1
Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o
bé v¨n hãa thÓ thao vµ du lÞch
ViÖn v¨n hãa nghÖ thuËt viÖt nam
------------------------
Vò DiÖu Trung
Sù biÕn ®æi v¨n hãa lµng nghÒ ë ch©u thæ s«ng hång
tõ n¨m 1986 ®Õn nay
(qua kh¶o s¸t trêng hîp mét sè lµng: s¬n ®ång
(hµ t©y), b¸t trµng (hµ néi), ®ång x©m (th¸i b×nh)
Tãm t¾t LuËn ¸n tiÕn sÜ v¨n hãa häc
Hµ néi - 2013
2
C«ng tr×nh ®îc hoµn thµnh t¹i:
ViÖn v¨n hãa nghÖ thuËt viÖt nam
Bé v¨n hãa thÓ thao vµ du lÞch
Ngêi híng dÉn khoa häc:
Ph¶n biÖn 1:
PGS.TS. NguyÔn Duy B¾c
PGS.TS. TrÇn ThÞ An
ViÖn Khoa häc X· héi ViÖt Nam
Ph¶n biÖn 2:
PGS.TS. TrÇn §øc Ng«n
Trêng §¹i häc V¨n ho¸ Hµ Néi
Ph¶n biÖn 3:
TS. Ph¹m Quúnh Ph¬ng
ViÖn Nghiªn cøu V¨n hãa
LuËn ¸n sÏ ®îc b¶o vÖ tríc Héi ®ång chÊm luËn ¸n tiÕn sÜ cÊp ViÖn
T¹i ViÖn V¨n hãa NghÖ thuËt ViÖt Nam
32 Hµo Nam, ¤ Chî Dõa, §èng §a, Hµ Néi
Vµo håi:…. giê…..., ngµy….. th¸ng…… n¨m 2013
Cã thÓ t×m hiÓu luËn ¸n t¹i:
- Th viÖn Quèc gia ViÖt Nam
- Th viÖn ViÖn V¨n hãa NghÖ thuËt ViÖt Nam
3
MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Việt Nam cho đến thời điểm hiện nay, về cơ bản vẫn là xã hội nông nghiệp
mà làng nghề được coi là một kiểu làng điển hình. Quá trình đổi mới tác động đến
làng nghề một cách sâu rộng bởi tính chất kinh tế hàng hóa của nó như: áp dụng
kỹ thuật, công nghệ vào quy trình sản xuất, sự thay đổi về công năng sử dụng của
các sản phẩm thủ công, sự thay đổi mức sống, vấn đề lao động việc làm, môi
trường… Đặc biệt, quá trình này không chỉ tác động đến đời sống xã hội mà còn
làm biến đổi về văn hóa như: biến đổi tâm lý cộng đồng làng nghề, cơ cấu tổ chức
và văn hóa làng nghề truyền thống… Sự biến đổi này đã và đang ảnh hưởng rất
lớn đến đời sống xã hội đương đại. Vì vậy, nghiên cứu biến đổi văn hóa làng nghề
trong thời kỳ đổi mới là điều hết sức cần thiết và cấp bách.
2. Mục đích nghiên cứu
- Phân tích, đánh giá thực trạng biến đổi của văn hóa làng nghề ở châu thổ
sông Hồng trong thời kỳ đổi mới qua nghiên cứu trường hợp 3 làng nghề Sơn
Đồng (Hoài Đức, Hà Tây cũ), Bát Tràng (Gia Lâm, Hà Nội) và Đồng Xâm
(Kiến Xương, Thái Bình).
- Đề xuất một số giải pháp bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa của các
làng nghề, nhằm góp phần giúp các làng nghề phát triển bền vững trong điều
kiện phát triển kinh tế thị trường, đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá và hội
nhập quốc tế.
3. Phương pháp nghiên cứu
3.1. Phương pháp nghiên cứu
Luận án sử dụng một cách kết hợp và linh hoạt các phương pháp nghiên cứu
của nhiều ngành khoa học, trong đó tuỳ theo nhiệm vụ giải quyết vấn đề ở từng
mục, từng chương, mà áp dụng từng phương pháp cụ thể với cách tiếp cận chủ
đạo, bên cạnh sự hỗ trợ của các phương pháp khác mang tính liên ngành. Có 4
loại phương pháp được sử dụng như sau: Phương pháp nghiên cứu văn hóa dân
gian; phương pháp nghiên cứu dân tộc học, nhân học; phương pháp nghiên cứu
lịch sử; phương pháp nghiên cứu xã hội học.
3.2. Thao tác nghiên cứu
Tổng hợp và phân tích văn bản; Quan sát tham dự; Phỏng vấn nhóm và
phỏng vấn sâu cá nhân tại 3 làng nghề Sơn Đồng (Hà Tây cũ), Đồng Xâm (Thái
Bình) và Bát Tràng (Hà Nội); §iÒu tra x· héi häc (Tổng số phiếu chưa qua xử lý
là 600 phiếu, sau khi làm sạch (xử lý bước 1), kết quả còn 504 phiếu với cơ cấu
giới tính 290 nam/214 nữ); Thèng kª thùc tr¹ng v¨n ho¸ lµng nghÒ t¹i 61 thuéc 3
huyÖn Hoài Đức, Gia Lâm và Kiến Xương.
4. Đóng góp của luận án
Mét lµ, luËn ¸n lµm s¸ng tá c¸c kh¸i niÖm lµng nghÒ, v¨n hãa lµng nghÒ,
biÕn ®æi v¨n hãa lµng nghÒ. Hai lµ, trªn c¬ së nghiªn cøu 3 lµng nghÒ S¬n §ång,
B¸t Trµng (Hµ Néi), §ång X©m (Th¸i B×nh) vµ ®èi chiÕu so s¸nh víi 61 lµng
4
nghÒ thuéc 3 huyÖn Hoµi §øc, Gia L©m, KiÕn X¬ng, luËn ¸n ®· ph©n tÝch thùc
tr¹ng biÕn ®æi v¨n hãa lµng nghÒ ë ch©u thæ s«ng Hång trªn c¸c ph¬ng diÖn: 1/
BiÕn ®æi kh«ng gian, c¶nh quan vµ di tÝch, 2/ BiÕn ®æi h×nh thøc tæ chøc s¶n
xuÊt, kü thuËt chÕ t¸c vµ s¶n phÈm, 3/ BiÕn ®æi ph¬ng thøc truyÒn nghÒ vµ gi÷
g×n bÝ quyÕt nghÒ nghiÖp, 4/ BiÕn ®æi quan niÖm vµ quan hÖ x· héi, 5/ BiÕn ®æi
tÝn ngìng, lÔ héi vµ phong tôc tËp qu¸n. Ba lµ, luËn ¸n ®a ra nh÷ng nguyªn
nh©n c¬ b¶n dÉn ®Õn sù biÕn ®æi v¨n hãa lµng nghÒ, ®ång thêi chØ ra quy luËt vµ
xu híng biÕn ®æi cña v¨n hãa lµng nghÒ tríc t¸c ®éng cña kinh tÕ thÞ trêng.
Bèn lµ, luËn ¸n ®· ®a ra nh÷ng gi¶i ph¸p mang tÝnh øng dông kh¶ thi gióp cho
c¸c nhµ qu¶n lý cã c¬ së lý luËn vµ thùc tiÔn ®Ó ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch hîp lý
cho sù ph¸t triÓn cña v¨n hãa lµng nghÒ ë ch©u thæ s«ng Hång trong giai ®o¹n
hiÖn nay.
5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
5.1. Đối tượng
LuËn ¸n tËp trung nghiªn cøu sù biÕn ®æi c¸c thµnh tè c¬ b¶n trong v¨n hãa
lµng nghÒ ë vïng ch©u thæ s«ng Hång.
5.2. Phạm vi nghiên cứu
Về không gian: Luận án tập trung nghiên cứu về sự biến đổi văn hóa làng nghề tại
3 làng nghề Sơn Đồng (huyện Hoài Đức, tỉnh Hà Tây cũ), Bát Tràng (huyện Gia Lâm,
Hà Nội) và Đồng Xâm (huyện Kiến Xương, tỉnh Thái Bình). Đồng thời nghiên cứu so
sánh, đối chiếu mở rộng với 61 làng nghề tại 3 huyện Hoài Đức, Gia Lâm và Kiến
Xương để có được số liệu cụ thể minh chứng cho sự biến đổi của văn hóa làng nghề ở
châu thổ sông Hồng.
Về thời gian: LuËn ¸n tiÕn hµnh kh¶o s¸t, nghiªn cøu vµ ®¸nh gi¸ sù biÕn ®æi
v¨n hãa lµng nghÒ ë ch©u thæ s«ng Hång trong thêi kú ®æi míi (tõ n¨m 1986 ®Õn
nay).
6. Cấu trúc của luận án
Ngoµi phÇn më ®Çu (7 trang), kÕt luËn (3 trang), tµi liÖu tham kh¶o (10 trang),
phô lôc (107 trang), néi dung cña luËn ¸n ®îc kÕt cÊu thµnh 3 ch¬ng:
Ch¬ng 1. Tæng quan t×nh h×nh nghiªn cøu vµ c¬ së lý luËn (25 trang)
Ch¬ng 2. BiÕn ®æi c¸c thµnh tè trong v¨n ho¸ lµng nghÒ ë lµng S¬n §ång,
B¸t Trµng vµ §ång X©m tõ n¨m 1986 ®Õn nay (76 trang)
Ch¬ng 3. B¶o tån vµ ph¸t triÓn v¨n hãa lµng nghÒ ë ch©u thæ s«ng Hång
(38 trang)
Chương 1
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ LUẬN
1. Tổng quan tình hình nghiên cứu
1.1.1. Những công trình nghiên cứu về làng nghề và văn hoá làng nghề ở
châu thổ sông Hồng
Các tư liệu thành văn và truyền miệng ở nước ta có rất nhiều ghi chép về
làng nghề và nghề cổ truyền. Trong cuốn Người nông dân châu thổ Bắc Kỳ của
5
tác giả P.Gourou, ông đã dành hẳn 1 chương viết về công nghiệp làng xã. Công
trình Sơ khảo lịch sử phát triển thủ công nghiệp Việt Nam của tác giả Phan Gia
Bền đã đưa ra những định nghĩa về thủ công nghiệp, thợ thủ công mà đến nay,
các nhà nghiên cứu vẫn đang sử dụng hoặc đưa ra làm tiền đề cho những nghiên
cứu của mình. Sau năm 1975, các công trình nghiên cứu về làng thường sử dụng
phương pháp mô tả dân tộc học. C¸c häc gi¶ ®· đưa ra những định nghĩa về làng
nghề thủ công, đặt vị trí làng nghề trong diễn trình lịch sử văn hoá Việt Nam và
đưa ra một số quan điểm phát triển làng nghề.
1.1.2. Những công trình nghiên cứu về biến đổi văn hóa làng nghề trong
thời kỳ đổi mới:
Năm 1979, dựa trên nghiên cứu về một xã trong thời kỳ hợp tác hoá, hai tác
giả người Bỉ là Francois Houtart và Genevieve Lemercinier đã đưa ra lý thuyết
phát triển nông thôn về các xã hội quá độ như ở Việt Nam qua công trình Hải Vân
- một xã ở Việt Nam. Một số công trình áp dụng các phương pháp liên ngành của
nhiều ngành khoa học khác như: xã hội học, dân tộc học,... để đưa ra những đặc
trưng của làng Việt trong thời điểm hiện tại như: công trình Làng ở vùng châu thổ
sông Hồng: Vấn đề còn bỏ ngỏ của tác giả Phillippe Papin - Ollivier Tessier (chủ
biên), Tâm lý cộng đồng làng xã và di sản của Đỗ Long, Trần Hiệp, tác giả Mai
Văn Hai – Phan Đại Doãn với công trình Quan hệ dòng họ ở châu thổ sông Hồng,
Sự biến đổi của làng xã Việt Nam hiện nay, Tô Duy Hợp (chủ biên) và cuốn sách
Đời sống văn hoá ở nông thôn đồng bằng sông Hồng và sông Cửu Long của tác
giả Phan Hồng Giang (chủ biên)...
Tác giả Dương Bá Phượng với công trình Bảo tồn và phát triển các làng
nghề trong quá trình công nghiệp hóa (2001), Phát triển làng nghề truyền thống
trong quá trình công nghiệp hoá, hiện đại hoá (2003) của tác giả Mai Thế Hởn,
Làng nghề Việt Nam và môi trường (2005) của tác giả Đặng Kim Chi (chủ biên)
đã cho chúng ta thấy các nhân tố ảnh hưởng đến sự phát triển của các làng nghề,
tiềm năng và sự vận động của nó trong nền kinh tế thị trường, đồng thời đưa ra
phương hướng bảo tồn và phát triển làng nghề truyền thống. Công trình Làng
nghề thủ công huyện Thanh Oai (Hà Nội) truyền thống và biến đổi của tác giả
Bùi Xuân Đính nghiên cứu chuyên sâu về sự biến đổi làng nghề của huyện
Thanh Oai, tìm ra được nguyên nhân khách quan, chủ quan dẫn đến sự biến đổi,
chỉ ra được vấn đề phát sinh trong quá trình đổi mới của đất nước.
1.1.3. Những công trình nghiên cứu về 3 làng nghề Sơn Đồng, Bát Tràng
và Đồng Xâm
Các công trình nghiên cứu về làng nghề gỗ (tạc tượng) Sơn Đồng: Những
công trình nghiên cứu, bài viết về làng nghề Sơn Đồng không nhiều. Công trình
phải kể đến đầu tiên đó là “Tượng Sơn Đồng (Hà Nội)” in trong kỷ yếu Những
phát hiện mới về khảo cổ học năm 1979 của tác giả Nguyễn Duy Hinh, sau đó là
bài viết “Từ một vài trò diễn trong lễ – hội làng...’’ của học giả Trần Từ in trong
Tạp chí NCVHNT số (3) năm 1991. Các tác giả khác như Nguyễn Xuân Nghị,
6
Vũ Thị Thanh Tâm, Trương Duy Bích và Nguyễn Thị Hương Liên và gần đây
nhất là Nguyễn Thanh Hương đã có những nghiên cứu chuyên sâu về một số
khía cạnh của làng nghề Sơn Đồng như: sản phẩm, lễ tục, cách thức hoạt động
nghề hiện nay...
Các công trình nghiên cứu về làng nghề gốm Bát Tràng: Làng Bát Tràng là
một trong những làng nghề nổi tiếng nhất của vùng châu thổ sông Hồng. Vì vậy,
đã có rất nhiều nghiên cứu chuyên sâu về làng nghề này dưới nhiều góc độ khác
nhau. Một trong những người gần như đầu tiên nghiên cứu chuyên sâu về làng
nghề Bát Tràng từ trước giải phóng là tác giả Phan Huy Lê và Nguyễn Tuyết Đào
với công trình Hồ sơ khảo sát Bát Tràng năm 1973. Sau đó là các tác giả Phan
Đại Doãn, Nguyễn Đình Chiến, Phan Huy Lê và Đỗ Thị Hảo đã có những nghiên
cứu mang tính toàn diện về sản phẩm gốm, văn hoá truyền thống làng nghề...
Các công trình nghiên cứu về làng nghề chạm bạc Đồng Xâm: Trước năm
1986 đã có rất nhiều công trình nghiên cứu về làng nghề chạm bạc Đồng Xâm như:
Người nông dân châu thổ Bắc Kỳ của P.Gourou, Công nghệ mới Việt Nam (1938)
của tác giả Phương Nam, “Kết hợp nông nghiệp và thủ công nghiệp ở Thái Bình”
của tác giả Vũ Công Thao. Từ sau đổi mới, các bài viết thường tập trung nghiên
cứu về phát triển kinh tế, làng nghề Đồng Xâm: “Nông thôn Thái Bình những vấn
đề trăn trở” của tác giả Nguyễn Đức Hợp, “Sản xuất hàng hóa tiểu thủ công nghiệp
Thái Bình” của hai tác giả Vũ Oanh và Phạm Quốc Sử. Nghiên cứu về quy trình và
văn hoá làng nghề Đồng Xâm có các tác giả Trương Hằng, Trương Duy, Phạm
Đức Duật, Nguyễn Thanh, Đào Hồng, Đỗ Thị Tuyết Nhung.
Tóm lại, từ những cuốn sách ghi chép lại lịch sử của nhà nước phong kiến
cho đến các công trình nghiên cứu thời cận, hiện đại về làng nghề và sự biến đổi
của nó, đã cho chúng ta một cái nhìn lịch đại về vị trí và vai trò của làng nghề
trong diễn trình lịch sử. Mỗi công trình cho dù tiếp cận theo góc độ kinh tế, địa
lý, lịch sử hay văn hóa đều cho chúng ta cái nhìn sâu sắc về đặc trưng và tính
chất của làng nghề. Đồng thời, cho chúng ta thấy được sự vận hành của thủ công
nghiệp trong quá trình chuyển đổi từ nền kinh tế tập trung, quan liêu bao cấp
sang nền kinh tế thị trường. Từ sự chuyển đổi này dẫn đến kéo theo một loạt hệ
lụy đó là sự biến đổi của xã hội nông thôn hiện nay.
1.2. Cơ sở lý luận
1.2.1. Biến đổi văn hoá
Có rất nhiều quan điểm lý thuyết liên quan đến vấn đề biến đổi xã hội như:
Thuyết Tiến hóa văn hóa (đại diện là E.Taylor, L.Morgan), thuyết Vùng văn hóa (đại
diện là C.L.Wissler, A.L. Kroeber), thuyết Tiếp biến văn hóa (đại diện là Redfield,
Broom), thuyết Chức năng (đại diện là Brown, Malinowski)… Nhìn chung, các lý
thuyết về biến đổi xã hội đều có những điểm tương đồng và khác biệt. Với thuyết
duy chức năng, chức năng mới của các nhóm xã hội chính là kết quả của quá trình
biến đổi xã hội, còn thuyết xung đột thừa nhận xã hội có nhu cầu biến đổi để xã hội
hay nhóm xã hội có thể hoạt động tốt hơn trong hoàn cảnh lịch sử cụ thể. Công trình
7
Biến đổi văn hóa ở các làng quê hiện nay của tác giả Nguyễn Thị Phương Châm đã
khái quát được hầu hết các quan điểm về biến đổi xã hội, biến đổi văn hoá của các
học giả nước ngoài trong thời gian gần đây. Công trình này còn nhắc đến tác giả
Louise S.Spindler với quan điểm nghiên cứu biến đổi văn hóa ở “ba cấp độ phân tích
(văn hóa, xã hội, cá nhân)... Tính biến đổi song hành cùng với tính bền bỉ của văn
hóa”. Thực tế cho thấy, những biến đổi văn hóa là kết quả của các yếu tố chính trị,
kinh tế, kỹ thuật công nghệ mới và tiếp xúc giao lưu văn hóa. Biến đổi văn hoá diễn
ra theo hai xu hướng: Xu hướng thích ứng và xu hướng bảo thủ. Trong nội hàm của
khái niệm biến đổi văn hoá còn bao chứa các khái niệm chuyển đổi, tiếp biến, thay
đổi… Biến đổi văn hoá chịu sự tác động của các yếu tố kinh tế, chính trị, kỹ thuật
công nghệ mới và giao lưu văn hoá... Những nhân tố này làm biến đổi các thành tố
văn hoá, biến đổi cấu trúc văn hoá. Mặt khác, văn hoá cũng có tính độc lập tương
đối vì thế song hành với quá trình biến đổi lại là quá trình tái cấu trúc. Đây chính là
một trong những tiền đề về lý thuyết để luận án đi sâu tìm hiểu, nghiên cứu về biến
đổi văn hoá làng nghề ở châu thổ sông Hồng từ năm 1986 đến nay.
1.2.2. Biến đổi văn hoá làng nghề
1.2.2.1 Làng nghề: Có rất nhiều học giả đã đưa ra định nghĩa về làng nghề,
kế thừa những định nghĩa đó, chúng tôi đưa ra định nghĩa về làng nghề mang
tính công cụ của luận án như sau: Làng nghề: là những làng trước đây sống dựa
vào sản xuất nông nghiệp, do điều kiện khách quan nào đó (nguồn nguyên liệu,
thổ nhưỡng, vị trí địa lý thuận lợi, nghề phụ có thị trường tiêu thụ trên bình diện
vùng, miền...) nên đã chuyển sang sản xuất các sản phẩm thủ công mang tính
chuyên biệt nhưng vẫn không tách khỏi nông nghiệp. Làng có đội ngũ thợ thủ
công chuyên nghiệp hay bán chuyên, có quy trình, bí quyết làm nghề nhất định.
Những mặt hàng do thợ thủ công sản xuất ra có tính thẩm mỹ và có thị trường
tiêu thụ rộng lớn. (Ngoài ra, có một số làng nghề hình thành do đặc thù riêng
mà không gắn với nông nghiệp).
1.2.2.2. Văn hoá làng nghề: Dưới đây là các thành tố cấu thành văn hoá
làng nghề sẽ được chúng tôi tiến hành triển khai nghiên cứu:
Văn hoá làng: + Văn hóa vật thể: Diện mạo làng xã, đình, đền, miếu, chùa,
nhà thờ họ...; + Văn hóa phi vật thể: Ứng xử (quan hệ gia đình, dòng họ, phe
giáp…), tín ngưỡng, lễ hội, phong tục tập quán...
Văn hóa nghề: + Văn hóa vật thể: Nơi thờ tổ nghề, nhà ở của thợ thủ
công...; + Văn hóa phi vật thể: Quy trình và sản phẩm của nghề thủ công, tâm lý
cộng đồng làng nghề, tín ngưỡng thờ tổ nghề, tập tục riêng biệt của làng nghề…
1.2.2.3. Biến đổi văn hoá làng nghề
Khi nghiên cứu các tài liệu viết về văn hoá nghề ở Châu Âu và Hoa Kỳ,
chúng tôi thấy rằng, do đã trải qua thời kỳ tiền tư bản từ rất lâu nên nghề thủ
công ở các nước phương Tây chủ yếu tập trung ở thành thị và các trung tâm lớn
nên chủ yếu những nghiên cứu này là nghiên cứu truyện kể, bài hát, kỹ xảo và
phong tục nghề. Có ý kiến khác cho rằng, ở các nước phương Tây, người ta chỉ
8
nghiên cứu một vài thành tố trong văn hoá nghề. Ở Việt Nam nghề thủ công gắn
liền với làng xã – nên khi nghiên cứu văn hoá làng nghề trước tiên phải nghiên
cứu văn hoá làng bởi văn hoá làng được coi là nền tảng còn văn hóa nghề là
nhân tố quyết định cho sự hình thành nên đặc trưng của văn hoá làng nghề.
Trên thực tế, các thành tố văn hóa làng và văn hóa nghề tồn tại hòa quyện đan
xen với nhau, có sự tác động tương hỗ. Để tiến hành nghiên cứu vấn đề mà đề
tài đặt ra, chúng tôi đã tiến hành nghiên cứu sự biến đổi các thành tố trong văn
hoá làng nghề để thấy rõ được sự vận hành, quy luật biến đổi của các thành tố
này trong toàn bộ cấu trúc của nó.
Tiểu kết
C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu tríc ®©y ®· cho chóng ta cã c¸i nh×n tæng quan
vÒ t×nh h×nh nghiªn cøu mµ ®Ò tµi luËn ¸n ®· ®Æt ra. C¸c c«ng tr×nh nµy tiÕp cËn vÊn
®Ò cÇn nghiªn cøu díi nhiÒu gãc ®é kh¸c nhau nhng khi quy chiÕu trong kh«ng
gian vµ thêi gian th× hÇu hÕt mäi nghiªn cøu ®Òu trong tr¹ng th¸i tÜnh víi cÊu tróc
kh¸ æn ®Þnh, nhÊt ®èi víi c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ lµng nghÒ. KÕ thõa thµnh tùu
cña c¸c nhµ khoa häc ®i tríc, ®ång thêi dùa trªn kinh nghiÖm nghiªn cøu, chóng
t«i ®· ®a ra c¸c kh¸i niÖm nh: lµng nghÒ, v¨n ho¸ lµng nghÒ, biÕn ®æi v¨n ho¸
lµng nghÒ lµm kh¸i niÖm mang tÝnh c«ng cô ®Ó triÓn khai nghiªn cøu “Sù biÕn ®æi
v¨n ho¸ lµng nghÒ ë ch©u thæ s«ng Hång tõ n¨m 1986 ®Õn nµy” (Qua kh¶o s¸t
trêng hîp mét sè lµng: S¬n §ång (Hµ T©y), B¸t Trµng (Hµ Néi), §ång X©m
(Th¸i B×nh)).
Chương 2
biÕn ®æi c¸c thµnh tè trong v¨n ho¸ lµng nghÒ
ë lµng s¬n ®ång, B¸t trµng vµ ®ång x©m
tõ n¨m 1986 ®Õn nay
2.1. Bèi c¶nh chÝnh trÞ, kinh tÕ, x· héi t¸c ®éng ®Õn c¸c lµng nghÒ tõ
n¨m 1986 ®Õn nay
Vào những năm 80 của thế kỷ XX, làng nghề Sơn Đồng gần như ngừng
hoạt động và quay trở lại với sản xuất nông nghiệp. Hiện nay, Sơn Đồng có 731
hộ chuyên làm nghề tạc tượng và làm đồ thờ thu hút hơn 4000 thợ thủ công
trong làng và hơn 1000 lao động tại các địa phương khác đến học nghề và làm
công. Thu nhập của nghề chiếm khoảng 75% tổng doanh thu toàn xã. Làng nghề
Sơn Đồng với quá trình hình thành và phát triển được coi là một đại diện điển
hình cho một làng nghề đã bị mai một hoàn toàn, tự phục hồi trong nền kinh tế
thị trường.
Làng nghề Bát Tràng có hướng phát triển khác so với Sơn Đồng. Là một làng
nghề lâu đời nên quá trình sở hữu tư nhân được hình thành rất sớm, mỗi hộ gia đình
là một đơn vị sản xuất độc lập. Mặc dù trong thời kỳ bao cấp, các lò gốm tư nhân
phải ra nhập hợp tác xã nhưng về thực chất các hộ gia đình vẫn tự làm trên chính lò
gốm của mình. Vì vậy, sau khi có chính sách đổi mới, các hộ gia đình vẫn dựa trên
9
nền tảng này để phát triển nghề gốm truyền thống. Hiện nay, Bát Tràng có 1013 hộ
gia đình làm nghề, trong đó 2/3 số hộ có lò đốt, mỗi lò tính trung bình từ 5 đến 10
thợ thủ công, có những hộ số lượng thợ lên đến còn số hàng trăm, chủ yếu là những
người ở nơi khác đến làm thuê công nhật. Bát Tràng có khoảng 40 doanh nghiệp
trong đó 40% vừa sản xuất vừa kinh doanh, còn lại 60% chỉ kinh doanh mặt hàng
gốm sứ.
Từ năm 1995 trở lại đây, nghề chạm bạc Đồng Xâm có nhiều biến đổi. Thu
nhập của người làm nghề tăng nhanh, quy mô sản xuất cũng được mở rộng, máy
móc kỹ thuật ứng dụng nhiều hơn. Trước đây nghề chạm bạc Đồng Xâm đã xuất
hiện ở các xã Trà Giang, Lê Lợi nhưng vào thời điểm này nghề chạm bạc của xã Lê
Lợi còn phát triển mạnh mẽ hơn cả xã Hồng Thái. Từ năm 2005 đến năm 2009
mức độ tăng trưởng của nghề ở Đồng Xâm có dấu hiệu tụt giảm. Đây cũng là một
trong sự chuyển đổi mang tính chất quyết định về kinh tế đối với làng nghề Đồng
Xâm.
Kinh tế phát triển kéo theo sự thay đổi về mức sống vật chất của người dân
trong các làng nghề. Khi so sánh biểu đồ mức sống ở Sơn Đồng với Đồng Xâm
thì số lượng hộ nghèo và hộ giàu từ năm 2005 đến năm 2009 giảm, còn những
hộ trung bình và hộ khá lại tăng lên. Biểu đồ mức sống tại Bát Tràng cho thấy sự
phát triển tịnh tiến: làng không có hộ nghèo từ năm 2005, trong vòng 5 năm trở
lại đây, số lượng hộ giàu tăng lên đáng kể từ 19,45% lên đến 29,23%. Điều này
cũng phản ánh khá đúng với thực tế. Bát Tràng từ năm 2005 đến nay đã áp dụng
khá tốt công nghệ kỹ thuật mới vào sản xuất gốm, đặc biệt là thay thế lò hộp
bằng lò ga, một mặt là giảm được ô nhiễm môi trường, mặt khác sản phẩm làm
ra chất lượng tốt hơn, giá thành giảm. Đây là một trong những tiền đề quan
trọng cho sự phát triển của làng nghề này.
Tóm lại, từ cơ chế quản lý cũ chuyển sang nền kinh tế thị trường theo định
hướng xã hội chủ nghĩa, kinh tế làng nghề ở châu thổ sông Hồng trong những năm
đổi mới có nhiều biến đổi theo chiều hướng tích cực, bắt đầu thích ứng với nền kinh
tế thị trường. Nhiều làng nghề truyền thống được phục hồi và nhiều làng nghề mới
được hình thành: mở rộng về quy mô sản xuất, thu hút, giải quyết được một số lượng
lớn lực lượng lao động ở nông thôn, đổi mới cải tiến kỹ thuật, từng bước đem lại
cuộc sống ổn định và sung túc cho người thợ thủ công… Nhưng mặt khác lại có
những làng do không bắt kịp với nền kinh tế thị trường nên nghề đã bị mai một…
2.2. BiÕn ®æi c¸c thµnh tè trong v¨n ho¸ lµng nghÒ ë lµng S¬n §ång, B¸t
Trµng vµ §ång X©m
2.2.1. BiÕn ®æi kh«ng gian, c¶nh quan vµ di tÝch
2.2.1.1. Kh«ng gian vµ c¶nh quan lµng nghÒ
Cũng giống như các làng nghề khác, nhà ở của người thợ Sơn Đồng cũng là nơi
sản xuất. Trước đây, diện tích đất ở chỉ bó gọn trong thôn Nội và thôn Ngoại, đường
làng nhỏ, hẹp, rất khó khăn cho việc vận chuyển gỗ – vật liệu chính của làng nghề.
Hiện nay, diện tích đất thổ cư được mở rộng, các hộ làm nghề chuyển dần ra phía
10
ngoài đường cái, đặc biệt tập trung đông nhất là khu vực ngã tư Sơn Đồng (nằm trên
đường 32 đi trạm Trôi). Nhưng mặt khác, khi đi vào sâu trong làng, đường làng,
cổng các xóm, nhà thờ họ hay nhà cổ đều được bảo lưu khá nguyên vẹn. Người dân
chính gốc làng nghề nếu có tiền vẫn sửa chữa những ngôi nhà cổ chứ không đập nhà
cũ để xây nhà mới (ví dụ như nhà thờ của dòng họ Nguyễn Viết, Nguyễn Trung).
Điều này là một điểm khác biệt hẳn so với các làng khác.
Làng Bát Tràng là một làng nghề cổ ven đô, do không có quỹ đất nên mỗi
hộ gia đình tính trung bình chỉ có khoảng 200 mét vuông đất vừa để ở, vừa để
sản xuất. Lò gốm cũng được xây dựng luôn ở sân hoặc ngay trong nhà, đường
làng lầy lội, toàn bùn đất do quá trình vận chuyển than và hàng hoá nên diện
mạo cảnh quan làng nghề không được chỉnh chu. Trong vòng 10 năm trở lại đây,
diện mạo làng nghề bắt đầu có những thay đổi đáng kể theo chiều hướng tích
cực. Do thiếu không gian sống và sản xuất nên tốc độ xây dựng nhà cao tầng ở
Bát Tràng tăng tương đối nhanh so với các làng khác.
Làng Đồng Xâm do không phải chịu sức ép của quá trình đô thị hóa nên sự
thay đổi về diện mạo làng xã không quá nhanh như Sơn Đồng và Bát Tràng
nhưng cũng có những thay đổi đáng kể. Nhà cửa được xây dựng khang trang,
đường làng hầu hết được đổ bê tông hoặc dải nhựa. Các nhà làm nghề thường ở
phía ngoài mặt đường vừa tiện cho việc sản xuất và bán hàng (gần giống với khu
vực 36 phố phường xưa với phía trong nhà là nơi sản xuất, phía ngoài là nơi
buôn bán).
2.2.1.2. Di tÝch – c¬ héi trïng tu vµ t«n t¹o
Sơn Đồng lưu giữ được một hệ thống di tích kiến trúc cổ bao gồm: đình,
đền, chùa, lăng miếu, từ đường của các dòng họ... Từ sau năm 1986 đến nay,
cụm di tích này được dân làng trùng tu và sửa chữa 5 lần vào những năm 1990,
1995, 2000, 2005, 2010. Kinh phí để trùng tu sửa chữa chủ yếu là do người dân
đóng góp theo xuất đinh, theo xóm và theo dòng họ, có những năm số tiền đóng
góp lên đến cả tỷ đồng. Tuy là làng nghề nhưng những người thợ thủ công lại
đóng góp không nhiều bằng những người không làm nghề.
Hệ thống di tích đình, đền, chùa, văn chỉ ở Bát Tràng trong vòng 10 năm trở lại
đây được tôn tạo rất khang trang và quy củ. Trước đây, đình làng chỉ là một ngôi
miếu nhỏ, cho đến đầu những năm 1990 đình làng bị xuống cấp trầm trọng, cả ngôi
đình to đẹp chỉ còn lại phần hậu cung. Năm 1992, dân làng tự huy động vốn để xây
lại cổng đình, năm 1993 làm lại toà đại bái, năm 1998 sửa chữa hậu cung. Nhưng
những sửa chữa và xây mới này có những bất cập bởi nhận thức chưa thấu đáo của
người dân khi tôn tạo di tích. Vì vậy, đến năm 2004, dân làng Bát Tràng quyết định
xây lại ngôi đình theo đúng như kiến trúc cổ. Tổng kinh phí đầu tư để xây dựng
đình lên đến 4,2 tỉ, phần kinh phí làm cửa võng, ngai, kiệu bên trong đình lên đến
gần 4 tỉ chưa kể hoành phi, câu đối. Các di tích như Văn chỉ, chùa Am, đền thờ Quế
Hoa công chúa và các nhà thờ họ trong làng cũng được tu sửa thường xuyên với
nguồn kinh phí khá lớn.
11
Làng Đồng Xâm có hệ thống di tích đồ sộ vào bậc nhất của tỉnh Kiến
Xương. Quần thể di tích này bao gồm: đền Đồng Xâm, đền thờ tổ nghề chạm
bạc Nguyễn Kim Lâu, chùa Thượng Gia (Kim Tiên tự), đền Bà và chùa Thượng
Hoà. Đền Đồng Xâm và đền thờ tổ nghề đều được công nhận là di tích lịch sử
cấp Quốc gia năm 1991. Năm 2008, tiền thu được từ việc công đức khi tổ chức
lễ hội đền Đồng Xâm lên đến con số 584 triệu đồng. Số tiền này sau khi trừ chi
phí, UBND xã Hồng Thái quyết định tu sửa quần thể di tích của làng. Khi tu sửa
di tích, số kinh phí này không đủ, dân làng đã đóng góp số tiền lên tới cả tỉ
đồng.
Qua đây, chúng ta thấy rằng, kinh tế làng nghề phát triển không những đời
sống vật chất của người thợ thủ công được nâng lên, mà các di tích lịch sử văn
hóa cũng được người dân chú trọng tu bổ. Như vậy, rõ ràng kinh tế làng nghề là
yếu tố tiên quyết cho việc người dân quan tâm đến những vấn đề tâm linh.
2.2.2. Biến đổi hình thức tổ chức sản xuất, kỹ thuật chế tác và sản phẩm
Phường hội thủ công ở các làng nghề hiện nay: Làng nghề chạm bạc Đồng
Xâm và Bát Tràng trước đây là hai phường nghề có những quy định hết sức chặt
chẽ từ việc học nghề, truyền nghề đến giỗ tổ nghề... Hiện nay, phường nghề thủ
công truyền thống đã không còn mà thay thế vào đó là Hiệp hội làng nghề với
chức năng và nhiệm vụ mới. Như vậy, khi làng nghề phát triển đến một mức độ
nhất định thì nhu cầu tất yếu là phải có sự liên kết để cùng phát triển. Hội nghề
hay hiệp hội các làng nghề hiện nay tuy không có những quy định chặt chẽ như
phường/hội thủ công trước đây nhưng đã và đang phát huy hết khả năng theo
yêu cầu mới của nền kinh tế thị trường.
Để thích ứng với điều kiện kinh tế xã hội mới, người thợ thủ công đã bước
đầu vận dụng tốt tất cả các loại hình sản xuất kinh doanh của nền kinh tế thị
trường để phát triển làng nghề như: Hợp tác xã, tổ hợp sản xuất, công ty cổ
phần, công ty trách nhiệm hữu hạn, doanh nghiệp tư nhân, hộ gia đình. Nhưng
số liệu thực tế lại minh chứng, số lượng các hình thức tổ chức sản xuất mới này
chưa đủ sức làm thay thế cho hộ gia đình, điều này cũng đồng nghĩa với việc
nền kinh tế thị trường chưa thể làm thay đổi tư duy tiểu nông của người thợ thủ
công trong các làng nghề ở châu thổ sông Hồng hiện nay.
Làng nghề Sơn Đồng, Đồng Xâm quy trình sản xuất không thay đổi nhiều so
với trước đây. Một số khâu trong quy trình làm nghề đã được cơ giới hóa nhằm
giảm bớt sức lao động cho người thợ. Ở Bát Tràng, quy trình sản xuất gốm trong
thời điểm hiện tại đã có nhiều thay đổi. Những thay đổi này chính là sự thích ứng,
sự năng động sáng tạo của làng nghề. Đây cũng chính là điểm khác biệt về đặc
trưng, tính chất, con đường phát triển của 3 làng nghề trong thời kỳ kinh tế thị
trường và hội nhập: Sơn Đồng càng duy trì quy trình truyền thống, sản phẩm
truyền thống bao nhiều thì nghề càng phát triển bấy nhiêu. Đồng Xâm duy trì quy
trình truyền thống nhưng sản xuất trên chất liệu mới, phù hợp với nhu cầu thực tế.
Bát Tràng đổi mới về công nghệ, thích ứng với nhu cầu thực tế.
12
2.2.3. BiÕn ®æi ph¬ng thøc truyÒn nghÒ vµ gi÷ g×n bÝ quyÕt nghÒ nghiÖp
Nếu như trước đây, việc giữ gìn bí quyết nghề nghiệp và truyền nghề chủ
yếu được bảo lưu trong từng gia đình thì hiện nay phương thức truyền nghề
tương đối “mở” hơn. Trên thực tế, việc truyền nghề theo phương thức này chỉ có
thể ở áp dụng ở những làng nghề sản xuất các mặt hàng thủ công mang tính đại
trà như nghề mây tre đan, dệt, chế biến lương thực thực phẩm… Còn đối với
những làng nghề đòi hỏi kỹ thuật chế tác tương đối phức tạp như Sơn Đồng, Bát
Tràng, Đồng Xâm thì việc truyền nghề theo kiểu truyền thống vẫn được duy trì.
2.2.4. BiÕn ®æi mét sè quan niÖm vµ quan hÖ x· héi
2.2.4.1. BiÕn ®æi mét sè quan niÖm
* Quan niÖm vÒ ch÷ tÝn trong kinh doanh: Chữ tín đối với người dân làng
nghề được đánh giá bởi chất lượng sản phẩm, bởi thời gian giao hàng, quan hệ
khách hàng, bạn hàng, quan hệ giữa một bên là cung cấp nguyên, nhiêu liệu và
một bên là người sản xuất, quan hệ giữa chủ xưởng sản xuất và những người làm
thuê, quan hệ thợ cả, thợ phụ... Tất cả các yếu tố này được biểu hiện rõ nét nhất
trên số lượng sản phẩm được tiêu thụ và chất lượng sản phẩm. Số lượng sản phẩm
tiêu thụ nhiều bao nhiêu, chất lượng sản phẩm tốt bao nhiêu thì uy tín của làng
nghề càng tăng lên bấy nhiêu. Trong cơ chế thị trường hiện nay, sản phẩm ngoài
tính bền, giá trị thẩm mỹ cao còn thay đổi về công năng sử dụng và giá thành hợp
lý. Điều này dẫn đến sự thay đổi khá lớn về tư duy của người thợ thủ công. Ví dụ
như làng Bát Tràng đã cải tiến công nghệ, kỹ thuật để sản xuất ra các loại sản
phẩm mang tính thẩm mỹ cao, phù hợp với yêu cầu của thị trường. Đối với nghề
gỗ (tạc tượng) thì sự thay đổi này không quá lớn, vì đây là loại sản phẩm mang
tính tâm linh, phải làm theo đúng quy trình thì mới đáp ứng yêu cầu đặt ra của
khách hàng. Ở Đồng Xâm trước đây, để có một sản phẩm tốt, nguyên liệu bạc
phải pha theo tỉ lệ nhất định, nhưng nếu làm như vậy thì lãi không nhiều nên mỗi
gia đình đều có bí quyết riêng về cách pha chế nguyên liệu. Cách pha chế này
phải phù hợp để sản phẩm tránh oxi hóa, tránh mất uy tín với khách hàng…
* Quan niÖm vÒ tr×nh ®é häc vÊn cña ngêi thî thñ c«ng: Khi khảo cứu về
khoa cử thời xưa, làng Đồng Xâm có nhiều người đỗ đạt cao. Làng Sơn Đồng có
8 tiến sĩ và 121 cử nhân. Làng Bát Tràng có 8 người đỗ Đệ tam giáp đồng tiến sĩ
xuất thân. Điều này chứng tỏ rằng, nghề là yếu tố quan trọng tạo tiền đề căn bản
về kinh tế cho tầng lớp nho học để có thể chuyển lên tầng lớp cao hơn thông qua
thi cử trong xã hội Việt Nam truyền thống.
Hiện nay, ở Đồng Xâm phần lớn con em trong làng đều học hết cấp 3, số
lượng học đại học tăng đáng kể (15%), có những dòng họ có tới 6 người học từ
thạc sỹ trở lên như họ Nguyễn Thưa, họ Phạm Đức... với tỉ lệ 0,5%. Làng Bát
Tràng vẫn kế tục truyền thống khoa cử thời xưa. Từ năm 1996 đến nay, tỉ lệ đỗ
đại học của học sinh luôn đạt từ 35 đến 40%. Làng Sơn Đồng cũng phát huy khá
tốt truyền thống học hành của những thế hệ đi trước. Với tỉ lệ 34% số họ có con
học đại học, 1,5% học trên đại học, số lượng đạt học vị tiến sĩ lên đến con số 46
người.
13
Khi điều tra về dự định việc học hành của con cái, số liệu cho thấy không có
sự phân biệt hay bất bình đẳng về giới trong chuyện học hành giữa con trai và
con gái. Khi bóc tách và so sánh số liệu về trình độ học vấn theo phân loại làng
nghề truyền thống và làng nghề mới, rõ ràng các làng nghề truyền thống coi
trọng việc học hành của con cái hơn so với các làng nghề mới. Điều này cho
thấy, kinh tế và tâm lý cộng đồng làng nghề chi phối khá rõ rệt các quan niệm về
trình độ học vấn của người dân. Mặt khác nó cũng chứng tỏ quan niệm về
chuyện học hành trong các làng nghề hiện nay không khác so với trước đây.
2.2.4.2. BiÕn ®æi quan hÖ x· héi
Kết quả điều tra xã hội học cho thấy, trong gia đình người thợ thủ công hầu
hết các công việc đều do cả hai vợ chồng bàn bạc quyết định. Trong 504 hộ gia
đình được hỏi thì có 290 người là nam giới và 214 người là nữ giới. Nam giới
sống chung nhà với bố mẹ chiếm tỷ lệ 74,48% (216 người), nữ giới ở chung với
bố mẹ chồng chiếm 72,89% (156 người), còn 132 người ở riêng độc lập. Như
vậy, xu hướng tách riêng của các gia đình hạt nhân trong các làng nghề là hiện
tượng phổ biến. Số liệu nghiên cứu cũng cho thấy, gia đình và họ hàng vẫn là
nguồn giúp đỡ chủ yếu khi gặp khó khăn về kinh tế. Do làm nghề thủ công nên
những người cùng buôn bán hay làm cùng nghề có sự hỗ trợ lẫn nhau về kinh tế.
Đây cũng là một trong những đặc điểm khá nổi bật của làng nghề hiện nay.
Hiện nay, quan hệ dòng họ bắt đầu được phục hồi và phát triển khá mạnh
mẽ. Theo số liệu thống kê, 100% số làng nghề được điều tra đều có quỹ khuyến
học, trong đó 100% các dòng họ trong làng đều tham gia. Thậm chí có làng mỗi
dòng họ còn lập riêng quỹ khuyến học dành cho con em mình. Phong trào viết
lại gia phả, tộc phả, đi tìm mộ tổ, trùng tu, xây dựng nhà thờ họ trở nên rầm rộ
trong gần chục năm trở lại đây nhất là ở Đồng Xâm. Số tiền đóng góp xây nhà
thờ họ có những gia đình quyên góp lên đến 400.000.000 đồng, trong đó số hộ
làm nghề đóng góp ở mức cao nhất trong các làng chiếm 35,71%, còn lại là
những người xa quê và giàu có trong làng.
Hiện nay, ở Bát Tràng thành lập 5 câu lạc bộ, đại diện cho 5 xóm, lấy tên
gọi cũ của 5 xóm cổ làng Bát Tràng là Đồng Tiến, Đồng Lộc, Đồng Mỹ, Đồng
Tài, xóm 5 với cơ cấu tổ chức gần giống với hội đồng tộc biểu trước đây. Năm
câu lạc bộ có 69 thành viên bao gồm các thành phần trung niên, thanh niên, đại
diện cho các gia đình trong xóm, các hội khuyến học, cựu chiến binh và một số
tổ chức khác với mục tiêu giúp việc cho làng, đứng ra tổ chức lễ hội và các công
việc khác khi cần đến như: hoạt động sản xuất, giải quyết xây dựng mối quan hệ
xóm làng, làng giềng, hỏi thăm nhau khi ốm đau, vui, buồn... Cũng giống với
Bát Tràng, làng Sơn Đồng trước đây được chia thàng 4 giáp và 16 phe. Hiện nay
tổ chức giáp đã không còn mà thay thế vào đó là hội đồng niên. Khác hẳn với 2
làng Bát Tràng và Sơn Đồng, Đồng Xâm không duy trì tổ chức giáp, người dân
ở đây chỉ biết đến tổ chức phường hội nghề thủ công và những quy định rất chặt
chẽ trước đây của phường hội và lệ làng. Nhưng hiện nay, Đồng Xâm cũng có
14
xu hướng chung giống như các làng nghề khác đó là: xu hướng thành lập các hội
theo nghề nghiệp, lứa tuổi, lợi ích, năng khiếu, và các thú vui chơi giải trí khác
đã tạo ra những yếu tố văn hóa mới. Như vậy, hiện nay tổ chức giáp đã không
còn tồn tại trên thực tế trong các làng nghề, hoạt động của các tổ chức hội như:
hội cựu chiến binh, hội đồng niên, hội người cao tuổi được phát huy cao độ.
2.2.5. BiÕn ®æi tÝn ngìng, lÔ héi vµ phong tôc tËp qu¸n
2.2.5.1. BiÕn ®æi tÝn ngìng
Những biến đổi trong tín ngưỡng thờ thành hoàng và tín ngưỡng thờ tổ
nghề: Qua nghiên cứu trường hợp 3 làng Sơn Đồng, Bát Tràng, Đồng Xâm và
nghiên cứu mở rộng tại 61 làng nghề tại 3 huyện Hoài Đức, Gia Lâm, Kiến
Xương về tín ngưỡng thờ thành hoàng và tín ngưỡng thờ tổ nghề, chúng tôi thấy
rằng, trong tâm thức của người dân làng nghề đã bắt đầu có những thay đổi so
với các làng thuần nông. Với các làng thuần nông nghiệp, mỗi làng thường có 1
vị thành hoàng làng, nếu làng nào có nhiều vị thần được thờ trong đình chẳng
qua chỉ là sự phối thờ. Nhưng ở các làng nghề, có làng tôn tổ nghề là thành
hoàng làng, có làng tôn thành hoàng làng làm tổ nghề, có làng tổ nghề được phối
thờ với thành hoàng làng. Điều này chứng tỏ, nghề được mở rộng và phát triển
thì tín ngưỡng thờ tổ nghề càng được phát huy, thậm chí có phần lấn át hơn so
với tín ngưỡng thờ thành hoàng làng.
Tín ngưỡng thờ Mẫu: Tuy ở 3 làng nghề Sơn Đồng, Bát Tràng và Đồng
Xâm không thấy sự có mặt của các điện thờ mẫu tại gia, nhưng trong lễ hội làng
hiện tượng hầu đồng vẫn đang được thực hành khá bài bản. Nghiên cứu mở rộng
vấn đề này tại 61 làng nghề chúng tôi số liệu như sau: 122 điện thờ mẫu tại gia,
126 bản hội, số lượng con nhang để tử chính thức của tín ngưỡng thờ mẫu (công
khai) đã lên đến 7.268 người. Điều này chứng tỏ rằng, hiện nay, tín ngưỡng
ngày càng phát triển sâu, rộng trong các làng nghề.
Tín ngưỡng thờ thần tài: Theo số liệu điều tra xã hội học, số gia đình thờ
thần tài trong 3 làng nghề lên đến 17,1%. Điều này cho thấy, tín ngưỡng thờ
thần tài bắt đầu xâm nhập vào tâm thức của người dân làng nghề, vì thực chất
đây là tín ngưỡng của người đi buôn. Điều này cũng đồng nghĩa với việc: nghề
phát triển, sản phẩm của nghề làm ra có thị trường, người thợ thủ công đã trở
thành tiểu thương, do đó tín ngưỡng thờ thần tài phát triển là điều tất yếu.
2.2.5.2. LÔ héi
Những biến đổi về nghi thức: Làng Sơn Đồng nổi tiếng với tục múa mo
mang tính chất cổ xưa của người Việt đã biến đổi thành tục giằng bông; Lệ rước
bát hương của 23 dòng họ ra đình làng hưởng lộc thánh, tục hát thờ và tục chơi
cờ người trong lễ hội làng Bát Tràng cũng đã không còn; Tục bơi chải ở Đồng
Xâm chỉ dành riêng cho nam giới, các ông lái phải tự nuôi quân, trước khi đua
bơi phải tiến hành các nghi lễ thì hiện nay đã được đơn giản hoá và xuất hiện bơi
chải nữ... Tuy đây là sự mất đi hoặc biến đổi của các nghi thức cổ truyền nhưng
15
thay thế vào đó là những nghi thức tương tự phù hợp với cuộc sống hiện tại. Đây
là sự biến đổi mang tính tất yếu.
Những biến đổi về ý thức cộng đồng làng nghề đối với lễ hội: Qua nghiên
cứu và điều tra về tác dụng của lễ hội đối với cuộc sống hiện nay, chúng tôi có
số liệu như sau: Trong 504 người được hỏi thì có 86 người không trả lời, 418
người trả lời về cảm nghĩ khi làng mở hội: 86,8% phần khởi khi làng mở hội,
11,7% bình thường, 1,5% ý kiến khác. Số liệu đánh giá tác dụng của hội làng
đối với các thành viên trong cộng đồng cũng cho thấy: người dân ý thức rằng, lễ
hội được mở trước tiên là nhằm giữ gìn truyền thống văn hóa, kế đến là có tác
dụng gắn bó các thành viên trong làng, sau đó là dịp để vui chơi, gặp gỡ và đứng
thứ tư mới là bày tỏ lòng biết ơn đối với những người có công với làng. Như
vậy, ý thức về cái thiêng trong lễ hội đã bắt đầu có xu hướng giảm đi, thay vào
đó là người dân tự ý thức về truyền thống văn hóa dân tộc cũng như sự cố kết
cộng đồng thông qua lễ hội.
2.2.5.3. Phong tôc tËp qu¸n
Nh÷ng biÕn ®æi trong phong tôc cíi xin: Trước đây, trong các làng nghề
còn có những quy định riêng, bởi hôn nhân còn gắn liền với bí quyết của từng
gia đình, dòng họ, phường hội nghề. Hiện nay, việc thực hành các lễ thức truyền
thống trong đám cưới vẫn được duy trì khá tốt: lễ ăn hỏi, cưới, lại mặt, lễ gia
tiên khi đón dâu, cho của hồi môn vẫn là những phong tục được nhiều người
thực hành còn các tập tục khác chiếm tỉ lệ khiêm tốn. Ngoài việc duy trì các lễ
tục, trong đám cưới đã xuất hiện nhiều yếu tố mới, nhưng về thực chất những
yếu tố được gọi là “mới” này đã trở thành truyền thống như: việc mặc váy cưới,
hoa cưới, trao nhẫn, nhạc sống...
Nh÷ng biÕn ®æi trong phong tôc tang ma: Hiện nay, mức độ bảo lưu các
nghi thức cổ truyền trong đám ma còn duy trì khá tốt, không có sự biến đổi
nhiều. Một số tục lệ riêng của làng nghề đã không còn được thực hành, các tục
lệ đã giảm hẳn: yểm bùa, xem hướng chọn huyệt, mời thầy pháp hoặc sư đến
làm lễ...
Tiểu kết
ë c¸c lµng nghÒ vïng ch©u thæ s«ng Hång, sù ph¸t triÓn cña kinh tÕ thÞ
trêng tõ sau n¨m 1986 ®Õn nay ®· t¸c ®éng lªn tÊt c¶ c¸c thµnh tè cña v¨n ho¸
lµng nghÒ tõ kh«ng gian c tró, c¶nh quan lµng x· ®Õn c¸c di tÝch lÞch sö v¨n
ho¸. Trong qu¸ tr×nh thÝch øng víi nÒn kinh tÕ thÞ trêng, h×nh thøc tæ chøc s¶n
xuÊt, kü thuËt chÕ t¸c, s¶n phÈm cña c¸c lµng nghÒ thñ c«ng ®· ph¶i chuyÓn ®æi
®Ó phï hîp víi nhu cÇu cña thÞ trêng. Phêng héi nghÒ thñ c«ng truyÒn thèng ®·
tan d· hoµn toµn mµ thay vµo ®ã lµ phêng héi nghÒ víi nh÷ng c«ng n¨ng míi.
Qua nghiªn cøu nµy, chóng t«i thÊy t©m lý céng ®ång lµng nghÒ Ýt biÕn ®æi: tõ
viÖc truyÒn nghÒ, quan niÖm vÒ ch÷ tÝn, ®Õn truyÒn thèng coi träng viÖc häc hµnh.
NÕu nh thêi gian tríc ®æi míi, mèi quan hÖ gia ®×nh, hä hµng vµ lµng xãm bÞ
l·ng quªn do nhiÒu nguyªn nh©n th× hiÖn nay chóng ta l¹i thÊy cã sù cè kÕt t¬ng
16
®èi chÆt chÏ vÒ c¶ tinh thÇn lÉn vËt chÊt. Víi tÝn ngìng thê thµnh hoµng vµ tæ
nghÒ, chóng t«i thÊy cã sù chuyÓn ®æi, hîp nhÊt hay phèi thê gi÷a c¸c vÞ nµy. Sù
biÕn ®æi nµy kh«ng nh÷ng diÔn ra trong c¸c lµng nghÒ truyÒn thèng mµ cßn ë
ngay c¶ c¸c lµng nghÒ míi. Lo¹i h×nh tÝn ngìng thê mÉu tríc n¨m 1986 ®îc
coi lµ mª tÝn dÞ ®oan nhng hiÖn nay tÝn ngìng nµy ph¸t triÓn ë hÇu hÕt tÊt c¶ c¸c
lµng x·. §Æc biÖt, tÝn ngìng thê thÇn tµi – tÝn ngìng cña ngêi ®i bu«n - ®· lµ
mét phÇn kh«ng thÓ thiÕu trong c¸c lo¹i h×nh tÝn ngìng cña lµng nghÒ. C¸c nghi
thøc trong lÔ héi ®· thay ®æi ®Ó phï hîp víi cuéc sèng hiÖn t¹i. §iÒu nµy còng
®ång nghÜa víi viÖc tÝnh thiªng trong lÔ héi gi¶m dÇn mµ thay vµo ®ã lµ chøc
n¨ng: gi¶i phãng nh÷ng xung c¶m bÞ k×m h·m trong ®êi sèng ®¬n ®iÖu hµng ngµy
hay nãi c¸ch kh¸c lµ phÇn lÔ ®îc ®¬n gi¶n hãa, phÇn héi ®îc mäi ngêi tham
gia rÊt ®«ng ®¶o, nhiÖt t×nh. Chøc n¨ng nµy ®· ph¸t huy tèt vai trß cña m×nh trong
®êi sèng ®¬ng ®¹i: vai trß vui ch¬i, gi¶i trÝ, thËm trÝ lµ x¶ stress, th¨ng hoa ®Ó t¸i
t¹o søc lao ®éng. Ngoµi ra, lÔ héi cßn thùc hµnh tèt chøc n¨ng cè kÕt céng ®ång.
C¸c tËp tôc nh lÔ tÕt, cíi xin, tang ma cæ truyÒn ®Òu ®îc ngêi d©n trong c¸c
lµng nghÒ b¶o lu t¬ng ®èi tèt. Bªn c¹nh ®ã lµ nh÷ng yÕu tè v¨n hãa míi phï
hîp víi cuéc sèng hiÖn t¹i.
Chương 3
BẢO TỒN VÀ PHÁT TRIỂN VĂN HOÁ LÀNG NGHỀ Ở
CHÂU THỔ SÔNG HỒNG TRONG THỜI KỲ ĐỔI MỚI
3.1. B¶o tån v¨n ho¸ lµng nghÒ trong thêi kú ®æi míi
3.1.1. Xu híng phôc håi c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ truyÒn thèng
Trong nền kinh tế thị trường, đời sống kinh tế, văn hoá xã hội trong các làng
nghề đã và đang có những bước chuyển mình mạnh mẽ. Muốn phát triển kinh tế
làng nghề, người dân đã phải tự tìm hướng đi thích hợp cho mình: Làng nghề Sơn
Đồng càng duy trì quy trình truyền thống, sản phẩm truyền thống bao nhiều thì
nghề càng phát triển bấy nhiêu; Đồng Xâm duy trì quy trình truyền thống nhưng
sản xuất trên chất liệu mới, phù hợp với nhu cầu thực tế; Bát Tràng đổi mới về
công nghệ, thích ứng với nhu cầu thực tế với hai dòng sản phẩm: Sản phẩm phục
vụ cho nhu cầu hàng ngày và sản phẩm phục vụ cho trang trí nội thất, phong
thuỷ, du lịch...
Thực tế nghiên cứu đã cho thấy, kinh tế làng nghề phát triển đã góp phần
làm biến đổi văn hoá làng nghề. Cùng với việc phục dựng, tu bổ hoặc xây mới
các di tích là hàng loạt các yếu tố văn hóa truyền thống như tín ngưỡng, lễ hội
và phong tục tục tập quán trong thời gian qua được phục hồi và phát triển mạnh
mẽ. Bên cạnh đó, hoạt động của các tổ chức xã hội, nghề nghiệp cũng được
chính quyền và người dân làng nghề đặc biệt chú trọng. Nếu như trước kia
những nhóm hội trong làng theo xu hướng tập hợp dân cư theo họ tộc, theo địa
vực cư trú thì hiện nay ngoài xu hướng đó ra còn xu hướng tập hợp dân làng
theo nghề nghiệp, lứa tuổi, lợi ích, năng khiếu, và các thú vui chơi giải trí khác đã
17
tạo ra một cơ cấu tổ chức làng chặt chẽ ở các góc độ tự nguyện tham gia của dân
làng. Đây được coi là một xu hướng tái cấu trúc tổ chức xã hội trong các làng
nghề. Trong quá trình đổi mới, việc điều chỉnh các hành vi văn hóa, các mối quan
hệ xã hội để phù hợp với thực tiễn là điều tất yếu.
Trong những năm gần đây, người dân các làng nghề rất chú ý đến việc xây dựng
sửa sang lại mồ mả, nhất là mộ tổ của dòng họ. Trên thực thế, có những dòng họ xây
mộ tổ lên đến hàng tỷ đồng, nghĩa trang trông như một thành phố thu nhỏ. Trong cơ
chế thị trường hiện nay, công việc làm ăn, buôn bán, kinh doanh gặp nhiều thuận lợi
nhưng cũng như đem đến nhiều rủi ro, bất trắc, thì vấn đề hướng tới văn hóa tâm linh
là điều dễ hiểu. Chính vì vậy, ngày càng nhiều người dân làng nghề tham gia vào các
hoạt động tín ngưỡng ở các di tích, xây dựng mồ mả, xây dựng và tu bổ nhà thờ họ,
việc cúng lễ tại gia đã trở thành việc làm thường xuyên hơn. Tuy nhiên, dù là nguyên
nhân nào đi nữa thì có một điều không thể phủ nhận là các hoạt động hướng tới văn
hóa tâm linh đã đáp ứng được nhu cầu đa dạng của mọi tầng lớp người dân, thực tế
những hoạt động này đã và đang giữ vị trí quan trọng trong cuộc sống tinh thần
người dân làng nghề.
3.1.2. B¶o tån v¨n ho¸ lµng nghÒ víi sù kÕt hîp yÕu tè truyÒn thèng vµ
hiÖn ®¹i
Nhìn từ góc độ phát triển ở các làng nghề cho thấy, quá trình công nghiệp
hóa, đô thị hóa đã tác động rất lớn tới văn hóa truyền thống làng nghề. Những
yếu tố không phù hợp sẽ bị loại bỏ, những yếu tố phù hợp sẽ được bảo tồn, phát
triển. Đồng thời những yếu tố hiện đại sẽ thường xuyên tác động và dung hòa
với yếu tố truyền thống và trở thành những nét mới của văn hóa làng nghề.
3.1.3. Mét sè gi¶i ph¸p b¶o tån v¨n hãa lµng nghÒ
Để bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa làng nghề trước những tác động tiêu
cực của quá trình công nghiệp hóa, đô thị hóa, chính quyền địa phương cần xây
dựng các thiết chế văn hóa như sau:
Quản lý di sản văn hóa làng nghề: Vấn đề phục hồi, tôn tạo hoặc xây mới di
tích cần phải chú ý đến yếu tố gốc của di tích, phải đặt di tích trong cảnh quan
chung của cụm di tích và của làng nghề; Khi tổ chức lễ hội cần chú ý đến nhu cầu
thực tế của người dân; Quản lý tốt các hoạt động công đức cho di tích hoặc các lễ
hội của làng; Tránh lợi dụng các hoạt động tín ngưỡng của dân làng để kinh doanh,
phục vụ những mục đích không lành mạnh như phổ biến văn hóa phẩm độc hại và
các tệ nạn xã hội khác; Tuyên truyền và động viên người dân tham gia sưu tầm, tìm
hiểu về văn hóa truyền thống của làng nghề; Tránh cứng nhắc trong hoạt động văn
hóa mà loại bỏ đi những phong tục, tập quán, tín ngưỡng cần thiết và có ý nghĩa
của dân làng trong các sinh hoạt văn hóa tâm linh.
Quản lý môi trường xã hội làng nghề: Muốn quản lý tốt môi trường xã hội
làng nghề chúng ta cần phải chú ý đến những vấn đề sau: Nâng cấp cở sở hạ tầng;
Chính quyền các làng nghề cần có kế hoạch cụ thể trong việc quản lý đội ngũ lao
động nhập cư trên địa bàn; Đội ngũ cán bộ thôn, xã cùng các tổ chức hội nhóm
dân làng cần kết hợp chặt chẽ trong công tác bảo vệ an ninh trong làng. Môi
trường gia đình là nơi trực tiếp nhất và gần gũi nhất trong việc quan tâm và phát
18
hiện sớm những đối tượng có liên quan đến các tệ nạn xã hội để kịp thời ngăn
chặn; Khuyến khích, tạo điều kiện hoạt động của các hội, đoàn thể trong các làng
nghề như: hội cựu chiến binh, hội người cao tuổi, hội đồng niên…
ViÖc gi÷ g×n, cñng cè tinh thÇn ®oµn kÕt, hç trî, t¬ng th©n t¬ng ¸i lµ ®iÒu
v« cïng quan träng ®èi víi lµng nghÒ. ViÖc n©ng cao ®¹o ®øc nghÒ nghiÖp, ch÷
tÝn trong kinh doanh ®· t¹o nªn th¬ng hiÖu cña c¸c lµng nghÒ ngµy cµng ph¶i
®îc ph¸t huy. Muèn lµm ®îc nh vËy viÖc cÇn thiÕt lµ ph¶i coi träng vÊn ®Ò
gi¸o dôc thÕ hÖ trÎ, t¹o d luËn x· héi theo chiÒu híng tèt, kh¬i dËy niÒm tù
hµo vÒ nghÒ vµ lµng nghÒ trong mçi ngêi d©n. §iÒu nµy cßn ph¶i ®îc thÓ hiÖn
ë viÖc ngêi d©n cÇn ph¶i g×n gi÷ nh÷ng tËp tôc tèt ®Ñp nh: thê cóng thµnh
hoµng, tæ nghÒ, v¨n hãa dßng hä vµ nh÷ng tËp tôc kh¸c... §©y chÝnh lµ h×nh thøc
cè kÕt céng ®ång bÒn chÆt nhÊt, t¹o nªn søc m¹nh ®Ó ph¸t triÓn v¨n hãa.
3.2. Ph¸t triÓn v¨n ho¸ lµng nghÒ trong thêi kú ®æi míi
3.2.1. Ph¸t triÓn v¨n ho¸ lµng nghÒ ®i ®«i víi ph¸t triÓn kinh tÕ, x· héi
3.2.2.1. X©y dùng chiÕn lîc ph¸t triÓn
Mét lµ, ®Èy m¹nh ph¸t triÓn c¸c thiÕt chÕ v¨n hãa x· héi ®ang tån t¹i vµ cã
xu híng ph¸t triÓn, ®ång thêi kh«i phôc l¹i c¸c thiÕt chÕ ë nh÷ng lµng nghÒ ®ang
bÞ mai mét do qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa n«ng th«n ®em l¹i. KhuyÕn
khÝch vµ tuyªn truyÒn nÕp sèng v¨n hãa míi cho toµn thÓ ngêi d©n ®Þa ph¬ng;
Hai lµ, ph¸t triÓn v¨n hãa lµng nghÒ truyÒn thèng ph¶i chó träng tíi ®êi sèng cña
ngêi d©n n«ng th«n, nh»m t¹o viÖc lµm, t¨ng thu nhËp, n©ng cao møc sèng, ®¸p
øng nhu cÇu vÒ v¨n hãa t©m linh ngêi cña d©n ®Þa ph¬ng; Ba lµ, trong qu¸ tr×nh
ph¸t triÓn kinh tÕ vµ x©y dùng v¨n hãa míi, cÇn gi÷ g×n c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa lµng
nghÒ nh: b¶o vÖ vµ t«n t¹o di tÝch vµ c¶nh quan lµng nghÒ cæ, ®ång thêi kh«i phôc
vµ ph¸t triÓn c¸c phong tôc tËp qu¸n tèt ®Ñp cña lµng nghÒ. Phôc håi c¸c lÔ héi vµ
h×nh thøc t«n vinh tæ nghÒ, nghÖ nh©n hoÆc ngêi cã c«ng truyÒn d¹y vµ ph¸t triÓn
nghÒ; Bèn lµ, trong chÝnh s¸ch ph¸t triÓn v¨n hãa lµng nghÒ cÇn cã chÝnh s¸ch c«ng
nhËn vµ khuyÕn khÝch nghÖ nh©n d©n gian. Chó träng b¶o tån vµ ph¸t huy b¶n s¾c
v¨n hãa d©n téc th«ng qua c¸c s¶n phÈm cña lµng nghÒ truyÒn thèng ®Þa ph¬ng.
3.2.2.2. Ph¸t triÓn nguån nh©n lùc
Ph¸t triÓn nguån nh©n lùc ®· ®îc §¹i héi lÇn thø XI cña §¶ng x¸c ®Þnh lµ
mét kh©u ®ét ph¸ chiÕn lîc ®Ó b¶o ®¶m ®Õn n¨m 2020 níc ta c¬ b¶n trë thµnh
níc c«ng nghiÖp theo híng hiÖn ®¹i. §©y lµ mét nhiÖm vô c¬ b¶n vµ cÊp b¸ch
cÇn ®îc quan t©m thùc hiÖn ë nhiÒu cÊp ngµnh kh¸c nhau. V× vËy, cần phải tiến
hành xây dựng chương trình liên kết đào tạo nghề với các nghệ nhân tại địa
phương theo mô hình sau:
+ Xây dựng mô hình liên kết đào tạo, truyền dạy nghề
+ Xây dựng mô hình nghệ nhân truyền, dạy nghề
+ Xây dựng mô hình Hiệp hội làng nghề truyền dạy nghề thủ công
Nếu mô hình trên nhận được sự quan tâm, định hướng của các cấp chính
quyền địa phương thì sẽ là động lực thúc đẩy làng nghề phát triển trên nhiều
phương diện.
3.2.2.3. Ph¸t triÓn kinh tÕ g¾n víi ph¸t triÓn v¨n ho¸ lµng nghÒ
19
Dựa trên kết quả nghiên cứu về phát triển kinh tế tại 3 làng nghề Sơn Đồng,
Bát Tràng và Đồng Xâm, đồng thời dựa trên kết quả nghiên cứu tại 61 làng nghề
thuộc huyện Hoài Đức, Gia Lâm và Kiến Xương, trong những năm trở lại đây,
nhiều làng nghề truyền thống được mở rộng cả về quy mô lẫn phương thức sản
xuất, thu hút và giải quyết một số lượng lớn lực lượng lao động ở nông thôn, từng
bước đem lại cuộc sống ổn định và sung túc cho người thợ thủ công. Tuy nhiên, sự
phát triển trên còn mang tính manh mún, nhỏ lẻ, thiếu định hướng phát triển dài
hạn, đặc biệt đối với các làng nghề mới được khôi phục. Để các làng nghề phát
triển cả bề rộng lẫn chiều sâu mang tính bền vững thì đòi hỏi Nhà nước và các cấp
chính quyền địa phương cần tiến hành khảo sát, xây dựng đề án quy hoạch cho các
làng nghề theo các bước sau: Lập quy hoạch phát triển làng nghề; Cải tiến quy trình
sản xuất; Duy trì, khôi phục làng nghề; Chuyên sâu hóa và phát triển làng nghề;
Phát triển thị trường và tiêu thụ sản phẩm; Hỗ trợ vốn để phát triển các doanh
nghiệp vừa và nhỏ.
3.2.2. Ph¸t triÓn kinh tÕ, v¨n ho¸ lµng nghÒ ®i ®«i víi viÖc b¶o vÖ m«i
trêng sinh th¸i
Môi trường làng nghề đang là vấn đề gây bức xúc ở nông thôn hiện nay. Mỗi
làng nghề có một phương thức tồn tại và sản xuất khác nhau, có cách khai thác và
sử dụng tài nguyên khác nhau. Do vậy, giải pháp bảo vệ và cải thiện môi trường
cho các làng nghề phải căn cứ vào điều kiện tự nhiên, kinh tế, xã hội của từng địa
phương. Để giải quyết những bất cập trên, chính quyền địa phương cần thực hiện
một số giải pháp cơ bản sau: Quy hoạch phát triển tổng thể cho làng nghề truyền
thống; Áp dụng khoa học công nghệ tiên tiến; Chính sách nhằm giảm thiểu ô nhiễm
môi trường; Nâng cao ý thức người dân trong bảo vệ môi trường.
3.2.3. Ph¸t huy tiÒm n¨ng du lÞch lµng nghÒ
Để du lịch làng nghề ngày một phát triển, đóng góp có hiệu quả vào đời
sống kinh tế xã hội của địa phương, trước hết các cấp chính quyền địa phương
cấn tiến hành các biện pháp sau đây: Nâng cao hoạt động của các làng nghề gắn
với hoạt động du lịch; Đẩy mạnh công tác tuyên truyền quảng bá về du lịch làng
nghề như tổ chức tham gia các hội chợ triển lãm, hội chợ du lịch trong nước và
quốc tế. Giới thiệu thông tin chi tiết về các sản phẩm làng nghề trên các tạp chí,
các phương tiện thông tin đại chúng, các sách báo, ấn phẩm mà khách du lịch
thường quan tâm theo dõi; Tập trung đào tạo, bồi dưỡng nghiệp vụ về du lịch để
hình thành một đội ngũ quản lý hoạt động du lịch tại chỗ. Ưu tiên vinh danh
những nghệ nhân và khuyến khích những nghệ nhân này trực tiếp hướng dẫn
khách du lịch tham gia vào quá trình hướng dẫn sản xuất sản phẩm cho các du
khách; Đa dạng hóa sản phẩm làng nghề, tập trung sản xuất các mặt hàng có giá
trị nghệ thuật, phù hợp với thị hiếu của du khách; Liên kết xây dựng mối quan
hệ chặt chẽ với các công ty du lịch của tỉnh và các địa phương khác để xây dựng
sản phẩm, thường xuyên cập nhật thông tin và có nguồn khách ổn định.
Tiểu kết
Phát triển làng nghề thủ công là một nhiệm vụ có tính chiến lược. Bảo tồn và
phát triển làng nghề truyền thống ở vùng châu thổ sông Hồng phải dựa trên quan
20
điểm đánh giá đúng vai trò và vị trí của làng nghề trong điều kiện công nghiệp hóa,
hiện đại hóa. Đồng thời phải phải dựa trên quan điểm sử dụng lao động tại chỗ,
thực hiện phương châm “ly nông, bất ly hương”. Kết hợp yếu tố truyền thống với
hiện đại, huy động tối đa nguồn lực, đa dạng hóa hình thức tổ chức sản xuất-kinh
doanh kết hợp với phát triển kinh tế, bảo vệ môi trường nhằm phát triển toàn diện
nông thôn. Với phương hướng bảo tồn và phát triển làng nghề trong thời gian tới là
khôi phục và duy trì ở mức độ nhất định những làng nghề sản phẩm truyền thống
mang đậm bản sắc dân tộc, đẩy mạnh phát triển các làng nghề mới. Để thúc đẩy sự
phát triển văn hoá cũng như sự phát triển kinh tế, xã hội trong các làng nghề, cần
phải thực thi đồng bộ nhiều chính sách và giải pháp nhằm khuyến khích, hỗ trợ, tạo
môi trường thuận lợi cho việc khôi phục và phát triển văn hoá làng nghề trong điều
kiện hiện nay.
KẾT LUẬN
1. KÕ thõa thµnh tùu khoa häc cña c¸c häc gi¶ ®i tríc, luËn ¸n ®· ®a ra,
ph©n tÝch vµ lµm râ c¸c kh¸i niÖm nh lµng nghÒ, v¨n hãa lµng nghÒ vµ biÕn ®æi
v¨n hãa lµng nghÒ. C¸c kh¸i niÖm nµy ®· trë thµnh kh¸i niÖm mang tÝnh c«ng cô
cña luËn ¸n. ë ViÖt Nam nghÒ thñ c«ng g¾n liÒn víi lµng x· nªn khi nghiªn cøu
v¨n ho¸ lµng nghÒ tríc tiªn ph¶i nghiªn cøu v¨n ho¸ lµng bëi v¨n ho¸ lµng ®îc
coi lµ nÒn t¶ng cßn v¨n hãa nghÒ lµ nh©n tè quyÕt ®Þnh cho sù h×nh thµnh nªn
®Æc trng cña v¨n ho¸ lµng nghÒ. Víi ®Ò tµi nghiªn cøu Sù biÕn ®æi v¨n hãa lµng
nghÒ ë ch©u thæ s«ng Hång tõ n¨m 1986 ®Õn nay nªn luËn ¸n ®· cã nh÷ng ph©n
tÝch chuyªn s©u tõng thµnh tè trong v¨n hãa lµng vµ v¨n hãa nghÒ vµ kh¸i qu¸t
thµnh c¸c vÊn ®Ò nh sau: 1/ BiÕn ®æi kh«ng gian, c¶nh quan vµ di tÝch trong c¸c
lµng nghÒ; 2/ BiÕn ®æi h×nh thøc tæ chøc s¶n xuÊt, kü thuËt chÕ t¸c vµ s¶n phÈm;
3/ BiÕn ®æi ph¬ng thøc truyÒn nghÒ vµ gi÷ g×n bÝ quyÕt nghÒ nghiÖp; 4/ BiÕn ®æi
mét sè quan niÖm vµ quan hÖ x· héi; 5/ BiÕn ®æi tÝn ngìng, lÔ héi vµ phong tôc
tËp qu¸n.
2. V¨n hãa lµng nghÒ víi nh÷ng thµnh tè c¬ b¶n cña nã ®· chÞu sù t¸c ®éng
m¹nh mÏ bëi c¸c ®iÒu kiÖn chÝnh trÞ, kinh tÕ, x· héi trong thêi kú ®æi míi. §iÒu
nµy ®îc coi lµ tiÒn ®Ò dÉn ®Õn sù biÕn ®æi cña v¨n ho¸ lµng nghÒ ë ch©u thæ
s«ng Hång. BiÕn ®æi v¨n ho¸ lµng nghÒ tõ n¨m 1986 ®Õn nay diÔn ra víi qui m«,
tèc ®é kh¸c nhau phô thuéc vµo ®iÒu kiÖn kinh tÕ x· héi cña tõng lµng nghÒ cô
thÓ. Nh÷ng thµnh tè v¨n ho¸ vËt thÓ biÕn ®æi nhanh h¬n so víi nh÷ng thµnh tè
v¨n hãa phi vËt thÓ nh: Kh«ng gian, c¶nh quan, di tÝch, kü thuËt chÕ t¸c, s¶n
phÈm… Nh÷ng thµnh tè v¨n hãa ®· vµ ®ang chuyÓn ®æi ®ã lµ tÝn ngìng thê
thµnh hoµng vµ tÝn ngìng thê tæ nghÒ, tÝn ngìng thê MÉu vµ tÝn ngìng thê
thÇn tµi, lÔ héi vµ mét sè phong tôc tËp qu¸n kh¸c… Nghiªn cøu cña luËn ¸n cßn
lµm râ nh÷ng thµnh tè Ýt bÞ biÕn ®æi chÝnh lµ ®Æc tÝnh t©m lý cña ngêi thî thñ
c«ng: b¶n tÝnh tiÓu n«ng cña ngêi thî thñ c«ng ®îc thÓ hiÖn trong h×nh thøc tæ
chøc s¶n xuÊt, ch÷ tÝn trong kinh doanh, coi träng häc vÊn, truyÒn nghÒ... Nh÷ng
thµnh tè nµy tuy ®ãng gãp mét phÇn rÊt lín trong viÖc b¶o tån vµ ph¸t huy gi¸ trÞ
v¨n hãa truyÒn thèng nhng mÆt kh¸c nã chÝnh lµ nh©n tè cha tÝch cùc, lµm k×m
- Xem thêm -
.PDF 
22 
59 
84 
