con ®­êng víi tÊt c¶ c¸c chiÒu kÝch cña nã, trong t©m thøc ng­êi Nga cæ, kh«ng chØ lµ biÓu t­îng cho sù réng lín cña ®Êt n­íc mµ cßn lµ biÓu t­îng cho kh¸t väng chinh phôc, khai ph¸ nh÷ng miÒn ®Êt míi. Do ®ã, kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn bøc tranh mét cç xe tam m· (hoÆc tø m·) ch¹y trªn con ®­êng xa hót b¹t ngµn rõng taiga l¹i trë thµnh kinh ®iÓn cña héi ho¹ Nga truyÒn thèng, Tuy nhiªn, ý nghÜa biÓu t­îng cho sù réng lín, b¹t ngµn vÒ kh«ng gian cña con ®­êng dÇn dÇn mê nh¹t, nh­êng chç cho nh÷ng ph¹m trï ý nghÜa tr×u tù¬ng, s©u s¾c h¬n. Con ®­êng- ®ã lµ ®­êng ®êi, ®­êng tranh ®Êu, ®­êng c¸ch m¹ng...víi mu«n ngµn gian nan thö th¸ch. HÖ qu¶ cña viÖc bao hµm nh÷ng nÐt nghÜa míi nµy chÝnh lµ c¶ mét khuynh h­íng v¨n häc xª dÞch, trong ®ã, vÊn ®Ò trung t©m ®­îc miªu t¶ lµ b­íc ®­êng gian khã con ng­êi ph¶i tr¶i qua trong hµnh tr×nh tiÕp cËn ch©n lÝ. Trong T©y du kÝ, dï lèi ®i ngay d­íi ch©n m×nh nh­ng thÇy trß §­êng T¨ng ®· ph¶i ®i qua t¸m mèt khæ n¹n. Hµnh tr×nh sang T©y thiªn lÊy kinh dµi d»ng dÆc còng lµ hµnh tr×nh tu nh©n ®¾c ®¹o cña con ng­êi trong câi nh©n thÕ theo quan niÖm cña PhËt gi¸o. VÒ sau, biÓu t­îng con ®­êng ®au khæ (A.T«nxt«i) cµng ®­îc nhÊn m¹nh, trë thµnh phæ biÕn trong v¨n häc thÕ giíi. V¨n häc ViÖt Nam còng khai th¸c thµnh c«ng, nhiÒu ý nghÜa biÓu tr­ng cña h×nh ¶nh con ®­êng, ch¼ng h¹n : ®­êng c¸ch mÖnh, ®­êng vui, con ®­êng cña nh÷ng v× sao... BiÓu t­îng con ®­êng trong v¨n häc, trong tÝnh qui luËt tù nhiªn cña nã, cµng ngµy cµng ®­îc bæ sung nhiÒu ý nghÜa s©u s¾c. Còng lµ mét trong nh÷ng biÓu t­îng trung t©m cña v¨n häc, ng«i nhµkh«ng gian tró ngô, sinh tån cña con ng­êi- lu«n ®­îc chó ý kh¾c ho¹ ®Ëm nÐt. Song kh«ng chØ thÕ, ng«i nhµ cßn lµ n¬i sum häp, ®oµn tô, h¹nh phóc, lµ quª h­¬ng, xø së, lµ n¬i yªn nghØ cña mét kiÕp ng­êi. Trong v¨n häc, biÓu t­îng ng«i nhµ ®­îc ph¶n ¸nh trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp, kh¸i qu¸t hoÆc cô thÓ, nh­ng vÉn gi÷ nguyªn nh÷ng ý nghÜa s©u xa ban ®Çu. §ã cã thÓ lµ ng«i nhµ 16 Khãa luËn tèt nghiÖp ®¹i häc chung , ng«i nhµ thÕ giíi; cã thÓ lµ nh÷ng ng«i nhµ riªng cã nh÷ng tr¸i tim tan vì; cã thÓ lµ nÊm må c©m lÆng, n¬i nh÷ng linh hån yªn nghØ, th©n c¸t bôi l¹i trë vÒ c¸t bôi. Trong cuéc m­u sinh trÇn thÕ, kh¸t väng vÒ mét ng«i nhµ riªng cµng m·nh liÖt, t¹o thµnh nçi ¸m ¶nh th­êng trùc trong mçi ng­êi. Herto Malot viÕt Kh«ng gia ®×nh còng lµ ®Ó ph¶n ¸nh c¸i bi kÞch tr¨n trë gi»ng xÐ ®ã. Lôc t×m trong ®¹i d­¬ng mªnh m«ng nh÷ng biÓu t­îng cña v¨n häc thÕ giíi, chóng t«i ®· ch¾t loc ®­îc mét sè biÓu t­îng quen thuéc. Ngoµi ra cÇn kÓ ®Õn nh÷ng biÓu t­îng : thÕ giíi bªn kia, thiÖn- ¸c... Nh÷ng nÐt kh¸i qu¸t vÒ biÓu t­îng nh­ trªn sÏ gãp phÇn gióp chóng ta soi s¸ng nh÷ng biÓu t­îng trong t¸c phÈm cña Aimat«p. 17 Khãa luËn tèt nghiÖp ®¹i häc Ch­¬ng 2: ThÕ giíi biÓu t­îng trong s¸ng t¸c cña Ts. Aitmat«p 2. 1. Nh÷ng biÓu t­îng quen thuéc trong s¸ng t¸c cña Ts. Aitmat«p BiÓu t­îng lµ mét h×nh thøc ph¶n ¸nh cã tÝnh ®a nghÜa thiªn vÒ gîi thøc c¶m gi¸c, m¬ t­ëng vµ t«n träng tèi ®a quyÒn t­ëng t­îng, suy ®o¸n cña ng­êi ®äc. V× vËy cã thÓ ph©n lo¹i biÓu t­îng theo nh÷ng tiªu chÝ kh¸c nhau tuú thuéc vµo c¶m quan, c¶m thô cña mçi ng­êi. D­íi ®©y chóng t«i xin nªu mét sè biÓu t­îng theo chóng t«i lµ næi bËt, tiªu biÓu vµ bao trïm trong s¸ng t¸c cña Aitmat«p víi sù ý thøc rÊt râ vÒ nh÷ng khã kh¨n vµ thiÕu sãt sÏ gÆp ph¶i trong viÖc ®Æt tªn vµ luËn gi¶i ý nghÜa cña biÓu t­îng. 2. 1. 1. Thiªn nhiªn 2. 1. 1. 1. Thiªn nhiªn – t¹o ho¸ kú vÜ Lª S¬n trong mét bµi b¸o cña m×nh ®· gäi Aitmat«p lµ "Ca sÜ cña nói ®åi vµ th¶o nguyªn". §iÒu ®ã qu¶ kh«ng sai! Aitmat«p ®· ghi l¹i trong t¸c phÈm cña m×nh dÊu Ên mét d©n téc víi nh÷ng nói non, th¶o nguyªn, hoang m¹c, dÊu vÕt cña cuéc sèng du môc, ch¨n th¶ gia sóc trªn th¶o nguyªn. §äc t¸c phÈm cña Aitmat«p, ng­êi ®äc kh«ng khái c¶m thÊy thÝch thó, Ên t­îng vµ ph¸t huy trÝ t­ëng t­îng phong phó cña m×nh vÒ mét miÒn ®Êt giµu b¶n s¾c nh­ vËy. Aitmat«p miªu t¶ vÎ ®Ñp th¬ méng cña ®Êt n­íc K­rg­xtan qua h×nh ¶nh hå ix­c - kun tuyÖt mü: "Xung quanh lµ nh÷ng d·y nói tuyÕt, cßn gi÷a nh÷ng tr¸i nói um tïm rõng c©y xanh, biÓn mªnh m«ng ngót tÇm m¾t, sãng vç d¹t dµo. Nh÷ng con sãng tr¾ng ch¹y trªn mÆt n­íc xanh, giã lïa sãng ë ®»ng xa, lïa tÝt ra xa. Ix­c - kun khëi ®Çu tõ ®©u, chÊm døt tõ ®©u, kh«ng thÓ biÕt ®­îc. ë ®Çu ®»ng nµy, mÆt trêi ®ang lªn, cßn ë ®Çu ®»ng kia lµ ®ªm tèi. Cã 18 Khãa luËn tèt nghiÖp ®¹i häc bao nhiªu tr¸i nói xung quanh Ix­c-kun, kh«ng ®Õm xuÓ, vµ sau nh÷ng tr¸i nói Êy cßn bao nhiªu tr¸i nói tuyÕt phñ còng nh­ thÕ v­¬n cao chãt vãt, kh«ng sao ®o¸n ®­îc" [1,321]. Ix­c - kun trë thµnh niÒm tù hµo cña ng­êi Kirghizia nh­ Ilyax trong "C©y phong non trïm kh¨n ®á" tõng thæ lé: "Nh÷ng khi cã kh¸ch du lÞch ngo¹i quèc ®Õn ®øng ngÈn ng­êi ra ng¾m c¶nh hå, t«i thÊy tù hµo qu¸... Cø thö t×m cho ra mét n¬i nµo ®Ñp nh­ thÕ xem" [1,116]. Ix­c - kun ngay tªn hå ®· mang ©m s¾c tha thiÕt, ªm ¸i, nh­ vÎ ®Ñp nhÑ nhµng, quyÕn rò cña hå. Qua trang viÕt cña Aitmat«p, ®éc gi¶ nh÷ng mong mét lÇn ®­îc ®Æt ch©n ®Õn ®Êt n­íc K­rg­xtan, ®­îc tËn h­ëng c¶m gi¸c ®øng tr­íc hå ix­c kun th¬ méng, trong lµnh - biÓu t­îng cho vÎ ®Ñp ®Êt n­íc K­rg­xtan. Thiªn nhiªn - biÓu t­îng cho khung c¶nh ®Êt n­íc nói ®åi vµ th¶o nguyªn tÊt nhiªn ®­îc soi chiÕu qua biÓu t­îng nói ®åi. §ã lµ d·y Thiªn S¬n víi "®Ønh ®Ìo §é Long cao ngÊt... con qu¸i vËt khæng lå cña vïng Thiªn S¬n" [1,156], víi nh÷ng m­a tuyÕt, b·o tuyÕt kh¾c nghiÖt. §ã lµ ®Ønh nói Karaun "®øng trªn ®Ønh nói nh×n thÊy ®­îc quang c¶nh tÊt c¶ c¸c vïng xung quanh... Tõ ®©y nh×n thÊy hÕt mäi vËt. C¶ nh÷ng ®Ønh cao tuyÕt phñ, cao h¬n n÷a chØ lµ bÇu trêi. C¶ nh÷ng ngän nói thÊp h¬n nh÷ng ®Ønh nói tuyÕt mét chót... C¶ d·y nói Kung©y h­íng vÒ phÝa mÆt trêi... C¶ nh÷ng tr¸i nói nhá h¬n ë phÝa hå, chØ lµ nói ®¸ tr¬ trôi. Nh÷ng nói ®¸ nhá ®æ xuèng thung lòng, thung lòng tiÕp liÒn víi hå. ë phÝa Êy cã ruéng v­ên , lµng m¹c" [2,282]. Nói non trïng ®iÖp, ngót ngµn tÇm m¾t lµ biÓu t­îng cho khung c¶nh ®Êt n­íc miÒn nói. Mçi miÒn ®Êt, dï ®ång b»ng, nói non hay vïng biÓn ®Òu cã nh÷ng nÐt ®Ñp, søc hÊp dÉn riªng. Ch¼ng thÕ mµ Ilyax trong niÒm h¹nh phóc ®­îc lµm bè ®· "lªn xe vµ phãng kh¾p nói ®åi. D¹o Êy lµ mïa ®«ng chung quanh chØ toµn tuyÕt vµ ®¸. Tr­íc m¾t cø loang lo¸ng hai mµu ®en, tr¾ng chen nhau: hÕt ®en l¹i tr¾ng, hÕt tr¾ng l¹i ®en. T«i phãng lªn ®Ønh ®Ìo §é Long cao ngÊt. M©y bay lµ lµ s¸t 19 Khãa luËn tèt nghiÖp ®¹i häc ®Êt, nh÷ng ngän nói ë phÝa d­íi tr«ng nh­ mét lò lïn. T«i nh¶y ra khái buång l¸i, hÝt m¹nh kh«ng khÝ cho c¨ng c¶ lång ngùc vµ gµo to lªn: - ª - ª nói ¬i! T«i võa ®Î con trai! T«i cã c¶m gi¸c nh­ nói ®åi rung chuyÓn. Chóng nh¾c l¹i lêi t«i, vµ tiÕng väng Êy vang m·i håi l©u kh«ng t¾t, chuyÓn tõ hÏm nói nµy sang hÏm nói nä" [1,156]. Nói ®åi hïng vÜ, kh¾c nghiÖt nh­ng lµ m¶nh ®Êt th©n quen víi con ng­êi n¬i ®©y, lµ n¬i chia sÎ niÒm vui, nçi buån víi con ng­êi. Nói ®åi dï tån t¹i bªn ngoµi con ng­êi nh­ng trë nªn ®ång ®iÖu, ®ång c¶m víi con ng­êi. §Êt n­íc nói ®åi vµ th¶o nguyªn cßn tr¶i réng tr­íc m¾t ng­êi ®äc bëi th¶o nguyªn Anarkhai réng lín. Ng­êi thÇy cña Kªmen trong "M¾t l¹c ®µ" tõng giíi thiÖu: "Mét d¶i th¶o nguyªn mäc tèt t­¬i hµng bao nhiªu thÕ kû ch­a cã vÕt ch©n ng­êi ch¹y tõ cao nguyªn Kur®ai cho ®Õn tËn nh÷ng b·i sËy ë hå Bankhas! Tôc truyÒn r»ng thuë x­a ®· cã hµng ngµn ®µn ngùa bÞ l¹c trong c¸c ngän ®åi ë Anarkhai vµ mÊt tÝch, råi vÒ sau nh÷ng bÇy ngùa ®· trë thµnh thó hoang cßn r¶o vã qua l¹i m·i. Anarkhai ®· im lÆng chøng kiÕn bao nhiªu thêi ®¹i tr«i qua, ®ã lµ sa tr­êng cña nh÷ng trËn ®¸nh oanh liÖt, n¬i ch«n rau c¾t rèn cña c¸c bé l¹c du d©n. Nh­ng ngµy nay cao nguyªn Anarkhai sÏ ph¶i trë thµnh mét vïng ch¨n nu«i hÕt søc phong phó" [1,284]. NÕu vËy, Anarkhai nh­ mét vïng ®Êt huyÒn tho¹i thuë hång hoang cña con ng­êi víi bÇy thó hoang, víi nh÷ng trËn ®¸nh, víi c¸c bé l¹c du d©n... Th¶o nguyªn réng lín víi b¹t ngµn ng¶i ®¾ng lµ h×nh ¶nh ®Æc tr­ng cña ®Êt n­íc nói ®åi vµ th¶o nguyªn. Vµ vÎ ®Ñp th¶o nguyªn ph« tá trong ¸nh b×nh minh: "MÆt trêi nh« lªn mét chót vµ hÐ mét vµnh m¾t nh×n ra. Cßn g× ®Ñp h¬n c¶nh th¶o nguyªn trong ¸nh n¾ng ban mai! D­êng nh­ mét vïng biÓn c¶ mµu thiªn thanh ®· trµn vµ ng­ng ®äng l¹i víi tõng ®ît sãng xanh rên, ®«i chç chuyÓn mµu vµng, mµu lôc x¸m" [1,289]. Tõng lêi v¨n kÝch thÝch vµo trÝ t­ëng t­îng cña ®éc gi¶, khiÕn ®éc gi¶ 20