Tài liệu Sử dụng bài tập tình huống liên hệ với lịch sử thế giới trong dạy học lịch sử việt nam 1945 2000 ở trường trung học phổ thông

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC BÙI THỊ NGÀ SỬ DỤNG BÀI TẬP TÌNH HUỐNG LIÊN HỆ VỚI LỊCH SỬ THẾ GIỚI TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM 1945 - 2000 Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG (CHƯƠNG TRÌNH CHUẨN) LUẬN VĂN THẠC SĨ SƯ PHẠM LỊCH SỬ CHUYÊN NGÀNH: LÝ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC (BỘ MÔN LỊCH SỬ) Mã số: 60 14 01 11 Người hướng dẫn khoa học: TS. Hoàng Thanh Tú HÀ NỘI - 2014 LỜI CẢM ƠN Trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành và sâu sắc nhất tới TS. Hoàng Thanh Tú, người đã tận tình hướng dẫn, chỉ bảo, giúp đỡ và tạo mọi điều kiện thuận lợi để tôi hoàn thành luận văn. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn tới toàn thể các thầy cô trường Đại học Giáo dục - Đại học Quốc gia Hà Nội; thầy cô khoa Lịch sử, trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn - Đại học Quốc gia Hà Nội; trường Đại học Sư phạm Hà Nội; thầy cô giáo và học sinh các trường THPT; cán bộ thư viện Đại học Quốc gia Hà Nội, Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn; phòng tư liệu Đại học Giáo dục đã giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện luận văn. Lời cuối cùng, tôi xin trân trọng cảm ơn gia đình, bạn bè đã luôn động viên, giúp đỡ tôi vượt qua những khó khăn để hoàn thành luận văn này. Hà Nội, tháng 11 năm 2014 Tác giả Bùi Thị Ngà i DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT CNTB Chủ nghĩa tư bản CNXH Chủ nghĩa xã hội GV Giáo viên HS Học sinh Nxb Nhà xuất bản SGK Sách giáo khoa TBCN Tư bản chủ nghĩa THPT Trung học phổ thông XHCN Xã hội chủ nghĩa ii MỤC LỤC Lời cảm ơn ...............................................................................................................i Danh mục các chữ viết tắt........................................................................................ii Mục lục ................................................................................................................. iii Danh mục các bảng ................................................................................................vi Danh mục các biểu đồ, sơ đồ .................................................................................vii MỞ ĐẦU ................................................................................................................1 1. Lý do chọn đề tài .................................................................................................1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ...................................................................................3 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu........................................................................8 4. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu...........................................................................8 5. Cơ sở phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu..........................................9 6. Giả thuyết khoa học...........................................................................................10 7. Đóng góp của đề tài ...........................................................................................10 8. Ý nghĩa khoa học và ý nghĩa thực tiễn của đề tài ...............................................10 9. Cấu trúc luận văn...............................................................................................10 CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC SỬ DỤNG BÀI TẬP TÌNH HUỐNG LIÊN HỆ VỚI LỊCH SỬ THẾ GIỚI TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG........11 1.1. Cơ sở lý luận ..................................................................................................11 1.1.1. Một số khái niệm cơ bản..............................................................................11 1.1.2. Vai trò, ý nghĩa của việc sử dụng bài tập tình huống liên hệ lịch sử thế giới trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường trung học phổ thông...............................19 1.1.3. Những yêu cầu cơ bản của việc sử dụng bài tập tình huống liên hệ lịch sử thế giới trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường trung học phổ thông........................24 1.1.4. Quy trình xây dựng và giải quyết bài tập tình huống liên hệ lịch sử thế giới với lịch sử Việt Nam .............................................................................................26 1.1.5. Một số định hướng sử dụng bài tập tình huống trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường trung học phổ thông........................................................................32 iii 1.2. Thực trạng sử dụng bài tập tình huống liên hệ lịch sử thế giới trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường trung học phổ thông .....................................................36 1.2.1. Mục đích khảo sát........................................................................................36 1.2.2. Nội dung điều tra .........................................................................................36 1.2.3. Kết quả khảo sát ..........................................................................................37 1.2.4. Những vấn đề đặt ra cần giải quyết ..............................................................45 TIỂU KẾT CHƯƠNG 1 ........................................................................................50 CHƯƠNG 2. MỘT SỐ BIỆN PHÁP SỬ DỤNG BÀI TẬP TÌNH HUỐNG LIÊN HỆ VỚI LỊCH SỬ THẾ GIỚI TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM TỪ NĂM 1945 ĐẾN NĂM 2000 Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM..........................................................................................51 2.1. Vị trí, mục tiêu, nội dung kiến thức cơ bản phần Lịch sử Việt Nam từ năm 1945 đến năm 2000 ...............................................................................................51 2.2. Xác định nội dung của phần Lịch sử Việt Nam từ năm 1945 đến năm 2000 có mối liên hệ với lịch sử thế giới ..............................................................................54 2.3. Xây dựng bài tập tình huống liên hệ lịch sử thế giới với lịch sử Việt Nam từ năm 1945 đến năm 2000........................................................................................58 2.3.1. Xây dựng bài tập tình huống liên hệ giữa sự kiện lịch sử Việt Nam và lịch sử thế giới theo quy luật đồng đại...............................................................................58 2.3.2. Xây dựng bài tập tình huống liên hệ giữa sự kiện lịch sử Việt Nam và lịch sử thế giới theo quy luật lịch đại (liên hệ nhân quả và định hướng). ...........................60 2.3.3. Xây dựng bài tập tình huống liên hệ giữa sự kiện lịch sử Việt Nam và lịch sử thế giới theo hướng liên hệ tác động, ảnh hưởng hai chiều.....................................62 2.4. Một số biện pháp sử dụng bài tập tình huống liên hệ với lịch sử thế giới trong dạy học phần Lịch sử Việt Nam từ năm 1945 đến năm 2000 .................................64 2.4.1. Sử dụng bài tập tình huống kết hợp thảo luận nhóm để phân tích bản chất, mối liên hệ của các sự kiện lịch sử, rút ra ý nghĩa và bài học lịch sử......................64 2.4.2. Sử dụng bài tập tình huống hướng dẫn học sinh thực hiện dự án học tập......68 2.4.3. Sử dụng bài tập tình huống hướng dẫn học sinh tự học, tự nghiên cứu................72 2.5. Thực nghiệm sư phạm ....................................................................................76 iv 2.5.1. Mục đích thực nghiệm .................................................................................76 2.5.2. Đối tượng thực nghiệm ................................................................................76 2.5.3. Phương pháp thực nghiệm ...........................................................................77 2.5.4. Nội dung thực nghiệm .................................................................................77 2.5.5. Kết quả thực nghiệm....................................................................................80 TIỂU KẾT CHƯƠNG 2 ........................................................................................88 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ......................................................................89 TÀI LIỆU THAM KHẢO...................................................................................92 PHỤ LỤC.............................................................................................................96 v DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Bảng thống kê ý kiến của HS về mức độ sử dụng bài tập liên hệ với lịch sử thế giới trong dạy học lịch sử Việt Nam từ 1945 - 2000 ................................... 41 Bảng 1.2. Bảng thống kê ý kiến của HS và GV về việc lựa chọn các biện pháp sử dụng bài tập tình huống liên hệ với lịch sử thế giới trong dạy học lịch sử Việt Nam ....42 Bảng 2.1. Bảng thống kê điểm kiểm tra của HS lớp thực nghiệm và lớp đối chứng .....85 vi DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ, SƠ ĐỒ Biểu đồ 1.1. Biểu đồ tổng hợp ý kiến GV về khó khăn gặp phải khi trong việc sử dụng bài tập tình huống liên hệ với lịch sử thế giới trong dạy học lịch sử Việt Nam ............44 Biểu đồ 2.1. Biểu đồ thể hiện mức độ hứng thú với giờ học ở lớp thực nghiệm và đối chứng ..............................................................................................................83 Biểu đồ 2.2. Biểu đồ so sánh kết quả bài kiếm tra của hai lớp thực nghiệm và đối chứng ....................................................................................................................86 Sơ đồ 1.1. Sơ đồ về quy trình xây dựng và sử dụng bài tập tình huống liên hệ với lịch sử thế giới trong dạy học lịch sử Việt Nam .....................................................27 vii MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Xuất phát từ yêu cầu đổi mới chất lượng giáo dục đào tạo của Việt Nam nhằm tạo ra được những công dân có đủ tri thức, phẩm chất, năng lực phù hợp với xã hội hòa bình, dân chủ và hội nhập hiện nay, giáo dục có vai trò quyết định trong việc hình thành và phát triển nhân cách con người và trang bị những kỹ năng và kiến thức cần thiết cho họ bước vào cuộc sống lao động. Trong xu thế đổi mới giáo dục hiện nay, đặc biệt nhấn mạnh các phương pháp dạy học góp phần nâng cao tính tích cực của HS, các kiến thức trong sách vở được vận dụng vào các tình huống khác nhau để cải tạo hiện thực và cải tạo bản thân người học. Phương pháp dạy học qua tình huống có nhiều ưu điểm nổi trội, làm tăng hứng thú học tập của HS, mang lại hiệu quả học tập cao, giúp HS thường xuyên được rèn luyện năng lực tư duy độc lập, năng lực giải quyết vấn đề, cụ thể hơn là tư duy phê phán và tư duy sáng tạo, cơ sở của sự thích nghi và sáng tạo trong môi trường mới luôn biến động của cuộc sống. Trong điều kiện xã hội phát triển chủ yếu dựa trên nền kinh tế tri thức, mục tiêu của giáo dục Việt Nam cần phát triển con người một cách toàn diện cả về phẩm chất và năng lực. Cùng với các môn học khác ở trường phổ thông, môn Lịch sử góp phần quan trọng vào việc giáo dục thế hệ trẻ theo mục tiêu giáo dục toàn diện, giúp cho HS đạt được những kiến thức cơ bản, cần thiết về lịch sử dân tộc và lịch sử thế giới, góp phần hình thành thế giới quan khoa học, giáo dục lòng yêu quê hương đất nước, truyền thống dân tộc, cách mạng, bồi dưỡng năng lực tư duy, hành động, thái độ ứng xử đúng đắn trong đời sống xã hội. Nội dung chương trình môn Lịch sử trong dạy học ở trường phổ thông bao gồm hai phần: Lịch sử thế giới và Lịch sử Việt Nam. Lịch sử Việt Nam là một bộ phận của lịch sử thế giới và luôn có mối liên hệ, tác động qua lại lẫn nhau với lịch sử thế giới, đặc biệt là giai đoạn lịch sử từ 1945 đến năm 2000. Đây là một giai đoạn lịch sử dài, chứng kiến cuộc Cách mạng tháng Tám năm 1945 thành công đưa nước ta từ một nước thuộc địa trở thành một nước độc lập và tự do, chứng kiến hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ thần thánh của dân tộc và chặng đường đầu đầy khó khăn trong sự nghiệp đổi mới, xây dựng chủ 1 cũng là giai đoạn lịch sử gần với bối cảnh nghĩa xã hội ở Việt Nam. Mặt khác đây mới của thời đại ngày nay. Trong bối cảnh hội nhập toàn cầu hiện nay, Việt Nam đang có nhiều những cơ hội và thách thức mới nên cần phải có những bước đi phù hợp, xây dựng được một nền kinh tế hùng mạnh, phát triển nguồn tri thức, gìn giữ và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc... Các vấn đề của lịch sử dân tộc chịu ảnh hưởng và tác động qua lại với lịch sử thế giới. Việc sử dụng kiến thức lịch sử thế giới trong dạy học lịch sử Việt Nam nói chung và sử dụng bài tập tình huống liên hệ với lịch sử thế giới trong dạy học lịch sử Việt Nam nói riêng không những giúp HS nhận thức được toàn diện sự phát triển của lịch sử thế giới và dân tộc mà còn có tác dụng giáo dục về tư tưởng, đạo đức, thế giới quan, cách nhìn nhận, đánh giá những biến đổi của lịch sử. Tuy nhiên việc sử dụng, liên hệ các kiến thức lịch sử thế giới trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường phổ thông chưa thực sự được khai thác triệt để và chưa có biện pháp sử dụng hiệu quả. Lịch sử Việt Nam là hình ảnh thu nhỏ, một bộ phận của lịch sử thế giới, nhưng có nét riêng biệt, đa dạng và phong phú của mình, đóng góp vào sự phát triển của lịch sử nhân loại. Ngày nay, sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc xã hội chủ nghĩa đòi hỏi trước hết phải hiểu sâu tình hình đất nước, những điều kiện lịch sử cụ thể và mọi mặt tình hình. Nếu không đặt lịch sử dân tộc trong mối tương quan với lịch sử thế giới, gắn với thế giới, với tiến trình phát triển thế giới thì cũng không thể đánh giá sâu sắc và đầy đủ tình hình đất nước. Chỉ có tự giác nắm chắc những quy luật sâu xa của sự phát triển lịch sử thế giới, mới có thể xác định đúng con đường đi cho dân tộc. Chỉ có nắm bắt nhanh nhạy những tình hình mới, những xu thế mới diễn ra trên thế giới, mới có thể đề ra những chủ trương chiến lược, sách lược đúng đắn, thích hợp. Do đó, để không lạc hướng trước thế giới với các sự kiện phức tạp, chúng ta cần tìm hiểu các mối liên hệ bản chất, những quy luật và tính quy luật nằm ở tầng sâu thế giới hiện tượng, những xu thế cơ bản ở tầm "lịch sử thế giới", tầm thời đại. Việc sử dụng bài tập tình huống liên hệ với lịch sử thế giới trong dạy học lịch sử Việt Nam giúp HS nhận thức được mối liên hệ giữa lịch sử thế giới và lịch sử Việt Nam, đặc biệt là phần lịch sử hiện đại từ năm 1945 đến năm 2000, đồng thời phân tích được bản chất, rút ra bài học từ các sự kiện lịch sử có quan hệ với lịch sử 2 tình huống thực tiễn của cuộc sống. Với thế giới, vận dụng nó vào giải quyết các những bài tập tình huống từ thực tế cuộc sống hay tình huống do GV đặt ra sẽ giúp học sinh nâng cao khả năng giải quyết vấn đề, khả năng hợp tác và kích thích HS tư duy. Từ những tình huống đó sẽ tạo ra hứng thú đối với HS và với những kiến thức rút ra từ việc giải quyết tình huống sẽ là những hành trang bổ ích để các em vận dụng trong cuộc sống sau này. Do vậy, việc sử dụng các bài tập tình huống liên hệ lịch sử thế giới trong dạy học lịch sử Việt Nam và xây dựng quy trình hợp lý và vận dụng vào dạy học là một vấn đề thiết thực. Xuất phát những những lý do trên, chúng tôi lựa chọn đề tài: "Sử dụng bài tập tình huống liên hệ với lịch sử thế giới trong dạy học lịch sử Việt Nam 19452000 ở trường THPT (chương trình chuẩn)" làm đề tài nghiên cứu cho luận văn tốt nghiệp của mình. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Trong lịch sử phát triển của giáo dục, phương pháp dạy học tình huống đã được một số nhà nghiên cứu khoa học giáo dục quan tâm cả về mặt lý luận và thực tiễn nhằm góp phần nâng cao tính tích cực, chủ động, sáng tạo và hứng thú học tập của người học. Nhiều công trình nghiên cứu ở nước ngoài và trong nước đã đề cập tới vấn đề dạy học thông qua nghiên cứu tình huống học tập. 2.1. Tài liệu nước ngoài Ở nước ngoài, có nhiều công trình mang tính lý luận cao, đề cập chuyên sâu tới một số khía cạnh như làm thế nào để phát huy tính tích cực của HS, làm thế nào để xử lý tốt mối quan hệ giữa sách giáo khoa, tài liệu tham khảo, phương pháp dạy học của GV, môi trường học tập... Những cuốn sách này đã được dịch ra tiếng Việt và được tiếp cận bởi các nhà giáo dục Việt Nam, chúng ta có thể kể đến các tác giả và các công trình như: Trong cuốn sách"Những cơ cở của việc dạy học nêu vấn đề" (Nxb Giáo dục 1976), tác giả V. Ôkôn đã đưa ra khái niệm về dạy học nêu vấn đề, ông quan niệm "dạy học nêu vấn đề là tập hợp những hoạt động như tổ chức các tình huống có vấn đề, phát biểu vấn đề, giúp đỡ cần thiết cho HS trong việc giải quyết vấn đề, kiểm tra phép giải đó và cuối cùng điều khiển quá trình hệ thống hóa, củng cố kiến thức tiếp thu được" [49, tr.68]. Tác giả phân định "vấn đề" được nảy sinh từ "tình 3 gắn với hai yếu tố "cái đã biết" và "cái huống có vấn đề". Và theo đó, vấn đề luôn chưa biết" trong đó cái đã biết là điều kiện để đi đến cái cần biết. Bằng việc xây dựng cơ sở lý luận và kiểm chứng qua thực nghiệm, công trình của V.Ôkôn, từ lâu nay, được xem là viên đá đặt nền móng xây dựng tư tưởng dạy học nêu vấn đề trong lý luận dạy học hiện đại. I.Ia.Lecne với cuốn "Dạy học nêu vấn đề" (Nxb Giáo dục - 1977) nói về nguồn gốc dạy học nêu vấn đề, các chức năng và tiêu chuẩn đánh giá trong dạy học nêu vấn đề, các dạng dạy học nêu vấn đề. I.Ia Lecne là nhà sư phạm có đóng góp vào việc nghiên cứu lý luận dạy học thời Xô Viết, Lecne có nhiều công trình nghiên cứu về phương pháp dạy học. Trên cơ sở phân biệt các kiểu dạy học xuất hiện từ lâu nay, Lecne chú ý tới vấn đề phát triển tư duy sáng tạo cho HS, xem đó là yêu cầu quan trọng của nhà trường trong giai đoạn mới. Vì thế, ông đi sâu nghiên cứu cơ sở lý luận của quan niệm dạy học nêu vấn đề. Lecne cho rằng "Dạy học nêu vấn đề có nội dung là: trong quá trình HS giải quyết một cách sáng tạo các vấn đề và bài toán có vấn đề trong một hệ thống nhất định thì diễn ra sự lĩnh hội sáng tạo các tri thức và kĩ năng, sự nắm kinh nghiệm hoạt động sáng tạo mà xã hội tích lũy được, sự hình thành nhân cách có tính tích cực công dân, có trình độ phát triển cao và có ý thức tự giác của xã hội XHCN" [25, tr.81]. Trên cơ sở phân tích mối quan hệ nội tại của dạy học nêu vấn đề, tác giả đi sâu giải thích các yếu tố tạo nên tư tưởng dạy học này, đó là "vấn đề", "tình huống có vấn đề". Trong tác phẩm "Chuẩn bị giờ học Lịch sử như thế nào?" (Nxb Giáo dục, 1978), N.G.Đairi - Nhà giáo dục Liên Xô đã trình bày các nguyên tắc cơ bản của giờ học lịch sử ở trường phổ thông. Với ông trong giờ học cần đặc biệt chú ý đến nêu vấn đề, nhằm rèn luyện năng lực nhận thức, phát huy tính tích cực độc lập suy nghĩ của HS, góp phần nâng cao chất lượng của việc dạy học lịch sử. Cuốn "Phát huy tính tích cực của học sinh như thế nào"(Nxb Giáo dục, 1978) của nhà giáo dục Liên Xô I.F.Kharlamôp đã chú ý đến tác dụng của việc phát triển tư duy học tập của HS qua dạy học nêu vấn đề. Đồng thời qua đó ông cho rằng để giờ học đạt chất lượng cao, nhiệm vụ trọng tâm là việc phát huy tính tích cực học tập của HS. HS tự chủ động tìm tòi tri thức qua cách nêu vấn đề trong dạy học. 4 Ngoài ra, nhà sư phạm A. M. Machiuskin trong nghiên cứu: "Các tình huống có vấn đề trong tư duy và trong dạy học" nhấn mạnh vai trò của dạy học nêu vấn đề, xem "tính nêu vấn đề trong dạy học phải được hiểu trước hết là một giai đoạn cần thiết trong quá trình hình thành hành động, trong quá trình lĩnh hội tri thức" [1, tr. 120]. Từ căn cứ này, tác giả tập trung tìm hiểu yếu tố then chốt của dạy học nêu vấn đề là tình huống có vấn đề và đi sâu lý giải mối quan hệ từ góc độ tâm lý và tư duy khi tiến hành cách thức dạy học có tính sáng tạo. Trong cuốn "Các phương pháp dạy học hiệu quả" của các tác giả Robert J. Marzano, Debra J. Pickering, Jane E. Pollock (Nguyễn Hồng Vân dịch, Nxb Giáo dục, 2011). Cuốn sách giới thiệu các phương pháp dạy học hiệu quả được rút ra từ nhiều công trình nghiên cứu thực tế giảng dạy và lí thuyết tổng hợp với mục đích phát huy cao độ khả năng học tập của HS, nâng cao chất lượng giảng dạy của giáo viên đứng lớp. Nhân tố quan trọng nhất tác động đến việc học của HS là các thầy cô giáo, trên cơ sở đó, mỗi phương pháp dạy học đã chỉ ra cho GV những cách làm cụ thể để thực hiện công tác giảng dạy hiệu quả nhất như áp dụng các nghiên cứu khoa học vào quá trình giảng dạy; Nhận ra sự giống nhau và khác nhau; Tóm tắt và ghi ý chính; Phương pháp khích lệ học tập và công nhận những cố gắng; Bài tập về nhà và thực hành trên lớp; Các cách thể hiện phi ngôn ngữ; Học phối hợp trong tổ nhóm; Lập mục tiêu và đưa ra thông tin phản hồi; Tạo và kiểm định các giả thuyết; Gợi ý, câu hỏi và khung thông tin cho trước... Khi HS tích cực tham gia học tập được sự hỗ trợ của GV, những người khuyến khích họ và có công nghệ để hỗ trợ họ, HS có thể đi theo cách vượt ra ngoài sự mong đợi thông thường của một cấp hoặc lĩnh vực cụ thể mà không mất những yêu cầu cần thiết của GV đối với HS. 2.2. Tài liệu trong nước Ở Việt Nam, từ một số năm trở lại đây, phương pháp dạy học bằng tình huống cũng đã được nhiều tác giả quan tâm nghiên cứu và đưa vào áp dụng trong giảng dạy ở các lĩnh vực như Quản trị kinh doanh; Luật... Đồng thời còn một số những công trình nghiên cứu khác về việc áp dụng phương pháp nghiên cứu tình huống vào những môn học cụ thể ở trường phổ thông. Đối với môn Lịch sử trong nhà trường, trong cuốn "Phương pháp dạy học Lịch sử - tập I, II" do Phan Ngọc Liên chủ biên (Nxb Đại học Sư phạm Hà Nội, 5 chỉ rõ khái niệm tình huống, tình huống 2009) nói về bản chất dạy học nêu vấn đề, dạy học, xác định nguyên tắc sử dụng tình huống có vấn đề trong dạy học lịch sử ở trường THPT. Trong tác phẩm "Dạy học và phương pháp dạy học trong nhà trường" (Nxb Đại học Sư phạm, 2005) của tác giả Phan Trọng Ngọ, tác giả đã đề cập đến các phương pháp dạy học phổ biến trong nhà trường như: thuyết trình, vấn đáp, thảo luận nhóm... Trong đó có phương pháp dạy học bằng tình huống. Tác giả đã chỉ ra cơ sở lý luận của phương pháp, khái niệm về tình huống, các loại tình huống, cấu trúc của tình huống, phương pháp dạy học bằng tình huống, chức năng của GV trong dạy học bằng tình huống, điểm mạnh, điểm yếu của dạy học bằng tình huống và một số điều cần lưu ý khi sử dụng phương pháp dạy học này... Có thể nói, với các vấn đề mà tác giả đã đề cập trong tác phẩm đã nêu lên được những nội dung cơ bản nhất về phương pháp dạy học bằng tình huống và từ đó khẳng định được vai trò không nhỏ của phương pháp dạy học này trong hệ thống các phương pháp dạy học. Trong cuốn sách "Mối quan hệ giữa lịch sử thế giới và lịch sử Việt Nam trong dạy học Lịch sử ở trường phổ thông" (Nxb Hà Nội, 2007), tác giả Nguyễn Xuân Trường đã đề cập đến việc thể hiện mối quan hệ giữa lịch sử thế giới và lịch sử Việt Nam là điều cần thiết trong nghiên cứu và dạy học lịch sử, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục và nghiên cứu lịch sử. Đồng thời đưa ra những nguyên tắc trong dạy học lịch sử, đặc biệt là nguyên tắc sử dụng các loại tài liệu trong dạy học lịch sử, sử dụng kiến thức lịch sử thế giới trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường phổ thông. Tác giả Nguyễn Thị Côi với cuốn sách: "Các con đường nâng cao hiệu quả dạy học Lịch sử ở trường phổ thông (Nxb Đại học Sư phạm, 2011); khẳng định dạy học nêu vấn đề là một biện pháp tốt để kích thích tư duy của HS trong việc học tập môn Lịch sử, chỉ ra cách thức tiến hành, các hình thức tổ chức dạy học nêu vấn đề. Tác giả Vũ Quang Hiển, Hoàng Thanh Tú trong cuốn "Phương pháp dạy học môn Lịch sử ở trường trung học phổ thông" (Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, 2014), đã đề cập đến các vấn đề về phân loại, quy trình thiết kế và sử dụng câu hỏi, bài tập trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông. Trong đó nhấn mạnh tới bài tập nhận thức, đưa ra các tình huống có vấn đề nhằm tạo hứng thú học tập cho HS. 6 dẫn HS rèn luyện kỹ năng vận dụng Đồng thời đưa ra định hướng nhằm hướng kiến thức vào cuộc sống thông qua các bài tập nhận thức. Bên cạnh đó, còn có các bài nghiên cứu đăng trên các tạp chí như: Trong nghiên cứu "Tổ chức hoạt động lĩnh hội kiến thức cho HS trong học tập lịch sử ở trường phổ thông" đăng trên Tạp chí nghiên cứu giáo dục, số 72/2002, tác giả Nguyễn Thị Côi đã đề cập về các hình thức tổ chức hoạt động học tập do GV trực tiếp tổ chức, điều khiển, lãnh đạo hoạt động nhận thức của HS nhằm phát huy tính tích cực, độc lập nhận thức của HS khi tiến hành các bài học lịch sử. Tác giả nhấn mạnh về dạy học nêu vấn đề là một nguyên tắc chỉ đạo nhiều phương pháp dạy học. Nó được vận dụng trong tất cả các khâu của giờ học và một kiểu dạy học. Dạy học nêu vấn đề bao gồm: trình bày nêu vấn đề, tình huống có vấn đề và bài tập nêu vấn đề. Trên cơ sở đó, GV tổ chức HS giải quyết vấn đề: nêu phương pháp tiếp nhận thông tin, đặt câu hỏi gợi mở kết hợp với trình bày nêu vấn đề, tổ chức trao đổi, đàm thoại... Tác giả Lê Thị Thu Hương với bài nghiên cứu "Tình huống có vấn đề trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông" đăng trên Tạp chí Giáo dục, số 242, kì 2 tháng 7/2010, đã đề cập đến một số nội dung như: Thế nào là dạy học bằng tình huống? Những ưu điểm và khuyết điểm của dạy học bằng tình huống và vận dụng phương pháp dạy học này vào giảng dạy môn Lịch sử như thế nào để có hiệu quả. Ngoài ra, một số công trình nghiên cứu, luận án, luận văn, khóa luận cũng đã nghiên cứu về dạy học nêu vấn đề như: Trong đề tài khoa học cấp Đại học quốc gia, 2010, tác giả Nguyễn Thị Phương Hoa chủ nhiệm đề tài: "Sử dụng phương pháp nghiên cứu tình huống trong giảng dạy môn Giáo dục học tại trường Đại học Ngoại ngữ - Đại học Quốc gia Hà Nội" đã nêu lên khái niệm về tình huống, tình huống dạy học, phương pháp nghiên cứu tình huống trong dạy học, thực trạng sử dụng phương pháp nghiên cứu tình huống trong giảng dạy môn Giáo dục học ở trường Đại học Ngoại ngữ - Đại học Quốc gia Hà Nội; Luận văn Thạc sĩ Giáo dục của Nguyễn Văn Quyết "Vận dụng một số phương pháp dạy học tích cực vào phần lịch sử thế giới cận đại lớp 10 trung học phổ thông (Chương trình chuẩn)" (Đại học Sư phạm Hà Nội, 2013); Khóa luận của sinh viên Khoa Sư phạm - Đại học Giáo dục với đề tài"Sử dụng phương pháp dạy học nêu vấn đề trong giảng dạy 7 Nam ở chương trình lớp 12" của Nguyễn những nội dung lịch sử ngoại giao Việt Thị Hường... Nhìn chung, phương pháp dạy học bằng tình huống đã được các nhà khoa học, nhà giáo dục quan tâm nghiên cứu nhằm vạch ra bản chất, vai trò của phương pháp này trong quá trình dạy học. Các công trình nghiên cứu trên đều tập trung nghiên cứu việc áp dụng tình huống trong công tác giảng dạy, biện pháp sử dụng tình huống nhằm nâng cao khả năng quyết đoán và giải quyết vấn đề của người học. Các tác giả đều khẳng định phương pháp dạy học bằng tình huống góp phần nâng cao hiệu quả trong việc trợ giúp người học hình thành khả năng tư duy sâu sắc, liên hệ lý thuyết với thực hành, và do đó, kích thích hứng thú học tập của HS. Những công trình nghiên cứu trên là một gợi ý về mặt lý luận rất quý báu cho chúng tôi nghiên cứu đề tài: "Sử dụng bài tập tình huống liên hệ với lịch sử thế giới trong dạy học lịch sử Việt Nam 1945-2000 ở trường THPT (chương trình chuẩn)". 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu: Quá trình thiết kế và sử dụng sử dụng bài tập tình huống liên hệ với lịch sử thế giới trong dạy học lịch sử Việt Nam từ năm 1945 đến năm 2000 ở trường THPT, chương trình chuẩn. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Về nội dung: Đề tài tập trung nghiên cứu vào việc thiết kế, xây dựng quy trình sử dụng bài tập tình huống liên hệ với lịch sử thế giới trong dạy học phần Lịch sử Việt Nam 1945 - 2000. Về hình thức tổ chức dạy học: tập trung vào bài học nội khóa. Về phạm vi điều tra, khảo sát thực trạng và thực nghiệm: tiến hành tại 3 trường THPT ở Bắc Ninh gồm trường THPT: Tiên Du số 1, Lương Tài số 1, Lương Tài số 2. 4. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu 4.1. Mục đích Trên cơ sở khẳng định vai trò, ý nghĩa của việc sử dụng bài tập tình huống liên hệ lịch sử thế giới trong giảng dạy lịch sử Việt Nam, đề tài xác định mối liên hệ giữa các sự kiện quan trọng của lịch sử thế giới và lịch sử Việt Nam từ năm 8 thức thiết kế và biện pháp sử dụng bài tập 1945 đến năm 2000 và đề xuất các cách tình huống liên hệ với lịch sử thế giới trong dạy học phần Lịch sử Việt Nam hiện đại từ năm 1945 đến năm 2000 (Lớp 12, chương trình chuẩn), góp phần nâng cao hiệu quả dạy học bộ môn. 4.2. Nhiệm vụ - Tìm hiểu cơ sở lý luận của việc sử dụng bài tập tình huống và những yêu cầu cần thiết khi sử dụng bài tập tình huống liên hệ với lịch sử thế giới trong dạy học lịch sử Việt Nam. - Khảo sát, đánh giá thực trạng dạy học Lịch sử nói chung, thực trạng việc thiết kế và sử dụng bài tập tình huống liên hệ với lịch sử thế giới trong dạy học lịch sử Việt Nam nói riêng. - Nghiên cứu nội dung phần Lịch sử Việt Nam từ năm 1945 đến năm 2000 (lớp 12, chương trình chuẩn), xác định mối quan hệ với lịch sử thế giới và đề xuất quy trình thiết kế và định hướng biện pháp sử dụng bài tập tình huống theo hướng liên hệ với lịch sử thế giới trong dạy học lịch sử Việt Nam. - Thực nghiệm và đánh giá tính hiệu quả, khả thi của việc thiết kế, sử dụng bài tập tình huống liên hệ lịch sử thế giới trong giảng dạy phần Lịch sử Việt Nam từ năm 1945 đến năm 2000. 5. Cơ sở phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Cơ sở phương pháp luận: dựa trên những quan điểm của chủ nghĩa Mác Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm đường lối của Đảng và Nhà nước ta về lịch sử, giáo dục. 5.2. Phương pháp nghiên cứu - Nghiên cứu lí thuyết: đọc và phân tích, tổng hợp tài liệu sách báo, tạp chí, internet về tâm lý học, giáo dục học, phương pháp dạy học lịch sử; phân tích nội dung chương trình, SGK Lịch sử lớp 12. - Nghiên cứu thực tiễn: quan sát, dự giờ, trao đổi với giáo viên, học sinh, điều tra xã hội học để đánh giá về thực trạng việc sử dụng bài tập tình huống liên hệ với lịch sử thế giới trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường THPT; Thực nghiệm sư phạm nhằm kiểm tra, đối chứng kết quả nghiên cứu của luận văn. 9 6. Giả thuyết khoa học Nếu GV vận dụng quy trình thiết kế và các biện pháp sử dụng bài tập tình huống liên hệ với lịch sử thế giới trong dạy học lịch sử Việt Nam theo như yêu cầu và đề xuất trong luận văn sẽ đáp ứng được mục tiêu dạy học lịch sử nói chung, dạy học phần Lịch sử Việt Nam từ năm 1945 đến năm 2000 (lớp 12) ở trường THPT nói riêng, góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn Lịch sử ở trường THPT hiện nay. 7. Đóng góp của đề tài Thực hiện tốt những nhiệm vụ đề ra, luận văn góp phần: - Khẳng định vai trò, ý nghĩa, sự cần thiết của việc sử dụng bài tập tình huống liên hệ với lịch sử thế giới trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường THPT. - Đánh giá được thực trạng dạy học lịch sử nói chung, thực trạng thiết kế và sử dụng bài tập tình huống liên hệ với lịch sử thế giới trong dạy học lịch sử Việt Nam nói riêng. - Xây dựng một hệ thống bài tập tình huống, đề xuất quy trình thiết kế và sử dụng bài tập tình huống theo hướng liên hệ lịch sử thế giới trong dạy học lịch sử Việt Nam và các biện pháp sử dụng bài tập tình huống theo hướng dạy học tích cực. 8. Ý nghĩa khoa học và ý nghĩa thực tiễn của đề tài - Ý nghĩa khoa học: làm phong phú thêm lí luận phương pháp dạy học lịch sử nói chung và vấn đề thiết kế, sử dụng bài tập tình huống liên hệ lịch sử thế giới trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường THPT nói riêng. - Ý nghĩa thực tiễn: là nguồn tài liệu tham khảo cho sinh viên các trường Cao đẳng, Đại học Sư phạm, Đại học Giáo dục; GV môn Lịch sử và bản thân tác giả luận văn vận dụng trong quá trình dạy học lịch sử ở trường THPT. 9. Cấu trúc luận văn Ngoài phần mở đầu và kết luận, luận văn gồm 2 chương: Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn của việc sử dụng bài tập tình huống liên hệ với lịch sử thế giới trong dạy học lịch sử Việt Nam ở trường trung học phổ thông Chương 2: Một số biện pháp sử dụng bài tập tình huống liên hệ với lịch sử thế giới trong dạy học lịch sử Việt Nam từ năm 1945 đến năm 2000 ở trường trung học phổ thông. Thực nghiệm sư phạm. 10 CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC SỬ DỤNG BÀI TẬP TÌNH HUỐNG LIÊN HỆ VỚI LỊCH SỬ THẾ GIỚI TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ VIỆT NAM Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG 1.1. Cơ sở lý luận 1.1.1. Một số khái niệm cơ bản 1.1.1.1. Khái niệm về tình huống Theo Từ điển Tiếng Việt, tình huống là toàn thể những sự việc xảy ra tại một địa điểm, trong một thời gian cụ thể, buộc người ta phải suy nghĩ, hành động, đối phó, tìm cách giải quyết. Tình huống cũng có thể được hiểu là sự mô tả hay trình bày một trường hợp có thật trong thực tế hoặc mô phỏng nhằm đưa ra một vấn đề chưa được giải quyết và qua đó đòi hỏi người đọc (người nghe) phải giải quyết vấn đề đó. Ở góc độ Tâm lý học "tình huống là hệ thống các sự kiện bên ngoài có quan hệ với chủ thể, có tác dụng thúc đẩy chủ thể đó. Trong quan hệ không gian, tình huống xảy ra bên ngoài nhận thức của chủ thể. Trong quan hệ thời gian, tình huống xảy ra trước so với hành động của chủ thể. Trong quan hệ chức năng, tình huống là sự độc lập của các sự kiện đối với chủ thể ở thời điểm mà người đó thực hiện hành động" [10, tr. 876]. Như vậy, tình huống là một hoàn cảnh thực tế, trong đó chứa đựng những mâu thuẫn xung đột. Tình huống cũng có thể là một hoàn cảnh gắn với câu chuyện có cốt truyện, nhân vật, có chứa đựng xung đột, có tính phức hợp được viết ra để minh chứng một vấn đề hay một số vấn đề của cuộc sống thực tế. Việc nhận thức được những mâu thuẫn nảy sinh trong tình huống và giải quyết được tình huống mang tính chủ quan. Tình huống đặt trong môi trường chứa đựng những mâu thuẫn. Vì vậy có những vấn đề đặt trong tình huống này thì phải giải quyết theo cách này nhưng đặt trong tình huống khác phải giải quyết theo cách khác. 1.1.1.2. Khái niệm về tình huống có vấn đề Tình huống có vấn đề là khái niệm chủ yếu của dạy học nêu vấn đề. Mấu chốt của dạy học nêu vấn đề là tạo ra được các tình huống có vấn đề trên cơ sở tạo ra các mâu thuẫn khách quan được HS chấp nhận và tìm cách giải quyết. 11 I.Ia. Lecne quan niệm: Tình huống có vấn đề là một khó khăn được chủ thể ý thức rõ ràng hay mơ hồ, mà muốn khắc phục thì phải tìm tòi những tri thức mới, những phương thức hành động mới. Nói tóm lại, các định nghĩa về tình huống có vấn đề đều đề cập chung đến một điểm như sau: "Tình huống luôn chứa đựng vấn đề mâu thuẫn và kích thích người học mong muốn, hứng thú giải quyết" [25, tr. 132]. Trong giảng dạy, tình huống không phải là những trường hợp bất kỳ trong thực tế mà là những tình huống đã được điều chỉnh, nghiên cứu kỹ lưỡng để mang tính điển hình và phục vụ tốt cho mục đích và mục tiêu giáo dục, tức là giúp cho người học có thể hiểu và vận dụng tri thức cũng như rèn luyện được các kỹ năng và kỹ xảo. Tình huống được sử dụng để kích thích người học phân tích, bình luận, đánh giá, suy xét và trình bày ý tưởng của mình để qua đó, từng bước chiếm lĩnh tri thức hay vận dụng những kiến thức đã học vào những trường hợp thực tế. Như I.Ia. Lecne quan niệm: "vấn đề là một tình huống có vấn đề mà chủ thể tiếp nhận để giải quyết dựa trên các phương tiện (tri thức, kĩ năng, kinh nghiệm tìm tòi) sẵn có của mình" [25, tr. 27]. 1.1.1.3. Khái niệm bài tập tình huống Có nhiều cách hiểu khác nhau về bài tập tình huống. Theo cách hiểu của D.I. Izarenkov (1994), bài tập tình huống là "sự tổ chức tối ưu các loại hình bài tập có định hướng theo điều kiện dạy - học cụ thể, nhằm hình thành ở người học kỹ năng giao tiếp học tập với một khối lượng đã xác định ở một trình độ nhất định" [5, tr. 41]. Tình huống trong bài tập là những tình huống xây dựng trong quá trình dạy học và được cấu trúc dưới dạng bài tập. Bài tập tình huống là dạng bài tập đòi hỏi hoạt động nhận thức của người học phải có tính nỗ lực, tìm tòi vận dụng kiến thức một cách tích cực sáng tạo. Tình huống - gắn với câu hỏi, bài tập, với yêu cầu đặt ra là người học phải lí giải, giải thích (Tình huống "Tại sao"), phải lựa chọn (Tình huống lựa chọn), hay phải đi tìm cái mới, cách mới theo phương pháp mới do phương pháp cũ không thể áp dụng được, không khả thi (Tình huống bế tắc). Bài tập tình huống chứa đựng tình huống có vấn đề, ở đó chứa những khó khăn nào đó chưa được chủ thể là người học ý thức rõ ràng hoặc còn mơ hồ. Muốn khắc phục, HS phải huy động tri thức vốn có, tìm tòi tri thức mới, những phương thức hành động mới, có tác dụng kích thích tư duy, lôi cuốn người học vào nội 12