Tài liệu Sử dụng di sản văn hóa tại địa phương trong dạy học lịch sử việt nam (từ nguyên thủy đến giữa thế kỷ xix) ở trường trung học phổ thông tỉnh thanh hóa

TRƢỜN V T ỌC SƢ P M N NGUYỄN THỊ VÂN T SỬ DỤN D SẢN VĂN OÁ ỊA P ƢƠN TRON D Y ỌC LỊC SỬ V ỆT NAM (TỪ N UYÊN T UỶ ẾN ỮA T Ế KỶ X X) Ở TRƢỜN TRUN ỌC P Ổ T ÔN TỈN T AN OÁ Chuyên ngành: Lí luận và Phƣơng pháp dạy học Lịch sử Mã số: 9.14.01.11 LUẬN ÁN TIẾN SĨ K OA N ƢỜ ỌC GIÁO DỤC ƢỚNG DẪN KHOA HỌC 1. S TS 2. S TS uT o n T n N i tháng 9 năm 2018 n ả LỜ CAM OAN Tô x n c m đo n đây l côn trìn n ớng dẫn, ên cứu củ tô , đ ợc hoàn thành với sự úp đỡ tận tình của nhi u nhà khoa học. Các k t quả nghiên cứu trình bày trong luận án là trung thực, chính xác. Tài liệu tham khảo, trích dẫn có xuất xứ rõ ràng. Những k t luận khoa học của luận án c từn đ ợc ai công bố trong bất kì công trình nào khác. Tác giả luận án NGUYỄN THỊ VÂN LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ lòng bi t ơn sâu sắc tới PGS.TS Ki u Th Hoàng Thanh Hải - nhữn n ời thầy đã tận tìn ớng dẫn v n & S TS úp đỡ tôi hoàn t n đ tài luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn các t ầy cô, các nhà khoa học trong Tổ Bộ môn Lí luận & ơn p áp dạy học lịch sử, Ban Chủ nhiệm Khoa cùng các thầy cô trong Khoa Lịch sử, òn S u đại học - Tr ờn ại học S p ạm Hà Nộ đã úp đỡ tôi trong quá trình học tập và hoàn thành luận án. Tôi xin gửi lời cảm ơn tới Trung tâm Bảo tồn Di sản văn ó T n ó , Trung tâm Bảo tồn Di sản thành Nhà Hồ, Ban Quản lý di tích lịch sử Lam Kinh, các tr ờn T T trên địa bàn tỉnh Thanh Hóa, lớp Cao học chuyên ngành Lịch sử Việt Nam Khóa 9 - tr ờn ồn ức đã n ệt tìn úp đỡ tôi trong quá trình khảo sát thực trạng và thực nghiệm luận án. Tôi xin gửi lời cảm ơn tới Ban Giám hiệu, Ban Chủ nhiệm Khoa, các thầy cô v đồng nghiệp trong Khoa Khoa học xã hộ , Tr ờn ại học Hồn ức đã úp đỡ, động viên tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu đ tài. Cuối cùng, tôi xin bày tỏ lòng bi t ơn tớ úp đỡ, động viên tôi trong quá trình học tập v đìn , n ời thân và bạn bè đã o n t n đ tài luận án. Hà Nội, tháng 9 năm 2018 Tác giả luận án NGUYỄN THỊ VÂN DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Viết đầy đủ DS Di sản DSVH Di sản văn ó DH Dạy học DHLS Dạy học lịch sử S ại học S p ạm GS - TS áo s - Ti n sĩ GV Giáo viên HS Học sinh NXB Nhà xuất bản SGK Sách giáo khoa TK Th kỷ THPT Trung học phổ thông TP Thành phố TNSP Thực nghiệm s p ạm MỤC LỤC MỞ ẦU .................................................................................................................... 1 1. Tính cấp thi t củ đ tài .......................................................................................... 1 2 ố t ợng, phạm vi nghiên cứu .............................................................................. 2 3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu ........................................................................... 3 4 ơ sở p ơn p áp luận v p ơn p áp n ên cứu............................................ 4 5. Giả thuy t khoa học ................................................................................................ 4 6 Ýn ĩ k o 7 ón ọc và thực tiễn của luận án ............................................................. 4 óp của luận án .............................................................................................. 5 8. Cấu trúc luận án ...................................................................................................... 5 C ƢƠN 1: TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ẾN Ề TÀI ................................................................................................. 6 1.1. Các công trình nghiên cứu v sử dụng di sản văn ó tron dạy học ........................ 6 1.1.1. Trên th giới ..................................................................................................... 6 1.1.2. Ở Việt Nam .................................................................................................... 13 1.2. Các công trình nghiên cứu về di sản văn hóa và di sản văn hóa tại Thanh Hóa . 23 1.2.1. Các công trình nghiên cứu v di sản văn ó ................................................. 23 1.2.2. V di sản văn ó Thanh Hoá ......................................................................... 25 1.3. Những vấn đề luận án kế thừa và cần tiếp tục nghiên cứu.................................. 28 CHƢƠNG 2: SỬ DỤNG DI SẢN VĂN HÓA TẠI ĐỊA PHƢƠNG TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ Ở TRƢỜNG PHỔ THÔNG - LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN .......... 30 2.1. Cơ sở lý luận. .................................................................................................... 30 2.1.1. Quan niệm v di sản văn ó và di sản văn ó tạ đị p ơn .................... 30 2.1.2. Phân loạ v đặc đ ểm của di sản văn ó ....................................................... 32 2.1.3. Quan niệm v sử dụng di sản văn ó trong dạy học lịch sử ở tr ờng phổ thông .... 37 214 ặc đ ểm củ con đ ờng hình thành ki n thức lịch sử ở tr ờng phổ thông ............ 39 2 1 5 V trò, ý n ĩ của việc sử dụng di sản văn ó tạ đị p ơn tron dạy học lịch sử ở tr ờng phổ thông ........................................................................................ 39 2.1.6. Nội dung các di sản văn ó tại Thanh Hoá cần thi t sử dụng trong dạy học lịch sử Việt Nam (từ nguyên thuỷ đ n giữa TK XIX), lớp 10, THPT ở đị p ơn 48 2.2. Cơ sở thực tiễn .................................................................................................. 54 2.2.1. Vài nét v thực trạng dạy học môn Lịch sử ở tr ờng THPT .......................... 54 2.2.2. Thực trạng việc sử dụng di sản văn ó tron dạy học lịch sử ở các tr ờng THPT tỉnh Thanh Hóa ............................................................................................... 54 C ƢƠN 3: HÌNH THỨC VÀ BIỆN PHÁP SỬ DỤNG DI SẢN VĂN OÁ T I THANH HOÁ TRONG D Y HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM (TỪ NGUYÊN THUỶ ẾN GIỮA THẾ KỶ XIX) THPT Ở ỊA P ƢƠN ............................. 64 3.1. Vị trí, mục tiêu, nội dung cơ bản phần lịch sử Việt Nam (từ nguyên thủy đến giữa TK XIX) ở trƣờng THPT ....................................................................... 64 3 1 1 Vị tr ................................................................................................................ 64 312 ục t êu .......................................................................................................... 64 313 ộ dun cơ bản .............................................................................................. 65 3.2. Yêu cầu cơ bản khi lựa chọn hình thức và biện pháp sử dụng di sản văn hóa trong dạy học lịch sử Việt Nam (từ nguyên thủy đến giữa TK XIX) THPT ở địa phƣơng .............. 66 321 ảm bảo mục tiêu giáo dục bộ môn ............................................................... 66 322 ảm bảo tính khoa học, t n s p ạm............................................................. 67 323 ảm bảo tính trực qu n s n động .................................................................. 68 3 2 4 Tăn c ờng hoạt động trải nghiệm, tích cực hoá hoạt động nhận thức của học sinh .. 70 325 dạng hoá các hình thức, p ơn p áp dạy học ......................................... 70 3.3. Hình thức sử dụng di sản văn hóa tại Thanh Hóa trong dạy học lịch sử Việt Nam (từ nguyên thủy đến giữa TK XIX) THPT ở địa phƣơng ............................. 71 3.3.1. Sử dụng tài liệu di sản văn ó trong bài nội khoá trên lớp............................ 71 3.3.2. Tổ chức dạy học bài lịch sử nội khoá tại di sản văn ó ................................ 72 3.3.3. Sử dụng di sản văn ó tron tổ chức dạy học bài lịch sử đị p ơn T n oá .. 78 3.3.4. Sử dụng di sản văn ó trong hoạt động ngoại khoá ...................................... 81 3.4. Biện pháp sử dụng di sản văn hóa tại Thanh Hóa trong dạy học lịch sử Việt Nam (từ nguyên thủy đến giữa TK XIX) THPT ở địa phƣơng .................. 90 3.4.1. Sử dụng di sản văn ó để nêu vấn đ - kích thích hứn t ú, xác địn độn cơ học tập của học sinh .................................................................................................. 90 3.4.2. Sử dụng di sản văn ó để tạo biểu t ợng lịch sử, hình thành ki n thức mới 94 3.4.3. Sử dụng di sản văn ó để tổ chức đán 3.4.4. Sử dụng di sản văn ó để kiểm tr , đán á sự kiện lịch sử......................... 104 á............................................... 107 3.4.5. Sử dụng di sản văn ó ra bài tập rèn luyện năn lực tự học ....................... 111 C ƢƠN 4: T ỰC NGHIỆM SƢ P M ....................................................... 115 4.1. Mục đích thực nghiệm ................................................................................... 115 4.2. ối tƣợng và địa bàn ...................................................................................... 115 4.3. Nội dung thực nghiệm .................................................................................... 116 4.4. Phƣơng pháp tiến hành và kết quả thực nghiệm....................................... 117 441 ối với bài học nội khoá trên lớp ................................................................. 117 442 ối với bài học nội khoá tại di sản ............................................................... 124 443 ối với hoạt động ngoại khoá tại di sản ....................................................... 136 KẾT LUẬN V K ẾN NGHỊ .............................................................................. 148 DANH MỤC CÔN TR N K OA ỌC CỦA TÁC GIẢ ............................ 151 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 153 PHỤ LỤC 1 MỞ ẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Tri thức lịch sử có giá trị đặc biệt quan trọn đối với quá trình hình thành và phát triển nhân cách của mỗ n “tấm ời, bởi lịch sử vốn l “t ầy dạy của cuộc sốn ”, l ơn của muôn đờ ” Tuy n ên, n ữn năm ần đây, LS đ n đứng tr ớc nhi u thử thách. Bên cạnh những mặt tích cực, hoạt động DHLS còn bộc lộ không ít hạn ch và bất cập, tron đó việc c k c t c đ ợc hứng thú học tập và S, đ ợc coi là một trong những hạn ch cơ bản nhất. học tập tích cực, sáng tạo củ Làm th n o để nâng cao chất l ợng dạy và học môn Lịch sử luôn là vấn đ thu hút sự quan tâm của các nhà giáo dục học, các nhà nghiên cứu lịch sử, nghiên cứu lý luận v p ơn p áp bộ môn ổi mới và nâng cao chất l ợng DHLS là vấn đ lớn, bao gồm tổng thể nhi u vấn đ , từ đổi mới trong chủ tr ơn m n tầm vĩ mô đ n những biện pháp cụ thể, từ đổi mớ c p ơn p áp v p khai thác tố ơn t ện ơn trìn , SGK đ n đổi mới Trên con đ ờng tìm tòi và sáng tạo ấy, vấn đ u đặc tr n v lợi th của các nguồn t l ệu lịch sử trong DH luôn đ ợc coi là một trong những nộ dun đặc biệt quan trọng. DSVH là một trong những nguồn t l ệu quí giá ấy. SV l n ữn “sản phẩm tinh thần, vật chất có giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học được lưu truyền từ thế hệ này qua thế hệ khác” [27, tr.5]. n ữn t tạ n uyên văn ó truy n t ốn tron ệ t ốn ó l tổn t ể á trị củ xã ộ , l sự tồn ện t ực củ văn ó , l bộ p ận trọn y u củ n n văn ó dân tộc c ứ đựn tron đó n ữn k n n ọ một các b o quát l các ệm, n ữn tr t ức sốn , n ữn truy n t ốn - á trị v c uẩn mực củ xã ộ ở vậy, tron SV l một tron n ữn n uồn sử l ệu qu n trọn , bở nó k ôn c ỉ có cực tron v ệc tạo b ểu t ợn lịc sử, m còn T n S đ ợc trả n ệm, LS, á trị t c n ớ sự k ện, ọc…d ớ dạn củ quá oạt độn t c cực, ứn t ú, sán tạo oá l vùn đất có truy n t ốn lịc sử - văn oá lâu đờ . Hầu n t ờ kỳ p át tr ển, T n l ên tục củ lịc sử dân tộc T úp ểu bản c ất, k á n ệm, rút r quy luật v b trìn n ận t ức v SV X X (lớp 10, T oá đ u có n ữn SV t êu b ểu, p ản án dòn c ảy ặc b ệt, tron t ờ kỳ lịc sử từ n uyên t uỷ đ n T), T n oá có ệ t ốn mỗ SV ữ vô cùn p on p ú vớ 2 đầy đủ các loạ ìn t ể ện V ệc k t ác tốt SV tạ đị p sẽ góp p ần qu n trọn v o v ệc k c t c lịc sử một các c ủ độn , ứn t ú, cực, óp p ần đổ mớ p năn lực củ n đ ợc t ể S, LS úp các em ọc ệu quả v l một tron n ữn b ện p áp t c ơn p áp t eo ờ ọc t eo t n t ần Vị tr qu n trọn củ v ệc k ứn t ú ọc tập củ ơn tron ớn co trọn p át tr ển p ẩm c ất, ị quy t 29-NQ-TW củ t ác v sử dụn SV ản tron k ôn c ỉ ện ở qu n đ ểm lý luận, m còn đ ợc cụ t ể oá bằn các c ỉ đạo trong ôn văn l ên n n Số 73- T- V TT L n y 16/01/2013 v “Hướng dẫn sử dụng DSVH trong DH ở trường phổ thông, TTGDTX”. T ực ện c ủ tr ơn trên đây, v ệc sử dụn LS nó r ên đã đ ợc các Sở áo dục & tập uấn quy mô, to n d ện Tạ T n ó , SV tron o tạo tr ển k nó c un , kịp t ờ vớ các đợt V p ổ t ôn đã tập uấn vấn đ trên v o t án 11/2013 vớ sự n ận t ức t ấu đáo củ Vv á trị củ SV tron Tuy n ên, qu k ảo sát sơ bộ củ c ún tô t ì v ệc lự c ọn v sử dụn SV vớ đ số SV ở đị p V vẫn rất lún tún , c ơn c ệu quả p át uy đ ợc n ữn v SV nó c un , đặc b ệt, trò t c cực tron n á trị vốn có Với vị trí quan trọn n vậy, vấn đ khai thác và sử dụng DSVH trong DH nói chung, trong DHLS nói riêng cần một công trình nghiên cứu khoa học tập trung, chuyên biệt, vớ đầy đủ cơ sở lý luận và thực tiễn, cũn n pháp và biện pháp có tính khả thi cao, nhằm khai thác tố một hệ thốn p ơn u t m năn của DSVH trong DH nói chung và DHLS nói riêng. Vớ n ữn lý do k o ọc v t ực t ễn n trên, c ún tô đã c ọn vấn đ “Sử dụng di sản văn hóa tại địa phương trong dạy học lịch sử Việt Nam (từ nguyên thuỷ đến giữa thế kỷ XIX) ở trường T PT tỉnh Thanh óa” l m luận án T n sĩ củ mìn v k ẳn địn t n côn củ đ t sẽ óp p ần t c cực đố vớ quá trìn đổ mớ v nân c o c ất l ợn LS ở tr ờn p ổ t ôn ện n y 2. ối tƣợng, phạm vi nghiên cứu 2.1. Đối tượng nghiên cứu của đề tài Là quá trình sử dụng DSVH tạ đị p ơn tron LS V ệt Nam (từ nguyên thuỷ đ n giữa TK XIX), lớp 10, tr ờng THPT tỉnh Thanh Hóa. 3 2.2. Phạm vi nghiên cứu SV - Nghiên cứu lí luận v sử dụn dụng DSVH tạ đị p ơn tron phần lịch sử Việt Nam, lớp 10 T tron LS; đ xuất các biện pháp sử một số bài nội khoá và hoạt động ngoại khoá, T (c ơn trìn c uẩn). (Kể từ đây, cụm từ “Lịch sử, lớp 10” sử dụng trong luận án này, xin được hiểu là chương trình chuẩn, THPT). u tra thực tiễn DHLS và sử dụng DSVH tạ đị p - ơn tron LS tại các tr ờng THPT tiêu biểu trên cả 3 vùng mi n: mi n nú , đồng bằng, mi n biển; ở các địa bàn: thành phố, thị xã, nông thôn của tỉnh Thanh Hóa. - TNSP từng phần và toàn phần thông qua một số bài nội khoá và hoạt động ngoại khoá phần lịch sử Việt Nam (từ nguyên thuỷ đ n giữa TK XIX), lớp 10, THPT tại nhữn tr ờng tiêu biểu của tỉnh Thanh Hoá. 3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục tiêu nghiên cứu Trên cơ sở khẳn định tầm quan trọng của DSVH trong DHLS ở tr ờng phổ thông, luận án lựa chọn, xác định những nội dung DSVH tiêu biểu ở đị p ơn v tập trun đ xuất những hình thức, biện pháp sử dụng nhằm nâng cao chất l ợng DHLS lớp 10 ở các tr ờng THPT tỉnh Thanh Hóa. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu ể thực hiện mục tiêu trên, luận án tập trung giải quy t những nhiệm vụ cụ thể sau: - Tìm hiểu tài liệu giáo dục học, tâm lý học, giáo dục lịch sử và lịch sử văn ó l ên qu n đ n đ tài. - Tìm hiểu thực trạng việc sử dụng DSVH trong DHLS ở tr ờng THPT tỉnh Thanh Hóa. - Tìm hiểu c dung DSVH ở đị p ơn trìn SGK Lịch sử Việt Nam, lớp 10 để xác định những nội ơn cần khai thác sử dụng trong DHLS tạ các tr ờng THPT tỉnh Thanh Hóa. - xuất các hình thức, biện pháp sử dụng DSVH tạ đị p ơn tron LS Việt Nam (từ nguyên thuỷ đ n giữa TK XIX), lớp 10 ở các tr ờng THPT tỉnh Thanh Hóa. - TNSP khẳn định tính khoa học, tính khả thi của các biện p áp m đ t đ xuất. đã 4 4. Cơ sở phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu 4.1. Cơ sở phương pháp luận Thực hiện đ tài, chúng tôi dự trên cơ sở p Mác - Lên n, t t ởng Hồ ơn p áp luận của chủ n n v qu n đ ểm củ ĩ ảng v giáo dục và giáo dục lịch sử. 4.2. Phương pháp nghiên cứu - Nhóm phương pháp nghiên cứu lý thuyết: phân tích tổng hợp các tài liệu v giáo dục học, tâm lý học, p ơn p áp LS, các tài liệu lịch sử, tài liệu văn ó l ên qu n đ n đ tài luận án; Nghiên cứu, phân tích c ơn trìn , SGK Lịch sử, lớp 10 để xác định nội dung cần sử dụng DSVH trong DH. - Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn: đ u tra, khảo sát thực trạng bằng việc sử dụng phi u đ u tra, phỏng vấn sâu, quan sát dự giờ, kiểm tr đán á để làm rõ tình hình khai thác, sử dụng DSVH trong DHLS ở tr ờng THPT. - TNSP: thi t k b để ti n hành thực nghiệm từng phần và toàn phần nhằm kiểm chứng những biện pháp mà luận án đ xuất. - Sử dụng toán học thống kê: để xử lý k t quả TNSP, so sánh các giá trị thu đ ợc giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứn ó l cơ sở nhằm đán á ệu quả của các biện pháp luận án đ xuất. 5. Giả thuyết khoa học Trong thực tiễn, việc sử dụng DSVH trong DHLS ở các tr ờng THPT nói c un , tr ờng THPT tỉnh Thanh Hoá nói riêng còn nhi u bất cập. N u GV các tr ờng THPT vận dụng các biện pháp sử dụng DSVH tạ đị p ơn n luận án đã đ xuất sẽ góp phần nâng cao chất l ợng DH bộ môn Lịch sử hiện nay. 6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận án - Ý nghĩa khoa học: k t quả nghiên cứu của luận án góp phần làm phong phú thêm lý luận DH bộ môn v vấn đ sử dụng DSVH trong DHLS ở tr ờng phổ t ôn , đặc biệt l đối với các DSVH tạ đị p ơn - Ý nghĩa thực tiễn: việc xác địn đ ợc nội dung hệ thống các DSVH ở địa p ơn cũn n đ xuất đ ợc các hình thức và biện pháp sử dụng trong DHLS 5 Việt Nam (từ nguyên thuỷ đ n giữa TK XIX) ở tr ờng THPT tỉnh Thanh Hoá sẽ góp phần nâng cao chất l ợng DH bộ môn. Luận án là tài liệu tham khảo bổ ích cho GV, sinh viên, học viên cao học... ngành S p ạm Lịch sử ở các tr ờn ại học v o đẳng nói chung. 7. óng góp của luận án - Luận án ti p tục khẳn địn v LS, đặc biệt là DSVH tạ đị p trò, ý n ĩ của việc sử dụng DSVH trong ơn - Phác họ đ ợc bức tranh v thực tiễn việc sử dụng DSVH trong DHLS ở các tr ờng THPT tỉnh Thanh Hóa. - Lựa chọn đ ợc hệ thốn đị p SV v xác địn đ ợc nội dung của các DSVH ở ơn có t ể sử dụng trong DH phần lịch sử Việt Nam (từ nguyên thuỷ đ n giữa TK XIX) THPT. - Xác địn đ ợc những yêu cầu v đ xuất hình thức, biện pháp sử dụng DSVH góp phần nâng cao chất l ợng DH bộ môn ở các tr ờng THPT tỉnh Thanh Hóa. 8. Cấu trúc luận án Ngoài phần mở đầu và k t luận, luận án bao gồm 4 c ơn , với cấu trúc n s u: Chương 1: Tổng quan các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài Chương 2: Sử dụng di sản văn hoá tại địa phương trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông - Lý luận và thực tiễn Chương 3: Hình thức và biện pháp sử dụng di sản văn hóa tại Thanh Hoá trong dạy học lịch sử Việt Nam (từ nguyên thuỷ đến giữa thế kỷ XIX) trung học phổ thông ở địa phương Chương 4: Thực nghiệm sư phạm 6 C ƢƠN 1 TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU L ÊN QUAN ẾN Ề TÀI DSVH nói chung, DSVH tạ đị p tron v n o oá t ơn nó r ên đã đ ợc các nhà khoa học n ớc nghiên cứu d ới nhi u óc độ khác nhau. Các nhà quản lý văn ờn đ sâu n ên cứu v vấn đ bảo tồn và phát triển; Các nhà sử học, văn hoá học, nhân học... tập trung nghiên cứu nguồn gốc hình thành, quá trình phát triển và giá trị của DSVH một cách toàn diện; Các nhà giáo dục học và giáo dục lịch sử lạ đ cập đ n SV n một nguồn nhận thức, một loạ p ơn t ện trực qu n đặc biệt hoặc l mô tr ờng giáo dục hiệu quả đối với th hệ trẻ. Trong phạm vi nghiên cứu củ đ tài, chúng tôi tập trung tìm hiểu các côn trìn l ên qu n đ n hai vấn đ chủ y u: Thứ nhất, các công trình nghiên cứu tâm lý học, giáo dục học và giáo dục lịch sử v sử dụng DSVH trong quá trình DH ở tr ờng phổ thông. Thứ hai, các công trình nghiên cứu v DSVH nói chung và DSVH tạ địa p ơn (T n Từ đán oá) nó r ên l m cơ sở lý luận, thực tiễn c o đ tài. á k t quả nghiên cứu v các công trình có liên quan, tác giả rút ra những k t luận, những vấn đ luận án k thừa, những vấn đ đặt ra cần ti p tục đ sâu nghiên cứu. 1.1. CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU VỀ SỬ DỤNG DI SẢN VĂN ÓA TRONG D Y HỌC 1.1.1. Trên thế giới 1.1.1.1. Các công trình nghiên cứu trong giáo dục học và tâm lý học DSVH vớ t các l p ơn t ện trực quan hiệu quả tron quá trìn đã đ ợc các nhà tâm lý học và giáo dục học trên th giới nghiên cứu qua nhi u công trìn Tr ớc h t, các tác gia nổi ti ng - tron đó có các n áo dục học và tâm lý học Liên Xô (B.P.Êxipôp, V. Onhisuc, M.A.Đanhilop & M.N. Xcatkin,...) trên cơ sở đán ác ov trò củ các p ơn t ện trực quan, của hoạt động thực tiễn đã co đó n một trong những nguyên tắc của lý luận nhận thức và là nhân tố không thể thi u trong lý luận DH. Khi bàn v cơ sở p ơn p áp luận của sự chỉ đạo hoạt động nhận thức của HS, B.P.Êxipôp trong Những cơ sở của lý luận DH, Tập 1, n ời dịch Nguyễn 7 Ngọc Quang (NXB Giáo dục, Hà Nộ , 1971) cũn k ẳn định “Trong quá trình hoạt động nhận thức của học sinh, mối tương quan giữa cái cụ thể và trừu tượng có một ý nghĩa lớn lao, nó dẫn tới chỗ hiểu biết hiện thực một cách phong phú hơn, súc tích hơn và sâu sắc hơn...”[59, tr.178]. SV còn đ ợc xem n một mô tr ờng tốt nhất để tổ chức những hoạt động giáo dục cho HS. Ở óc độ này, E.I. Gôlan trong Tập 2 của công trình Những cơ sở của lý luận DH (do Phan Huy Bích, Nguyễn Th Tr ờng dịch) lại rất quan tâm đ n hoạt động tham quan và cho rằn t m qu n tr ớc h t phục vụ việc t c lũy những biểu t ợng rõ rệt và những sự kiện sống, làm phong phú thêm kinh nghiệm ồng thời, phục vụ cho việc đặt mối liên hệ giữa lý thuy t với cảm tính của HS thực tiễn trong DH, là một trong nhữn p c ờng mối liên hệ giữ n tr ờng vớ đời sốn , có ý n dục thẩm mỹ, giáo dục lòn yêu quê n ơn t ện quan trọng nhất để tăn ĩ to lớn trong việc giáo ơn , yêu tổ quốc T m qu n đ ợc xem một hình thức công tác trí dục v đức dục, khắc phục chủ n áo đ u và bệnh nói suông trong DH [60, tr.67 - 68] ĩ k n v ện, ác đị đ ểm tham quan tác giả đặc biệt quan tâm là những di tích lịch sử, di tích kiến trúc cổ, các viện bảo tàng. Tác giả đã hướng dẫn cụ thể quy trình tổ chức và nhấn mạnh đặc điểm riêng, sự khác biệt về nội dung và cách tiến hành việc tham quan các địa điểm DSVH trên so với tham quan thiên nhiên hay tham quan sản xuất. Trong cuốn Phát triển tư duy HS (NXB Giáo dục, 1976), nhà tâm lý học nổi ti ng V. Onhisuc khẳn định: “Điều rất quan trọng để lĩnh hội được tốt các tri thức là phải có sự tương quan hợp lý giữa lời nói của giáo viên với các phương tiện trực quan”[128, tr.41]. Tác giả nhấn mạnh nhữn “ ìn ảnh thật” có v trò qu n trọng trong việc tạo biểu t ợng: “Nếu việc lĩnh hội bắt đầu từ chỗ tri giác trực tiếp các đối tượng, hiện tượng, quá trình hoặc tri giác hình ảnh thật của chúng thì trong trường hợp này một trong những nhiệm vụ chủ yếu của việc sử dụng tài liệu trực quan là hình thành những biểu tượng cụ thể trong ký ức của học sinh”[128, tr.41]. Ở khía cạnh này, DSVH vớ t các l n ữn “ ìn ảnh thật” của việc “tr ác trực ti p” đố t ợng nghiên cứu c n l cơ sở để ìn t n “b ểu t ợng cụ thể” c o S trong quá trình DH. òn A n lop & Xc tk n tron cuốn Lý luận DH ở trường phổ thông - Một số vấn đề của lý luận DH hiện đại, n ời dịc ỗ Thị Trang và 8 Nguyễn Ngọc Quang (NXB Giáo dục, Hà Nội, 1980) lại khẳn định nguyên tắc v sự thống nhất của cụ thể và trừu t ợng, nguyên tắc v tính trực quan trong DH khi nhấn mạnh:“Tính trực quan được coi như điểm xuất phát không thể thay thế được của sự dạy học”[53, tr.56]. Các tác giả cho rằng:“Học sinh hình thành những biểu tượng và khái niệm trên cơ sở các em tri giác sống động những vật thể và hiện tượng của ngoại giới hay những hình ảnh của chúng”[53, tr.55]. Vậy, để phát triển t duy trừu t ợng, DSVH là “cái cụ thể”, là “vật thể sống động” với “tính trực quan” sẽ trở t n đ ểm tựa cho quá trình hiểu bi t hiện thực phong phú và sâu sắc. Cùng với các nhà tâm lý học, giáo dục học Xô Vi t, các nhà nghiên cứu của nhi u quốc gia trên th giớ cũn đặc biệt coi trọng giá trị củ văn oá dân tộc, của DSVH vớ t các l p ơn t ện trực qu n v mô tr ờng thực tiễn tron Tr ớc th m TK XX , để t úc đẩy sự phát triển của giáo dục Trung Quốc, các nhà nghiên cứu giáo dục Trung Quốc đã tuyển chọn, biên dịch nhữn văn k ện nổi ti ng v cải cách giáo dục ở các n ớc phát triển: Mỹ, An , ức, Pháp, Ôxtrâylia, Nhật Bản trong bộ sách Cải cách giáo dục ở các nước phát triển (NXB Giáo dục, 2010) gồm 7 cuốn do Lữ ạt - Chu Mãn Sinh chủ biên... Bộ sác n y đ ợc xem l cơ sở lý luận và thực tiễn của công cuộc cải cách n n giáo dục mỗi n ớc, có nhi u phần liên quan trực ti p đ n đ tài nghiên cứu của luận án Tron đó, có n ữn qu n đ ểm và kinh nghiệm quan trọng khi cho rằn “t n trình học tập t ờn đ từ cụ thể đ n trừu t ợn ”, “p ải làm thực t thì mới học tốt đ ợc” Tron ảng dạy khoa học cần: để cho HS tích cực tham gia, tập trung thu thập và sử dụng các chứng cứ, cần cung cấp bối cảnh lịch sử, phản án đ ợc các chuẩn giá trị... Muốn l m đ ợc đ u đó V có t ể áp dụng nhi u biện p áp, tron đó, cần đ cao việc học tập với những nội dung thực t , coi trọng các giá trị văn oá dân tộc... Cuốn Cải cách giáo dục ở Pháp và Đức (NXB Giáo dục, 2010) cũn đã p ân tích rõ yêu cầu v con đ ờng cải cách củ n ớc n y, tron đó, c ún tô l u ý cải cách ở Pháp - đặc biệt là những cải cách dành cho bậc trung học sơ sở v T T Văn kiện v cải cách giáo dục Pháp 1986 khẳn định một nguyên nhân quan trọng của những vấn đ nan giải cố hữu mà bậc trung học cơ sở Pháp phả đối mặt là “Giáo dục trí lực trừu tượng khiến cho trường học trở nên khép kín, cứng nhắc, đồng thời khiến cho nội dung học xa dời thực tế” [56, tr.18]. DSVH với th mạnh của mình là tính cụ thể và tính thực tiễn là một giải pháp hiệu quả khắc phục tình trạn “x dời thực t ”n trên 9 Cuốn Cải cách giáo dục ở Nhật Bản và Ôxtrâylia (NXB Giáo dục, 2010) nêu rõ vào nhữn năm 80 của TK XIX, Nhật Bản đã đối diện vớ “tìn trạn suy t oá ” của giáo dục, một trong những nguyên nhân được chỉ rõ là niềm tin đối với văn hóa của dân tộc suy yếu, theo đó các chuẩn mực đạo đức xã hội truyền thống bị hỗn loạn và mất đi [57, tr.51]. Từ đó, ật Bản xác định trọng tâm của việc cải ti n nội dung DH là nhấn mạnh việc hiểu và nhận thức sâu sắc về văn hoá và truyền thống của nước mình, tổ chức c o S đ sâu v o xã ộ để ti p nhận tri thức giáo dục, coi trọng bồ d ỡng các tập quán sống, ý thức đạo đức công cộn , tăn c ờng các biện p áp o l u vớ các cơ qu n áo dục n o n tr ờng...; Các Báo cáo thẩm định của Hộ đồng giáo dục Nhật Bản v cải cách giáo dục lần thứ hai (1986), lần thứ ba (4/1987), lần thứ t (8/1987) đ u chú ý xây dựng và phát huy các cơ sở văn hoá xã hội, xem nó là các “căn cứ địa” của việc học tập [57, tr.116]. Như vậy, văn hoá truyền thống được xem như môi trường được coi trọng đặc biệt của quá trình DH đối với nền giáo dục Nhật Bản. Qu n đ ểm coi trọng giá trị củ văn oá dân tộc, của DSVH vớ t các l p ơn t ện trực qu n v mô tr ờng thực tiễn tron đã t ể hiện k á s n động trong bộ sách Đổi mới phương pháp DH của các nhà giáo dục Hoa Kỳ. Jemes H. Stronge, trong cuốn Những phẩm chất của người GV hiệu quả, n Canh (NXB Giáo dục Việt m, 2013) đã c o rằn , n ời dịc Lê Văn ời GV hiệu quả phải bi t sử dụng nhi u nguồn tài liệu k ác n u để đáp ứng nhu cầu học tập của HS. Một trong những yêu cầu khi chuẩn bị bài giảng là phải “có hình ảnh và hình dung ra phương pháp có thể chuyển tải nội dung bài giảng hiệu quả nhất” [133, tr.79]. Tác giả cũn đán ác op ơn p áp thức thực tiễn củ n xuất phát từ thực tiễn, nhấn mạnh việc liên hệ ki n ời GV hiệu quả. Đối với riêng môn Lịch sử và Khoa học xã hội, tác giả khẳng định người GV hiệu quả sẽ luôn tìm cách để những sự kiện xưa cũ trở nên gần gũi với HS bằng cách áp dụng nhiều biện pháp trước khi giảng dạy và đa dạng hóa các hoạt động trong lớp, trong đó có kể đến hoạt động tham quan bảo tàng (có thể là các bảo tàng trên internet nếu thiếu thời gian và kinh phí) [133, tr.154]. Iselle O. Martin - Kniep, trong cuốn Tám đổi mới để trở thành người GV giỏi, n ời dịc Lê Văn n ( X áo dục Việt Nam, 2013) đã trìn b y những thủ thuật DH mang tính gợ ý để GV vận dụng vào từng lớp học Tron tám đổi mới cuốn 10 sác đ cập tới có nhữn đổi mới rất hữu ích vớ đ t , n tích hợp c ơn trìn để GV và HS thực hiện c : c ỉ rõ sự cần thi t phải ơn trìn vớ t các l một thể thống nhất, gắn k t. Các hình thức tích hợp nội dung và kĩ năn với những ví dụ cụ thể tác giả trình bày là những gợi ý gần vớ đ tài. Ví dụ: GV môn khoa học xã hội sử dụng nghệ thuật, văn học để giúp HS hiểu rộng hơn về một vùng văn hoá là một cách tích hợp v nội dung trong phạm vi lớp học...Tác giả nhấn mạnh việc sử dụn p ơn p áp đán á ắn vớ đời sống thực t là một địn ớng cho hoạt động dạy trong nhà tr ờng, cần tạo đ u kiện thuận lợ c o n ời học gắn việc học tập với thực t , chú ý sự liên hệ với thực tiễn cuộc sống. Như vậy, trong trường hợp này DSVH không chỉ là một“chất liệu” để tiến hành tích hợp mà trở thành môi trường thực tiễn của hoạt động kiểm tra, đánh giá nói riêng, quá trình DH nói chung. Một số tác giả n Robert J rz no, ebra J.Pickering, JanneE.Pollock trong cuốn Các phương pháp DH hiệu quả (NXB Giáo dục Việt Nam, 2013), trên cơ sở nghiên cứu thực t giảng dạy và tổng hợp lý thuy t, đã k ẳn định tính khả thi và hiệu quả củ p ơn t ức giảng dạy bằng hình ảnh. vậy, qua công trình nghiên cứu của các nhà giáo dục học và tâm lý học Liên Xô, Hoa Kỳ v các n ớc có n n giáo dục tiên ti n trên th giới, chúng tôi nhận thấy, mặc dù không nêu rõ khái niệm trị của loạ p ơn t ện SV n n ở nhữn đặc biệt n y đã đ ợc đ cập. Ở p óc độ khác nhau giá ơn d ện l đồ dùng trực quan, DSVH trở thành cơ sở để HS ghi nhớ tự giác, tạo biểu tượng, hình thành khái niệm, tích cực tư duy; Ở p ơn diện là tài liệu học tập, DSVH là loại tài liệu văn oá qu n trọng, giúp HS hiểu và nhận thức sâu sắc về văn hoá và truyền thống, về các chuẩn mực đạo đức xã hội; Ở p ơn d ện mô tr ờng học tập, DSVH chính là những cơ sở học tập thực tế, môi trường thực tiễn sống động, khắc phục việc học tập xa dời thực tế... Những nghiên cứu quan trọng trên đã óp p ần khẳn định sự hợp lý, đún đắn, khoa học và cần thi t tron ớng nghiên cứu củ đ tài. 1.1.1.2. Nghiên cứu của các nhà giáo dục lịch sử Các nhà giáo dục lịch sử cũn có n u công trình nghiên cứu giá trị liên quan đ n đ tài. Viện sĩ Xtơrajốp. A.I trong cuốn Phương pháp giảng dạy lịch sử (Sách dùng cho GV) (NXB Giáo dục, Hà Nội, 1964) cho rằng các tài liệu văn oá - lịch sử có vai trò quan trọng trong việc cung cấp tri thức, giáo dục đạo đức, t t ởng và phát triển kĩ 11 năn t ực hành bộ môn. Tác giả cũn đ cập đ n một số nguyên tắc DH và gợi ý v p ơn p áp k vận dụng giảng dạy nội dung này. Tác giả A.A.Vagin trong Phương pháp DHLS ở trường phổ thông (Tài liệu dịc , T v ện tr ờn S dụng tài liệu lịch sử đị p ộ , 1972) cũn n ấn mạnh vai trò của việc sử ơn tron LS Ôn c o rằng, việc sử dụn đ dạng các nguồn tài liệu, nhất là tài liệu lịch sử đị p ơn v o b ọc tạo nên một tình trạn tâm l đặc biệt gọ l “cảm thấy có thật” quá k ứ lịch sử Tron tr ờng hợp này, DSVH tạ đị p ơn c n l một nguồn tài liệu đị p ơn qu n trọng rất cần khai thác sử dụng trong DH nói chung, DHLS nói riêng. Nhà nghiên cứu lý luận DH nổi ti ng r , trong tác phẩm Chuẩn bị giờ học lịch sử như thế nào (NXB Giáo dục, Hà Nội, 1973), đã đ r p quy t giờ học t eo ớng mới của lý luận DH Xô Vi t lúc bấy giờ là chuẩn bị giờ học nhằm mục đ c p át uy suy n thức củ ơn t ức giải S Tron đó, tác ĩ độc lập và tính tích cực trong hoạt động nhận ả khẳn định, một trong những yêu cầu quan trọng nhất của một giờ học lịch sử là trang bị cho giờ học tất cả những phương tiện DH cần thiết, sử dụng tài liệu trực quan như là một nguồn nhận thức. Tác giả cho rằng: “Toàn bộ công tác dạy học sẽ vô cùng có lợi, nếu thầy giáo hiểu môn học trên cơ sở tất cả những nguồn tư liệu có liên quan đến sự kiện...” và chỉ rõ “Bản thân cơ chế hình thành kiến thức lịch sử đòi hỏi một khối lượng tài liệu sự kiện phong phú, sáng sủa, giàu hình tượng, giàu cảm xúc, tài liệu đó đưa ra một bức tranh nguyên vẹn của hiện tượng nào đó”[52, tr.10 - 24] vậy, tác giả đã k ẳn định một cách gián ti p giá trị của DSVH vớ t các l n ững “nguồn tư liệu có liên quan đến sự kiện”, “tài liệu trực quan”, “phương tiện DH”…Trên cơ sở đó, tác ả nhấn mạnh giá trị của việc tổ chức công tác nghiên cứu thực t , học tập tạ nơ xảy ra các sự kiện lịch sử (tức l đị đ ểm S) đối với DH bộ môn, xem đây l một trong nhữn đ u kiện của hoạt động DH góp phần ìn t n t duy độc lập và tính tự lập của HS. I.Ia.Lecne trong cuốn Phát triển tư duy của HS trong DHLS (Tài liệu dịch, T v ện tr ờn S ộ , 1981), đã c ỉ ra nhữn con đ ờng, biện pháp trong DHLS nhằm p át uy năn lực t duy độc lập, sáng tạo củ S Ôn cũn c ỉ rõ DH trực quan có vai trò quan trọng, cùng với những biện pháp khác góp phần kích thích năng lực sáng tạo, tính tích cực nhận thức của HS để nâng cao chất lượng của giờ học lịch sử. 12 M.B Коpоткова, M.T Стyденикин, Memoдuка oбyчeнuя ucmopuu в cxeмx, mаблuцax, onucанuяx, Гуманитарный Издательский Центр Владос Москва, 1999 (Các tác giả M.B.Kôrôkôva và T.T.Studennhikin trong cuốn Phương pháp dạy môn Lịch sử theo sơ đồ, bảng biểu, mô tả, xuất bản tạ txcov năm 1999) t ực sự có giá trị đối vớ đ tài. Tác giả đã k ẳn định phương pháp tiếp cận lịch sử - văn hoá được coi là mô hình phổ biến nhất hiện nay như một phần của nền văn minh. Cuốn sác đã d n c ủ đ 15 để trình bày v “ ụng cụ trực qu n tron LS” Với cách trình bày bằn sơ đồ, bảng biểu các tác giả đã p ân loại và gợi ý cách sử dụng, p ơn p áp, p ơn t ện sử dụng cho mỗi loạ (tron đó có loại hình thuộc DSVH) rất hiệu quả; Chủ để 19 hướng dẫn về cách sử dụng một loại hình DS là văn học nghệ thuật trong các bài học lịch sử với những dẫn chứng minh họa cụ thể. - Với sự hỗ trợ của Uỷ ban Châu Âu tron c ơn trìn n ên cứu và giáo dục DS, cuốn Heritage in the classroom: A Practical Manual for Teachers (Publisher Het Gemeenschapsonderwijs, 2005) (DS trong lớp học: Sác ớng dẫn thực hành cho GV - NXB Giáo dục Cộn đồng Flender, 2005) của các tác giả nghiên cứu chuyên sâu v giáo dục S đ n từ 5 n ớc Châu Âu: Veerle De Troyer, Jens Vermeersch, Hildegarde Van, Klaus Kösters, Pieter Mols, Jacqueline Van Leeuwen, cole V tré, F b o zz c nell , Anton ett Cuốn sác đ ợc xuất bản bằng 5 thứ ti n : estro đã đ ợc công bố. L n, An , áp, ức và Ý tập trung ớng dẫn các cách ti p cận DS ở Châu Âu và cách GV sử dụng DS trong các bài học ở tr ờng phổ thông với 34 ví dụ thực t đ ợc chọn lọc. Công trình tập trung làm rõ những vấn đ lý luận liên quan đ n Sn : k á n ệm v DSVH, những biểu hiện hình thức tồn tại và giá trị củ nó tron các lĩn vực (trong cuộc sống nói chung, lịch sử, văn oá, xã ội). Từ ơn 2 đ n ơn 5 các tác ả đ sâu b n trực ti p v việc giáo dục DS ở tr ờng học: giới thiệu các loại DS có thể học tập (các dấu v t, các viện bảo tàng, các nghi thức và câu chuyện…), đ xuất một số biện pháp giáo dục DS (cách lựa chọn DS, tổ chức DH vớ gợi ý các đặt câu hỏ , các ơn p áp l m v ệc và có sự lựa chọn riêng trong cách trình bày k t quả, GV chỉ l n ẳn ơn 5 y “mở”, ớng dẫn cho HS ti p cận DS cởi mở ơn, tạo đ u kiện cho HS chủ độn t duy, tự quy t địn p trìn đã d n S “đón ” ờ úp đỡ, hỗ trợ…) ôn ới thiệu 34 ví dụ cụ thể, tron đó, có việc thực hiện 13 các dự án v DS dành cho HS phổ thông. Công trình là tài liệu quý, có đón óp trực ti p v lý luận và gợi ý những giải pháp thực tiễn đối vớ đ tài của chúng tôi. vậy, cũn n các n áo dục học và tâm lý học, các nhà nghiên cứu giáo dục lịch sử trên th giới qua công trình của mình ti p tục gián ti p hoặc trực ti p khẳn định vai trò của DSVH trong quá trình DHLS ở tr ờng phổ thông. Các tác giả đã n ấn mạnh sự cần thi t phải sử dụng các tài liệu v văn oá - lịch sử trong DH bộ môn và cho rằng nguồn tài liệu này có giá trị hỗ trợ HS phát triển toàn diện cung cấp tri thức, giáo dục đạo đức, t t ởng và phát triển kĩ năn t ực hành bộ môn; Vớ t các l p ơn t ện trực qu n, l mô tr ờng DH gắn li n thực tiễn, là nguồn nhận thức lịch sử, là một loại tài liệu lịch sử đị p ơn qu n trọn , SV đã b ớc đầu đ ợc các tác giả đ cập đ n các yêu cầu sử dụng và gợi ý các biện pháp vận dụng trong thực tiễn Tron đó, ìn t ức tổ chức DH tạ đị đ ểm S đã đ ợc l u ý l một trong nhữn đ u kiện của hoạt động DH góp phần ìn t n t duy độc lập và tính tự lập của HS. Những nghiên cứu quan trọng của các công trình trên không nhữn đã k ẳn định sự hợp lý, đún đắn, khoa học và cần thi t tron ớng nghiên cứu củ đ tài mà còn góp phần xây dựn cơ sở lý luận c o đ tài trong quá trình thực nghiệm và ứng dụng thực tiễn. 1.1.2. Ở Việt Nam 1.1.2.1. Các công trình nghiên cứu trong giáo dục học và tâm lý học Khác với cách ti p cận của các nhà quản lý và nghiên cứu văn oá, các n giáo dục học và tâm lý học n ớc ngoà cũn n vớ củ óc độ l p SV ở Việt m đã n ìn n ận DSVH ơn t ện trực qu n v mô tr ờng thực tiễn của việc DH. Giá trị tron quá trìn đã đ ợc các nhà nghiên cứu khẳn định qua việc nhấn mạnh giá trị củ đồ dùng trực qu n v mô tr ờng thực tiễn. Cụ thể: Trong Giáo trình giáo dục học (Tài liệu l u n nội bộ, Tủ sác S Nội II, 1971), ngay từ nhữn năm 70 của TK XIX, các nhà nghiên cứu đã c ỉ ra một tron năm p ơn c âm áo dục là lý luận gắn li n với thực t . Từ đó, c o rằng GV mỗi kh có đ u kiện phải cho HS trực ti p quan sát sự vật và hiện t ợng thật, đối với sự vật và hiện t ợng không trực ti p qu n sát đ ợc, GV có thể sử dụn đồ dùng trực qu n để khôi phục lại hình ảnh củ c ún c o cập đ n hình thức tổ chức giờ học tạ nơ có S qu n sát ện t ợng, sự kiện đ n áo trìn đ ọc (đối với môn Lịch sử l đị đ ểm DS) và khẳn định tầm quan trọng của hoạt động tham