Tài liệu Tác động của kinh tế thị trường đến đạo đức sinh viên ngành xây dựng ở việt nam hiện nay

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI ------------------------------ NGUYỄN THỊ THANH HUYỀN TÁC ĐỘNG CỦA KINH TẾ THỊ TRƯỜNG ĐẾN ĐẠO ĐỨC SINH VIÊN NGÀNH XÂY DỰNG Ở VIỆT NAM HIỆN NAY CHUYÊN NGÀNH CNDVBC&CNDVLS Mã số: 9229002 Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Trần Sỹ Phán HÀ NỘI, 2018 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu trích dẫn trong luận án là trung thực, có nguồn gốc rõ ràng. Những kết luận nêu trong luận án chưa từng được ai công bố trong bất cứ công trình khoa học nào. Tác giả luận án Nguyễn Thị Thanh Huyền DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT Cụm từ đầy đủ Cụm từ viết tắt CNH, HĐH Công nghiệp hóa, hiện đại hóa ĐH Đại học GD&ĐT Giáo dục và đào tạo KTTT Kinh tế thị trường XHCN Xã hội chủ nghĩa MỤC LỤC MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1 Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI ..............................................................................................................................6 1.1. Những công trình nghiên cứu về kinh tế thị trường và kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa............................................................................................6 1.2. Những công trình nghiên cứu về đạo đức, tác động của kinh tế thị trường đến đạo đức xã hội nói chung, đạo đức sinh viên và sinh viên ngành xây dựng nói riêng .......................................................................................................................10 1.3. Những công trình nghiên cứu, một số văn bản về giải pháp nhằm phát huy mặt tích cực, hạn chế mặt tiêu cực từ sự tác động của kinh tế thị trường đến đạo đức sinh viên và sinh viên ngành xây dựng ở nước ta hiện nay ............................21 Tiểu kết chương 1 ....................................................................................................29 Chương 2: TÁC ĐỘNG CỦA KINH TẾ THỊ TRƯỜNG ĐẾN ĐẠO ĐỨC SINH VIÊN NGÀNH XÂY DỰNG Ở VIỆT NAM HIỆN NAY - MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN ..........................................................................................................31 2.1. Kinh tế thị trường và sự tác động của kinh tế thị trường đến đạo đức ...........31 2.1.1. Kinh tế thị trường và kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam .............................................................................................................31 2.1.2. Đạo đức, tính quy luật của sự hình thành và phát triển đạo đức............36 2.1.3. Cơ chế tác động của kinh tế thị trường đến đạo đức ...............................38 2.2. Sinh viên ngành xây dựng và những chuẩn mực đạo đức cần có của sinh viên ngành xây dựng dưới tác động của kinh tế thị trường ở nước ta hiện nay ............49 2.2.1. Sinh viên ngành xây dựng ở Việt Nam hiện nay và đặc điểm của họ ......49 2.2.2. Những chuẩn mực đạo đức cần có của sinh viên ngành xây dựng ở Việt Nam hiện nay ......................................................................................................57 Tiểu kết chương 2 ....................................................................................................69 Chương 3: THỰC TRẠNG TÁC ĐỘNG CỦA KINH TẾ THỊ TRƯỜNG ĐẾN ĐẠO ĐỨC SINH VIÊN NGÀNH XÂY DỰNG Ở VIỆT NAM HIỆN NAY VÀ MỘT SỐ KẾT LUẬN RÚT RA .............................................................................70 3.1. Thực trạng tác động của kinh tế thị trường đến đạo đức sinh viên ngành xây dựng ở Việt Nam hiện nay .....................................................................................70 3.1.1. Tác động tích cực của KTTT đến đạo đức sinh viên ngành xây dựng ở Việt Nam hiện nay ..............................................................................................70 3.1.2. Tác động tiêu cực của KTTT đến đạo đức sinh viên ngành xây dựng ở nước ta hiện nay .................................................................................................97 3.2. Một số kết luận rút ra từ nghiên cứu thực trạng tác động của kinh tế thị trường đến đạo đức sinh viên ngành xây dựng ở Việt Nam hiện nay .................112 Tiểu kết chương 3 ..................................................................................................115 Chương 4: MỘT SỐ GIẢI PHÁP CHỦ YẾU NHẰM PHÁT HUY TÁC ĐỘNG TÍCH CỰC, HẠN CHẾ TÁC ĐỘNG TIÊU CỰC CỦA KINH TẾ THỊ TRƯỜNG ĐẾN ĐẠO ĐỨC SINH VIÊN NGÀNH XÂY DỰNG Ở VIỆT NAM HIỆN NAY ..................................................................................................116 4.1. Tiếp tục hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, nhằm phát huy tác động tích cực, hạn chế tác động tiêu cực của KTTT đến đạo đức sinh viên ngành xây dựng ở Việt Nam hiện nay...........................................116 4.2. Đổi mới chương trình đào tạo, hình thức giáo dục đạo đức nhằm phát huy tác động tích cực, hạn chế tác động tiêu cực của KTTT đến đạo đức sinh viên ngành xây dựng hiện nay ................................................................................................121 4.3. Nâng cao vai trò của các chủ thể giáo dục nhằm phát huy tác động tích cực, hạn chế tác động tiêu cực của KTTT đến đạo đức sinh viên ngành xây dựng ở nước ta hiện nay ...................................................................................................133 4.4. Nâng cao tính tích cực, chủ động, sáng tạo trong học tập, rèn luyện đạo đức của sinh viên ngành xây dựng dưới sự tác động của kinh tế thị trường ..............143 Tiểu kết chương 4 ..................................................................................................148 KẾT LUẬN CHUNG ............................................................................................149 PHỤ LỤC LUẬN ÁN ............................................................................................151 TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................175 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Sau hơn 30 năm tiến hành công cuộc đổi mới, đất nước ta đã đạt được những thành tựu to lớn, có ý nghĩa lịch sử trên con đường xây dựng và bảo vệ Tổ quốc xã hội chủ nghĩa, tạo tiền đề, nền tảng quan trọng để nước ta tiếp tục đổi mới và phát triển. Với chủ trương chuyển nền kinh tế từ cơ chế quản lý tập trung quan liêu, bao cấp sang nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần, vận động theo cơ chế thị trường có sự quản lý của Nhà nước, kinh tế Việt Nam vượt qua khủng hoảng, từng bước ổn định, ra khỏi tình trạng nước nghèo, kém phát triển, trở thành nước đang phát triển có thu nhập trung bình. Về mặt nhận thức, kinh tế thị trường là thành tựu của nền văn minh nhân loại. Nó chẳng những không đối lập mà còn là một nhân tố khách quan cần thiết của việc xây dựng và phát triển đất nước theo con đường xã hội chủ nghĩa. Cố Thủ tướng Phạm Văn Đồng đã từng nói - kinh tế thị trường là “một thành quả to lớn mà nhân dân lao động thể lực và trí lực trên thế giới đã sáng tạo ra và ngày càng hoàn thiện trong lịch sử lâu đời của nhiều dân tộc và của loài người cho đến thời đại ngày nay” [70; tr 59]. Kinh tế thị trường một mặt phát huy tác dụng tích cực đến sự phát triển kinh tế - xã hội, góp phần nâng cao đời sống vật chất cho người dân; kích thích tính tích cực, sáng tạo của người lao động; góp phần nâng cao trách nhiệm, nghĩa vụ đạo đức đối với xã hội v.v. Mặt khác, kinh tế thị trường cũng tạo ra những hệ lụy, làm suy thoái đạo đức con người ở nhiều lứa tuổi, ngành nghề, lĩnh vực khác nhau. Tại Đại hội lần thứ VII, Đảng ta đã chỉ rõ “bản thân nền kinh tế thị trường không phải là liều thuốc vạn năng. Hơn nữa, cùng với việc kích thích sản xuất phát triển, kinh tế thị trường cũng là môi trường thuận lợi để nảy sinh và phát triển nhiều loại tệ nạn xã hội” [52; tr 55]. Thậm chí “kinh tế thị trường có những mặt tiêu cực mâu thuẫn với bản chất của chủ nghĩa xã hội. Đó là xu thế phân hóa giàu nghèo quá mức, là tâm lý sùng bái đồng tiền, vì đồng tiền mà chà đạp lên đạo đức, nhân phẩm…” [53; tr 72]. 1 Cùng với những tác động tích cực, kinh tế thị trường cũng có những tác động tiêu cực đến ý thức, hành vi đạo đức của không ít sinh viên Việt Nam nói chung, sinh viên ngành xây dựng nói riêng. Những hiện tượng thiếu trung thực trong hoạt động xây dựng những năm gần đây như: rút ruột công trình, móc ngoặc giữa thiết kế với thi công; giữa nghiệm thu công trình với thanh quyết toán; thất thoát, lãng phí, tham nhũng trong đầu tư xây dựng; làm giả hồ sơ đền bù v.v. đang trở thành tấm gương phản diện, tác động tiêu cực đến ý thức, tinh thần, thái độ học tập, rèn luyện; đến lý tưởng, niềm tin chính trị; đến đạo đức, lối sống của một bộ phận sinh viên ngành xây dựng nước ta hiện nay. Bên cạnh đa số sinh viên Việt Nam nói chung, sinh viên ngành xây dựng nói riêng sống có ước mơ, hoài bão lớn lao, tình nguyện vì cộng đồng, quyết tâm học tập, rèn luyện vì ngày mai lập thân, lập nghiệp, vì hạnh phúc của bản thân, vì tiền đồ của dân tộc, hiện vẫn còn không ít sinh viên sống thực dụng, chạy theo các trào lưu, xu hướng lệch lạc, thiếu ý chí phấn đấu, rèn luyện vươn lên, thậm chí một số sinh viên còn vi phạm pháp luật. Vậy làm thế nào để phát huy tác động tích cực, hạn chế tác động tiêu cực của kinh tế thị trường đến đạo đức sinh viên ngành xây dựng nước ta hiện nay? Những chính sách kinh tế - xã hội nào cần được bổ sung, sửa đổi; những giải pháp nào mang tính khả thi để có tác động tích cực đến đạo đức sinh viên ngành xây dựng nước ta, để họ có thể trở thành những kỹ sư ngành xây dựng tương lai vừa có chuyên môn nghề nghiệp giỏi, vừa có phẩm chất đạo đức tốt đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước? Đó là những vấn đề cấp thiết cần phải được giải quyết. Với ý nghĩa đó, tác giả lựa chọn vấn đề “Tác động của kinh tế thị trường đến đạo đức sinh viên ngành xây dựng ở Việt Nam hiện nay” làm đề tài cho luận án tiến sĩ triết học của mình. 2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu của luận án 2.1. Mục đích: Trên cơ sở góp phần làm sáng tỏ một số vấn đề lý luận chung về tác động của kinh tế thị trường đến đạo đức sinh viên ngành xây dựng ở nước ta hiện nay, 2 cũng như thực trạng của sự tác động đó, luận án đề xuất một số giải pháp chủ yếu nhằm phát huy tác động tích cực, hạn chế tác động tiêu cực của kinh tế thị trường đến đạo đức sinh viên ngành xây dựng ở Việt Nam hiện nay. 2.2. Nhiệm vụ: - Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài. - Góp phần làm sáng tỏ một số vấn đề lý luận về kinh tế thị trường; đạo đức; tác động của kinh tế thị trường đến đạo đức; xác định những chuẩn mực đạo đức của sinh viên ngành xây dựng ở Việt Nam hiện nay. - Phân tích thực trạng tác động của kinh tế thị trường đến đạo đức sinh viên ngành xây dựng ở Việt Nam hiện nay. - Đề xuất một số giải pháp chủ yếu nhằm phát huy tác động tích cực, hạn chế tác động tiêu cực của kinh tế thị trường đến đạo đức sinh viên ngành xây dựng ở nước ta hiện nay. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án - Đối tượng nghiên cứu: Luận án tập trung nghiên cứu tác động của kinh tế thị trường đến đạo đức sinh viên ngành xây dựng ở Việt Nam hiện nay ở cả hai mặt, tác động tích cực và tác động tiêu cực. - Phạm vi nghiên cứu: Về không gian: Tác động của kinh tế thị trường đến đạo đức sinh viên ngành xây dựng trên cả nước, nhưng diện khảo sát chủ yếu ở 5 trường đại học và cao đẳng có quy mô đào tạo số lượng sinh viên ngành xây dựng tương đối lớn ở Hà Nội, đó là: ĐH Xây dựng, ĐH Kiến Trúc Hà Nội, ĐH Giao thông Vận tải, ĐH Thủy Lợi và Cao đẳng Xây dựng Hà Nội. Đối tượng khảo sát là sinh viên năm thứ 4, 5, vì đây là đối tượng đã trải qua thời gian học tập nhất định tại trường, đã học các chương trình tiên tiến chuyên ngành xây dựng, đã làm đồ án các môn học chuyên ngành và có thời gian thực hành, thực tập tại công trường hoặc các cơ sở đào tạo. Do đó, phần lớn sinh viên các năm này, có thể đánh giá được mức độ tác động tích cực và tác động tiêu cực của KTTT đến ý thức, thái độ, hành vi học tập và nghiên cứu khoa học của sinh viên. 3 Về mặt thời gian: Từ năm 1986 đến nay. Tức là từ khi nước ta chuyển đổi cơ chế quản lý kinh tế, từ cơ chế tập trung quan liêu, bao cấp sang nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần, vận động theo cơ chế thị trường có sự quản lý của Nhà nước do Đảng Cộng sản Việt Nam lãnh đạo. Đến Đại hội lần thứ IX, Đảng ta gọi đó là “nền kinh tế thị trường định hướng XHCN”. 4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu 4.1. Cơ sở lý luận Luận án được thực hiện dựa trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh; các quan điểm, đường lối của Đảng, chính sách pháp luật của Nhà nước Việt Nam về kinh tế thị trường, về đạo đức sinh viên nói chung và đạo đức sinh viên ngành xây dựng nói riêng. Ngoài ra, tác giả còn kế thừa một số kết quả nghiên cứu đã được công bố có liên quan trực tiếp đến đề tài. 4.2. Phương pháp nghiên cứu Luận án sử dụng phương pháp luận chung của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử, kết hợp các phương pháp lịch sử và logic, phân tích, tổng hợp, so sánh, hệ thống, thống kê ... Ngoài ra, luận án còn sử dụng phương pháp phỏng vấn sâu (với các thầy cô đã và đang làm công tác giảng dạy tại các trường đại học, cao đẳng thuộc ngành xây dựng), phương pháp chuyên gia, sử dụng bảng hỏi, sử dụng các số liệu thứ cấp nhằm đánh giá tác động của kinh tế thị trường đến đạo đức sinh viên ngành xây dựng ở nước ta hiện nay. Phương pháp tiếp cận của luận án là đi từ cái chung đến cái riêng. Từ tác động của kinh tế thị trường đến đạo đức xã hội nói chung đến thực trạng tác động của kinh tế thị trường đến đạo đức sinh viên ngành xây dựng nói riêng. Trên cơ sở đó, phát hiện những vấn đề nảy sinh và tìm giải pháp để giải quyết các vấn đề đó. 5. Những đóng góp khoa học của luận án - Kết quả nghiên cứu của luận án góp phần làm sáng tỏ một số vấn đề lý luận liên quan tới sự tác động của kinh tế thị trường đến đạo đức sinh viên ngành xây dựng ở nước ta hiện nay. 4 - Đề xuất các giải pháp chủ yếu nhằm phát huy những tác động tích cực, hạn chế tác động tiêu cực của kinh tế thị trường đến đạo đức sinh viên ngành xây dựng ở nước ta hiện nay. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án - Về mặt lý luận: Luận án góp phần làm sáng tỏ một số vấn đề lý luận về sự tác động (tích cực và tác động tiêu cực) của kinh tế thị trường đến đạo đức sinh viên ngành xây dựng ở nước ta hiện nay. - Về mặt thực tiễn: Đánh giá thực trạng tác động của kinh tế thị trường đến đạo đức sinh viên ngành xây dựng ở nước ta hiện nay. - Kết quả nghiên cứu của luận án có thể làm tài liệu tham khảo cho việc nghiên cứu, giảng dạy và học tập môn đạo đức học, đạo đức nghề nghiệp cho sinh viên Việt Nam nói chung, sinh viên ngành xây dựng nói riêng. 7. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục các công trình khoa học của tác giả luận án đã được công bố, tài liệu tham khảo và phụ lục, luận án gồm 4 chương, 11 tiết. 5 Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI 1.1. Những công trình nghiên cứu về kinh tế thị trường và kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa Những vấn đề lý luận và thực tiễn liên quan đến kinh tế thị trường và kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa đã thu hút sự quan tâm của nhiều học giả, nhà nghiên cứu. Có không ít công trình khoa học liên quan đến các vấn đề này đã được công bố. Trong số đó, có thể đề cập đến một số công trình sau: Năm 2008, Nxb Chính trị Quốc gia ấn hành cuốn “Kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam” của tác giả Vũ Đình Bách. Trước khi đi sâu phân tích biểu hiện, đặc trưng cơ bản của nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam, tác giả đã có những luận giải về kinh tế thị trường và cho rằng, trong KTTT tính cạnh tranh là nhân tố quyết định việc phân bổ hiệu quả các nguồn lực và nhấn mạnh “tính tự phát của kinh tế thị trường đôi khi gây nên những tổn thất to lớn như lạm phát, thất nghiệp, suy thoái, xâm hại môi trường, cạn kiệt những nguồn tài nguyên không thể tái sinh” [5; tr 39]. Còn quy luật giá trị được coi là quy luật chung, quy luật căn bản của kinh tế hàng hóa, yêu cầu sản xuất và trao đổi hàng hóa trên cơ sở hao phí lao động xã hội cần thiết. Trong cuốn “Kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa - Lý luận và thực tiễn”, do Nguyễn Duy Hùng làm chủ biên (Nxb Chính trị Quốc gia, năm 2009) đã có rất nhiều bài viết liên quan đến kinh tế thị trường. Theo các tác giả của cuốn sách: kinh tế thị trường là phương thức vận hành kinh tế lấy thị trường hình thành do trao đổi và lưu thông hàng hóa làm người phân phối các nguồn lực chủ yếu; lấy lợi ích vật chất, cung cầu thị trường và mua bán giữa hai bên làm cơ chế khuyến khích hoạt động kinh tế. Xem KTTT là một loại quan hệ kinh tế - xã hội - chính trị, nó in đậm dấu ấn của lực lượng xã hội làm chủ thị trường. KTTT là một phạm trù kinh tế hoạt động, có chủ thể của quá trình hoạt động đó, có sự tác động lẫn nhau của các chủ thể hoạt động… Sự tác động đó có thể có lợi cho người này, tầng lớp hay giai cấp này, có hại cho người, tầng lớp hay giai cấp khác. Cho nên KTTT có 6 mặt tích cực, có mặt tiêu cực nhất định. Không thể nhấn mạnh chỉ một trong hai mặt đó [80; tr 60]. Cuốn sách “Định hướng phát triển nền kinh tế thị trường ở Việt Nam” của tác giả Phạm Văn Dũng (Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, năm 2010) đã khái lược về sự hình thành và phát triển của kinh tế thị trường cũng như bản chất của nền kinh tế đó. Theo tác giả, KTTT có những ưu thế nhất định, đó là nền KTTT rất năng động, sử dụng hiệu quả các nguồn lực, duy trì động lực mạnh mẽ cải tiến kỹ thuật, phát triển LLSX, “loại bỏ được nhanh chóng những nhân tố lạc hậu không hiệu quả, khuyến khích được các nhân tố tích cực, hiệu quả. Đó là do sự tác động của các quy luật thị trường”. Bên cạnh đó, tác giả cũng chỉ ra những khuyết tật của KTTT, đó là sự phát triển không ổn định do tính tự phát của nền kinh tế, là “tình trạng khai thác và sử dụng tài nguyên quá mức dẫn đến cạn kiệt tài nguyên và ô nhiễm môi trường” (trang 20). Đó còn là “bất bình đẳng xã hội thể hiện trên cả ba mặt - thu nhập, tài sản, cơ hội kinh doanh” (trang 21). Trong bài “Đặc điểm, bản chất của nền kinh tế thị trường có sự quản lý của Nhà nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa”, tác giả Đỗ Thế Tùng quan niệm: Kinh tế thị trường là nền kinh tế vận hành theo sự điều tiết của cơ chế thị trường, lấy sự tồn tại và phát triển của quan hệ hàng hóa - tiền tệ làm cơ sở, là kinh tế hàng hóa đạt đến trình độ xã hội hóa cao và trình độ kỹ thuật cao, trong đó toàn bộ hay hầu hết đầu vào và đầu ra của sản xuất đều phải thông qua thị trường [64; tr 16]. Ngoài một số công trình trên, trong nhiều cuốn sách, bài viết khác, nhiều tác giả đã trực tiếp hoặc gián tiếp đề cập đến vấn đề kinh tế thị trường. Sự phân tích này sẽ là tài liệu tham khảo bổ ích cho NCS trong quá trình thực hiện mục tiêu và nhiệm vụ luận án, nhất là khi nghiên cứu sự tác động của KTTT đến đạo đức sinh viên ngành xây dựng ở Việt Nam hiện nay. So với những nghiên cứu liên quan đến kinh tế thị trường, những nghiên cứu về kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa trong những năm gần đây phong phú hơn nhiều. Trong số đó có thể kể đến một số công trình sau: Cuốn “Đặc trưng 7 của nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam” do tác giả Vũ Đình Bách và Trần Minh Đạo đồng chủ biên, Nxb Chính trị Quốc gia ấn hành năm 2006; cuốn “Định hướng xã hội chủ nghĩa trong phát triển kinh tế thị trường ở Việt Nam: Thực trạng và giải pháp” do Phạm Văn Dũng chủ biên (Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, năm 2009); cuốn “Hướng tới nền kinh tế thị trường hiện đại ở Việt Nam” do Nguyễn Văn Nam chủ biên (Nxb Công Thương, năm 2010) v.v. Trong các công trình khoa học này, nhiều vấn đề lý luận liên quan đến KTTT định hướng XHCN đã được làm sáng tỏ, như: tính tất yếu, bản chất tính ưu việt của KTTT định hướng XHCN; vấn đề tương quan giữa kinh tế nhà nước và kinh tế tư nhân ở Việt Nam; vai trò của nhà nước, tự do hóa kinh tế quốc tế và thực hiện mục tiêu của chủ nghĩa xã hội; các điều kiện cơ bản và các thể chế đảm bảo định hướng xã hội chủ nghĩa trong phát triển kinh tế thị trường ở Việt Nam [47] . Đặc biệt trong bài viết của mình, tác giả Phan Thanh Phố đã chỉ ra bản chất của nền KTTT định hướng XHCN đó là: Kiểu tổ chức kinh tế phản ánh sự kết hợp biện chứng giữa cái chung là kinh tế thị trường với cái đặc thù là định hướng xã hội chủ nghĩa, dựa trên trình độ phát triển xã hội hóa sản xuất trong đó, lấy xã hội hóa sản xuất làm trục và lấy định hướng xã hội chủ nghĩa làm nguyên tắc và mục tiêu chủ đạo trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở nước ta. Cùng với các cuốn sách, trên các tạp chí khoa học cũng đăng tải một số bài viết liên quan đến kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Chẳng hạn, tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 10-2014 có bài “Một số mâu thuẫn trong quá trình phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa” của tác giả Trần Thành; tạp chí Lý luận chính trị số 3-2014 có bài “Những đặc trưng của kinh tế thị trường và nhận thức của Đảng ta về kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa” của Vũ Văn Phúc; Nguyễn Văn Thanh với bài “Hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa” (tạp chí Lý luận chính trị số 6-2015); Trần Văn Phòng có bài “Có phải kinh tế thị trường thì không thể hòa hợp với định hướng xã hội chủ nghĩa” (tạp chí Lý luận chính trị số 10-2015) và bài Về quy định “nền kinh tế Việt Nam là nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa” trong Hiến 8 pháp 2013 của Đỗ Kim Tuyến và Phan Thanh Hương (tạp chí Lý luận chính trị số 12-2015); “Nhân tố chủ quan trong phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta hiện nay” của tác giả Phan Mạnh Toàn (tạp chí Lý luận chính trị số 5-2016); bài “Một số luận điểm mới về phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta hiện nay” của Nguyễn Xuân Thắng (tạp chí Lý luận chính trị, số 8-2016); Nguyễn Tấn Hùng với bài “Chế độ sở hữu và vấn đề giá trị thặng dư trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa” (tạp chí Lý luận chính trị, số 7-2016); Phạm Thị Túy với bài“Sự phát triển tư duy lý luận của Đảng về cấu trúc của nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam (tạp chí Lý luận chính trị, số 4-2017); Bùi Thị Tỉnh với bài “Giữ vững định hướng xã hội chủ nghĩa trong phát triển kinh tế thị trường ở Việt Nam hiện nay”, tạp chí Triết học số 1 (320) tháng 1-2018 v.v. Dưới góc độ này hay góc độ khác, các tác giả trong các bài viết trên đã trực tiếp đề cập đến tính tất yếu của sự lựa chọn mô hình kinh tế thị trường định hướng XHCN, chỉ ra thực chất của mô hình kinh tế đó. Đặc biệt trong bài “Một số luận điểm mới về phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta hiện nay”, tác giả Nguyễn Xuân Thắng đã chỉ ra những “luận điểm mới” về phát triển kinh tế thị trường ở nước ta hiện nay và làm rõ các “phương diện” thể hiện định hướng xã hội chủ nghĩa của nền kinh tế Việt Nam. Các phương diện đó là: mục tiêu phát triển; phương thức phát triển; phương thức phân phối; phương thức quản trị và quản lý nền kinh tế (trang 14). Năm 2008, Trung tâm Đào tạo - Bồi dưỡng giảng viên Lý luận chính trị, thuộc Đại học Quốc gia Hà Nội đã tổ chức hội thảo khoa học Vai trò lãnh đạo của Đảng trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa [67]. Hội thảo thu hút sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu khoa học, với 56 bản tham luận. Trong số đó có thể kể đến một số bài tham luận sau: "Đặc điểm, bản chất của nền kinh tế thị trường có sự quản lý của Nhà nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa” của Đỗ Thế Tùng; “Vai trò của Nhà nước trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam” của Phan Thanh Phố; “Định hướng xã hội chủ nghĩa của 9 nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta trong tiến trình đổi mới và hội nhập” của Dương Xuân Ngọc v.v. Các tham luận này đã đề cập trực tiếp đến một số vấn đề lý luận và thực tiễn về kinh tế thị trường và kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam. Đây là tài liệu tham khảo có nhiều giá trị đối với NCS trong quá trình luận giải một số nhận thức chung về KTTT định hướng XHCN. Có thể nói, các công trình nghiên cứu trên đã đề cập khá toàn diện các vấn đề liên quan đến KTTT và KTTT định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam. Đây là những tư liệu cần thiết để chúng tôi có thể tiếp cận, phân tích sự tác động của kinh tế thị trường đến đạo đức sinh viên ngành xây dựng mà luận án nghiên cứu. 1.2. Những công trình nghiên cứu về đạo đức, tác động của kinh tế thị trường đến đạo đức xã hội nói chung, đạo đức sinh viên và sinh viên ngành xây dựng nói riêng Năm 1996, nhà xuất bản Thông tin Khoa học xã hội có ấn hành cuốn “Những vấn đề đạo đức trong điều kiện kinh tế thị trường”. Cuốn sách tập hợp các bài viết của các tác giả Trung Quốc, đề cập đến các khía cạnh khác nhau của vấn đề đạo đức trong điều kiện kinh tế thị trường. Tác giả Mao Jianping trong bài “Bàn về sự xung đột giữa lợi ích và giá trị đạo đức” đã nhận định: “trong quá trình chuyển đổi từ mô hình kinh tế kế hoạch truyền thống thành mô hình kinh tế thị trường, không tránh khỏi phải trả giá bằng sự rối loạn về quan niệm giá trị” (trang 105). Hay bài “Bàn về quan hệ giữa kinh tế thị trường và đạo đức”, tác giả Wang Shuqin phân tích: Tính tự chủ và tính lợi ích của bản thân kinh tế thị trường đã quyết định hành vi đạo đức trong kinh tế thị trường (trang 138). Do có những nét tương đồng về văn hóa, chính trị, nên cuốn sách có ý nghĩa tham khảo nhất định đối với NCS trong quá trình triển khai luận án, nhất là những tác động tích cực, tiêu cực của kinh tế thị trường đến đạo đức xã hội nói chung, đạo đức sinh viên nói riêng. Năm 2012, Trung tâm nghiên cứu kinh tế và chính sách VEPR, Trường Đại học Kinh tế, thuộc Đại học Quốc gia Hà Nội đã cho ra mắt cuốn sách “Những nền tảng của nền kinh tế thị trường”. Cuốn sách tập hợp một số bài viết của các tác giả 10 trong và ngoài nước có liên quan trực tiếp đến kinh tế thị trường, đem lại cho độc giả một cái nhìn tổng thể hơn về các vấn đề của kinh tế thị trường. Đặc biệt là các bài viết nghiên cứu về Đạo lý của thị trường như “Thị trường và đạo đức” (tác giả Peter Hill), “Yếu tố đạo đức trong xã hội tự do kinh doanh” (tác giả F.A.Hayek). Các bài nghiên cứu về Thị trường tự do và phẩm giá con người như “Đạo lý của bình đẳng và bất bình đẳng trong xã hội thị trường (tác giả Leonid V. Nikonov), “Nghịch lý của đức hạnh” (tác giả Mao Vu Thức). Ngoài ra còn có một số bài nghiên cứu về Thị trường tự do và thịnh vượng, Thị trường tự do và trách nhiệm xã hội. Đây là tài liệu tham khảo cho NCS khi nghiên cứu vấn đề về mối quan hệ giữa kinh tế và đạo đức, phục vụ cho mục đích nghiên cứu của luận án. Cũng trong năm 2012, nhà xuất bản Tri thức đã giới thiệu cuốn sách “Thị trường và đạo đức” do Tom G. Palmer làm chủ biên. Tác giả của những bài viết được tập hợp trong cuốn sách là các nhà nghiên cứu của Trung Quốc, Nga, châu Phi, Mỹ Latin, Hoa Kỳ… Xuất phát từ vị trí quan điểm của mình, mỗi tác giả đề cập đến một khía cạnh khác nhau về thị trường tự do và đạo đức. Tác giả Tom G.Palmer đã đưa ra quan điểm, có 20 ngộ nhận về nền kinh tế thị trường, đó là ngộ nhận cho rằng “thị trường là vô luân hoặc không cần quan tâm tới luân thường đạo lý” (trang 65); “thị trường khuyến khích thói tham lam và tính ích kỷ” (trang 67); “thị trường không thể đáp ứng được một số nhu cầu căn bản của con người, như chăm sóc sức khỏe, nhà ở, giáo dục và lương thực” (trang 94); “thị trường chỉ có lợi cho người giàu và người có tài” (trang 101); “tất cả mọi quan hệ giữa người với người đều có thể qui giản thành quan hệ thị trường” (trang 107) v.v. Tác giả bài viết cho rằng, “thị trường tự do như con đường đúng đắn cho sự tiến bộ của xã hội, bởi thị trường tự do là nơi “đề cao lòng trung thực” [123; tr 1]. Trong chừng mực nhất định, đây là tài liệu tham khảo có ý nghĩa khi chúng ta nhìn nhận và đánh giá về những tác động tiêu cực của KTTT đến đạo đức xã hội và đạo đức cá nhân mỗi con người. Những luận giải của các tác giả trong cuốn sách là nguồn tư liệu giúp NCS có cái nhìn đa chiều hơn khi phân tích những tác động tích cực và tiêu cực của KTTT đến đạo đức nói chung, đạo đức sinh viên ngành xây dựng nói riêng. 11 Năm 2003, Nxb Chính trị quốc gia có ấn hành cuốn“Mấy vấn đề đạo đức trong điều kiện kinh tế thị trường ở nước ta hiện nay” do Nguyễn Trọng Chuẩn và Nguyễn Văn Phúc chủ biên. Cuốn sách tập hợp 27 bài viết theo ba chủ đề: 1) Những tác động của kinh tế thị trường đối với đạo đức; 2) Vai trò của đạo đức trong điều kiện kinh tế thị trường và 3) Xây dựng đạo đức trong điều kiện kinh tế thị trường ở nước ta hiện nay. Tuy không đề cập trực tiếp tới tác động của kinh tế thị trường đến đạo đức sinh viên Việt Nam nói chung, sinh viên ngành xây dựng nói riêng, nhưng đây là tài liệu tham khảo cần thiết đối với tác giả luận án trong quá trình luận giải các vấn đề liên quan tới thực trạng tác động của kinh tế thị trường đến đạo đức sinh viên ngành xây dựng ở Việt Nam hiện nay. Trong cuốn sách “Đạo đức xã hội ở nước ta hiện nay - Vấn đề và giải pháp” do Nguyễn Duy Quý làm chủ biên (Nxb Chính trị Quốc gia, năm 2006), các tác giả đã dành một chương để bàn về đạo đức xã hội dưới tác động và ảnh hưởng của kinh tế và chính trị ở nước ta hiện nay từ hai góc độ: tích cực và tiêu cực. Theo các tác giả, KTTT có tác động tích cực đến sự phát triển cá nhân, thể hiện ở việc, KTTT khẳng định vai trò cá nhân trong đời sống cộng đồng, tạo điều kiện để giải phóng năng lực sáng tạo, tính chủ động, năng động. “Cạnh tranh là quy luật vốn có của nền kinh tế thị trường. Trong cạnh tranh, do áp lực và sức hấp dẫn về lợi ích, mỗi cá nhân đều phải cố gắng vươn lên bằng trí tuệ, tài năng, sự tháo vát, óc sáng tạo của chính bản thân mình” (trang 82). Cá nhân có xu hướng đề cao giá trị hoạt động thực tiễn trong KTTT. Tuy nhiên, KTTT cũng có tác động tiêu cực đến đời sống đạo đức xã hội nói chung, tới đạo đức sinh viên nói riêng. Không ít người sống đề cao giá trị vật chất mà xem nhẹ giá trị tinh thần, giá trị văn hóa; thang giá trị đạo đức thay đổi, biểu hiện lệch chuẩn đạo đức ngày càng lớn v.v. Ngoài các cuốn sách trên, còn có một số cuốn sách khác cũng bàn về đạo đức, tác động của kinh tế thị trường đến đạo đức xã hội nói chung, đạo đức sinh viên nói riêng, như:“Những tác động tiêu cực của cơ chế kinh tế thị trường ở Việt Nam” do Hà Huy Thành làm chủ biên (Nxb Khoa học xã hội, năm 2000); “Sự phát triển của cá nhân trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa” của 12 Đoàn Đức Hiếu (Nxb Chính trị Quốc gia, năm 2003); “Xây dựng đạo đức mới trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa” của tác giả Trịnh Duy Huy (Nxb Chính trị Quốc gia, năm 2009); “Ý thức đạo đức trong điều kiện kinh tế thị trường ở Việt Nam hiện nay” của tác giả Lê Thị Tuyết Ba (Nxb Khoa học Xã hội, năm 2010); "Mấy vấn đề về đạo đức học mác x t và xây dựng đạo đức trong điều iện inh tế thị trường ở Việt Nam hiện nay" của Nguyễn Thế Kiệt (Nxb Chính trị quốc gia, năm 2012); “Giáo d c đạo đức mới cho sinh viên trong điều iện inh tế thị trường ở Việt Nam hiện nay”, do tác giả Lương Gia Ban và Nguyễn Thế Kiệt đồng chủ biên (Nxb Chính trị Quốc gia, năm 2013); “Giáo d c đạo đức với sự phát triển nhân cách sinh viên Việt Nam hiện nay” của tác giả Trần Sỹ Phán (Nxb Lý luận Chính trị, năm 2016) v.v. Dù là trực tiếp hay gián tiếp, ở mức độ này hay mức độ khác, tất cả các công trình trên đều đề cập đến đạo đức, tác động của kinh tế thị trường đến đạo đức xã hội nói chung, đạo đức sinh viên nói riêng theo hai chiều hướng, vừa tích cực, vừa tiêu cực. Tác giả Trịnh Duy Huy trong cuốn“Xây dựng đạo đức mới trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa” cho rằng, kinh tế thị trường một mặt tạo ra “đội ngũ lao động trẻ có học vấn, học thức cao, có lý tưởng sống tích cực để vào đời lập thân, lập nghiệp” [82; tr 108], mặt khác kinh tế thị trường cũng đã “để lại trong ý thức thế hệ trẻ những mặc cảm xã hội khi bước vào đời”, “các giá trị đạo đức tốt đẹp được giáo dục trong nhà trường có nguy cơ bị đổ vỡ. Tâm lý hoài nghi, chán nản, mất lòng tin và mất những điểm tựa tinh thần trong cuộc sống đã xuất hiện trong lớp trẻ” [82; tr 115-116]. Tác giả Lê Thị Tuyết Ba trong cuốn “Ý thức đạo đức trong điều kiện kinh tế thị trường ở Việt Nam hiện nay” nhận xét: kinh tế thị trường “một mặt, nó kích thích tính tích cực cá nhân, tạo động lực cho phát triển kinh tế. Mặt khác, nền kinh tế thị trường vốn là con đẻ của chế độ tư hữu, là môi trường nuôi dưỡng chủ nghĩa cá nhân, thực dụng, là mảnh đất dễ phát sinh những tiêu cực và tệ nạn” (trang 77). Tác giả Trần Sỹ Phán trong cuốn “Giáo d c đạo đức với sự phát triển nhân cách sinh viên Việt Nam hiện nay” cũng nhấn mạnh tác động hai mặt của kinh tế thị trường. Theo tác giả, dưới tác động của kinh tế thị trường 13 “đại đa số sinh viên Việt Nam tỏ ra chăm chỉ học tập, chịu khó rèn luyện phẩm chất đạo đức, quyết tâm vươn lên nắm lấy những tri thức khoa học, để trở thành những chuyên gia giỏi một nghề, một ngành, biết nhiều nghề, nhiều ngành, đáp ứng yêu cầu ngày càng cao của thị trường sức lao động” (trang 106-107). Bên cạnh đó “vẫn còn không ít sinh viên định hướng chính trị và định hướng cho cuộc đời mình chưa thật rõ nên ý chí phấn đấu không cao, không chăm chỉ học tập, rèn luyện, thiếu trung thực trong thi cử, mua điểm, mua bằng, thờ ơ với sinh hoạt đoàn thể” (trang 109-110). Trong những năm gần đây, trên một số tạp chí có đăng tải một số bài viết có liên quan đến đạo đức, đến sự tác động của kinh tế thị trường đến đời sống đạo đức xã hội nói chung, đạo đức sinh viên nói riêng. Tạp chí Giáo dục lý luận, số 3-2014 có bài “Nâng cao chất lượng giáo d c phẩm chất đạo đức cho sinh viên các trường sư phạm hiện nay” của Tạ Hoa Dung và Lê Thị Điệp. Cũng ở tạp chí này, số đặc biệt (219-2014, trang 118), tác giả Hoàng Thị Thu Trang có bài “Một số vấn đề giáo d c đạo đức mới trong việc hình thành, phát triển nhân cách sinh viên ở Thái Nguyên hiện nay”; tạp chí Lý luận Chính trị và Truyền thông, số 4-2015 có bài “Định hướng giá trị nhân cách cho sinh viên Việt Nam hiện nay” của tác giả Trần Sỹ Phán và Trần Thị Hồng Lê; tạp chí Quản lý giáo dục, số 9-2016 có bài “Tác động của kinh tế thị trường đến lối sống sinh viên Việt Nam hiện nay” của Trần Sỹ Phán và Nguyễn Thị Thanh Huyền v.v. Tác giả Nguyễn Anh Tú trong bài“Xây dựng phong cách sống tích cực - giải pháp quan trọng để giáo d c đạo đức cho thanh niên, sinh viên dưới tác động của biến đổi của kinh tế - xã hội ở nước ta hiện nay” đăng ở tạp chí Giáo dục lý luận, số đặc biệt 208 năm 2014 đã chỉ ra sự cần thiết phải xây dựng phong cách sống tích cực cho thanh niên, sinh viên trong điều kiện hiện nay. Đặc biệt, trong bài viết này, tác giả đề cập một số vấn đề liên quan đến tác động tích cực cũng như tiêu cực của kinh tế thị trường đến lối sống của thanh niên, sinh viên nước ta hiện nay. Đây là những tài liệu tham khảo có ý nghĩa nhất định khi NCS phân tích những chuẩn mực 14 đạo đức của sinh viên ngành xây dựng trong điều kiện phát triển nền KTTT định hướng XHCN. Tác giả bài viết “Tác động của kinh tế thị trường đến lối sống sinh viên Việt Nam hiện nay” đăng ở tạp chí Quản lý giáo dục (số 9-2016) cho rằng: bản thân nền kinh tế thị trường không phải là liều thuốc vạn năng. Cùng với việc kích thích sản xuất phát triển, kinh tế thị trường cũng là môi trường thuận lợi để làm nảy sinh và phát triển nhiều loại tệ nạn xã hội, thậm chí có những mặt tiêu cực mâu thuẫn với bản chất của chủ nghĩa xã hội. Đó là xu thế phân hóa giàu nghèo quá mức, là tâm lý sùng bái đồng tiền, vì đồng tiền mà chà đạp lên đạo đức, nhân phẩm (trang 3). Cùng với một số cuốn sách, bài đăng trên các tạp chí, còn có một số cuộc hội thảo mà chủ đề tập trung xung quanh vấn đề đạo đức, tác động của kinh tế thị trường đến đạo đức sinh viên Việt Nam hiện nay. Tháng 7-2008, Hội Khoa học Tâm lý - Giáo dục Việt Nam, đã tổ chức Hội thảo khoa học với chủ đề “Giáo d c đạo đức cho học sinh, sinh viên ở nước ta: Thực trạng và giải pháp”. Hội thảo đã thu hút sự quan tâm của đông đảo các nhà nghiên cứu, các giảng viên, giáo viên đến từ nhiều trường đại học, cao đẳng và các trường trung học phổ thông. Với gần 70 tham luận, các tác giả đã đề cập đến nhiều vấn đề của đạo đức sinh viên trong giai đoạn hiện nay. Tác giả Trần Thị Kim trong bài “Thực trạng đạo đức và giáo d c đạo đức cho sinh viên hiện nay” cho rằng, hiện nay có nhóm sinh viên “có thái độ sống tích cực, năng động, có chí hướng và say mê học tập” (trang 49), nhưng cũng có một bộ phận sinh viên “chưa thấy hết được trách nhiệm, nghĩa vụ sinh viên trong trường đại học”, có những hành vi lệch chuẩn làm ảnh hưởng đến tập thể, cộng đồng xã hội. Tác giả Tô Lan Phương (Đại học Sư phạm Hà Nội) có bài “Giáo d c đạo đức cho học sinh, sinh viên trong nền kinh tế thị trường ở nước ta hiện nay”, tác giả Nguyễn Hữu Thụ với bài “Giáo d c đạo đức sinh viên trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa Việt Nam” v.v. đều cho rằng, một trong những vấn đề được dư luận quan tâm đối với sinh viên ngày nay là vấn đề đạo đức, vì “đạo đức xã hội đang diễn ra cuộc đấu tranh gay gắt giữa cái tiến bộ và cái lạc hậu, giữa cái tốt và 15