Tài liệu Sơ đồ hóa kiến thức với sự hỗ trợ của một số phần mềm trong dạy học lịch sử thế giới cận đại lớp 10 trung học phổ thông

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC ĐỖ THỊ HẰNG SƠ ĐỒ HÓA KIẾN THỨC VỚI SỰ HỖ TRỢ CỦA MỘT SỐ PHẦN MỀM TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ THẾ GIỚI CẬN ĐẠI LỚP 10 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG (CHƯƠNG TRÌNH CHUẦN) Chuyên ngành: LÝ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC (BỘ MÔN LỊCH SỬ) Mã số: 60.14.01.11 LUẬN VĂN THẠC SĨ SƯ PHẠM LỊCH SỬ Người hướng dẫn khoa học: TS. NGUYỄN VĂN NINH HÀ NỘI - 2014 Lời cảm ơn Với tình cảm chân thành, tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn và sự kính trọng tới Ban Giám Hiệu, cùng các thầy, cô và cán bộ các Phòng - Ban Trường Đại Học Giáo Dục - Đại học Quốc Gia Hà Nội đã nhiệt tình giảng dạy và tạo điều kiện cho tác giả trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành đề tài nghiên cứu của mình. Đặc biệt, tác giả xin gửi lời cảm ơn sâu sắc tới TS. Nguyễn Văn Ninh, người đã trực tiếp hướng dẫn khoa học và tận tình giúp đỡ tác giả trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Tác giả xin cũng xin gửi lời cảm ơn chân thành tới Ban Giám hiệu, các Thầy giáo, Cô giáo và các em học sinh trường Trung học phổ thông Đan Phượng (Hà Nội) đã giúp đỡ, tạo điều kiện thuận lợi để tác giả hoàn thành bản luận văn này. Lời cảm ơn chân thành của tác giả cũng xin được dành cho gia đình, người thân và các học viên lớp Lý luận và phương pháp dạy học môn Lịch sử K8- Đại học Giáo dục trong suốt thời gian qua đã cổ vũ, động viên và đóng góp ý kiến. Mặc dù đã có nhiều cố gắng song luận văn không tránh khỏi thiếu sót, tác giả mong nhận được sự đóng góp ý kiến từ các thầy, cô, các bạn đồng nghiệp và những người quan tâm để luận văn được hoàn thiện hơn. Xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, tháng 11 năm 2014 Tác giả Đỗ Thị Hằng CMTS CNTB CNTT CNXH Chữ viết tắt GVHS NXB ĐHSPHN DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT PGS PMDH Viết đầy đủ SGK Cách mạng tư sản THPT Chủ nghĩa tư bản TS Công nghệ thông tin Chủ nghĩa xã hội Giáo viên Học sinh Nhà xuất bản Đại học Sư phạm Hà Nội Phó giáo sư Phần mềm dạy học Sách giáo khoa Trung học phổ thông Tiến sĩ MỤC LỤC Trang Lời cảm ơn ................................................................................................ i Danh mục viết tắt ......................................................................................... ii Mục lục ........................................................................................................iii Danh mục các bảng ...................................................................................... v Danh mục các hình.......................................................................................vi MỞ ĐẦU..................................................................................................... 1 Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA SƠ ĐỒ HÓA 7 KIẾN THỨC VỚI SỰ HỖ TRỢ CỦA MỘT SỐ PHẦN MỀM TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG.......... 1.1. Lịch sử nghiên cứu ............................................................................... 7 1.1.1.Tài liệu nước ngoài đề cập đến phương tiện, đồ dùng trực quan 7 trong dạy học nói chung và dạy học lịch sử nói riêng ................................ 1.1.2. Tài liệu trong nước đề cập đến phương tiện, đồ dùng trực quan trong dạy học nói chung và dạy học lịch sử nói riêng ................................ 1.2. Cơ sở lý luận ..................................................................................13 1.2.1. Các khái niệm cơ bản ................................................................ 13 1.2.2. Cơ sở xuất phát của vấn đề ................................................................ 17 1.2.3. Vai trò, ý nghĩa của việc sử dụng sơ đồ kiến thức trong dạy học lịch sử ở trường THPT với sự hỗ trợ của một số phần mềm trong dạy học.................22 1.2.4. Một số vấn đề đặt ra trong việc sử dụng sơ đồ hóa kiến thức có sự hỗ trợ của một số phần mềm dạy học trong dạy học Lịch sử ở trường phổ thông .........................................................................................33 1.3. Thực trạng sử dụng sơ đồ hóa kiến thức có sự hỗ trợ của một số phần mềm dạy học trong dạy học môn Lịch Sử ở trường phổ thông.............37 1.3.1. Thực trạng việc giáo viên sử dụng sơ đồ hóa kiến thức có sự hỗ trợ của một số phần mềm dạy học trong giảng dạy môn Lịch Sử ở trường phổ thông .......................................................................................37 9 1.3.2. Thực trạng học sinh được tiếp cận với phương pháp sơ đồ hóa kiến thức có sự hỗ trợ của một số phần mềm dạy học trong học tập môn Lịch sử ở trường phổ thông ................................................................ 43 Chương 2: XÂY DỰNG VÀ SỬ DỤNG SƠ ĐỒ HÓA KIẾN THỨC VỚI SỰ HỖ TRỢ CỦA MỘT SỐ PHẦN MỀM TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ THẾ GIỚI CẬN ĐẠI LỚP 10 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG (CHƯƠNG TRÌNH CHUẨN) ...................................................48 2.1. Vị trí, mục tiêu, nội dung kiến thức cơ bản phần lịch sử thế giới Cận đại lớp 10 THPT (chương trình chuẩn) .................................................48 2.1.1. Vị trí của khóa trình ...........................................................................48 2.1.2. Mục tiêu của khóa trình ......................................................................49 2.1.3. Nội dung cơ bản của phần Lịch sử thế giới Cận đại lớp 10 THPT(chương trình chuẩn) ..........................................................................51 2.2. Một số biện pháp xây dựng sơ đồ hóa kiến thức trong dạy học Lịch sử ở trường phổ thông với sự hỗ trợ của một số phần mềm dạy học ............55 2.2.1. Các bước tạo sơ đồ trên phần mềm PowerPoint. 55 2.2.2. Các bước tạo sơ đồ trên phần mềm Mindmap.....................................56 2.3. Sử dụng sơ đồ hóa kiến thức với sự hỗ trợ của một số phần mềm dạy học trong dạy học Lịch sử thế giới Cận đại lớp 10 THPT (chương trình chuẩn) ..............58 2.3.1. Sơ đồ hóa kiến thức trong dạy - học kiến thức mới.............................59 2.3.2. Sơ đồ hóa kiến thức trong củng cố, ôn tập ..........................................73 2.3.3. Sơ đồ hóa kiến thức trong kiểm tra, đánh giá .....................................78 2.4. Thực nghiệm sư phạm ...........................................................................84 2.4.1. Mục đích thực nghiệm........................................................................84 2.4.2. Đối tượng và địa bàn thực nghiệm......................................................85 2.4.3. Nội dung và phương pháp thực nghiệm ..............................................85 2.4.4. Kết quả thực nghiệm...........................................................................86 KẾT LUẬN................................................................................................ 88 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................91 PHỤ LỤC................................................................................................ 95 DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng 1.1: Kết quả điều tra về các phương pháp giáo viên thường sử dụng 39 Bảng 1.2: Tổng hợp kết quả điều tra giáo viên ......... .0 4 Bảng 1.3: Điều tra thực trạng học lịch sử của học sinh hiện nay thông qua sơ đồ hóa kiến thức................................................................................43 Bảng 1.4: Bảng tổng hợp kết quả điều tra học sinh ......................................44 Bảng 2.1: Kết quả nhận xét giờ học của học sinh.. 86 Bảng 2.2: Kết quả kiểm tra 10 phút ..............................................................86 DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ, SƠ ĐỒ Hình 2.16: Hình 2.1: Màn hình PowerPoint .  Hình Hình 2.2: Giao diện phần mềm Edraw mindmap khi đã khởi động...  Hình 2.3: ảnh Sơ đồ nước tiền đề nước Anh trước cách mạng..  Hình 2.4: Sơ buôn đồ các chính sách của thực dân Anh đối với Bắc Mĩ Hình 2.5: Sơ đồ bán cơ cấu bộ máy nhà nước Mỹ theo Hiến Pháp 1787 .  Hình 2.6: Sơ đồ về của thươn tiền đề tư tưởng nước Pháp trước cách mạng .. Hình 2.7: Sơ đồ các chính sách dưới nền chuyên chính Gia-cô-banh  Hình 2.8: Sơ đồ minh họa về con người, sự nghiệp của Ănghen.... Hình 2.9: Sơ đồ khuyết về nguyên nhân bùng nổ chiến tranh giành độc lập ở Bắc Mĩ. Hình 2.10: Sơ đồ về nguyên nhân bùng nổ chiến tranh giành độc lập ở Bắc Mĩ.  Hình 2.11: Sơ đồ khuyết thiếu về Tuyên ngôn độc lập của 13 thuộc g nhân Pháp và sự phát triển địa Bắc Mĩ... công nghiệ Hình 2.12 Sơ đồ Tuyên ngôn độc lập của 13 thuộc địa Bắc Mĩ  Hình 2.13: Sơ đồ xã hội Pháp trước cách mạng 1789. p của Pháp Hình 2.14: Sơ đồ xã hội Pháp trước cách mạng 1789. Hình 2.15: Biểu đồ thu nhập của nông dân Pháp trước cách mạng và trước cách bức tranh biếm họa người nông dân Pháp trước cách mạng ..  mạng .. Hình 2.17: Sơ đồ tình hình nước Pháp trước cách mạng 1789 ... Hình 2.18: Sơ đồ tình hình nước Pháp trước cách mạng và tổng kết Trang 55 nguyên nhân cách mạng Pháp . 57 Hình 2.19: Sơ đồ củng cố tính chất của cách mạng tư sản Anh.. 60 Hình 2.20: Sơ đồ chiến tranh giành độc lập của các thuộc địa Anh ở Bắc 62 Mĩ ....  Hình 63 2.21: Sơ đồ về khái niệm CMTS Hình 2.22: Sơ đồ tổng quan các cuộc CMTS Anh, Bắc Mĩ và Pháp . Hình 2.23: Sơ đồ tổng kết về kiến thức của CMCN Anh ... 64 65 66 67 67 68 69 70 70 71 72 72 74 74 75 76 76 77 Hình 2.24: Sơ đồ về sự phát triển không đều của các nước đế quốc cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX ......  Hình 2.25: Sô đồ trống về diễn biến CMTS Anh 78 79 Hình 2.26: Sơ đồ khuyết thiếu về tiền đề của CMTS Pháp 81 Hình 2.27: Sơ đồ khái niệm CMTS Hình 84 2.28: Biểu đồ so sánh điểm kiểm tra của lớp đối chứng và lớp thực nghiệm 86 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Trong thời đại toàn cầu hóa, khối lượng tri thức khoa học được khám phá ra ngày một tăng như vũ bão. Trong sự phát triển chung đó, thì kiến thức lịch sử có gia tốc tăng rất lớn. Sự gia tăng khối lượng tri thức, sự đổi mới khoa học lịch sử tất yếu đòi hỏi sự đổi mới về phương pháp dạy học, đào tạo thế hệ trẻ. Xuất phát từ yêu cầu thực tiễn, Đảng và Nhà nước ta đã và đang đổi mới toàn diện về giáo dục ở các cấp học trong đó có THPT nhằm nâng cao chất lượng, hiệu quả đào tạo. Sự đổi mới này liên quan đến nhiều lĩnh vực như đổi mới mục tiêu, nội dung, phương pháp, hình thức tổ chức dạy học và kiểm tra đánh giá. Trong đó, đổi mới phương pháp được đặt lên hàng đầu. Luật giáo dục điều 28.2 ghi rõ: "Phương pháp giáo dục phổ thông phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động sáng tạo của học sinh; phù hợp với đặc điểm của từng lớp học, môn học, bồi dưỡng phương pháp tự học, rèn luyện kỹ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn, tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú học tập cho học sinh". Có thể nói, cốt lõi của đổi mới dạy và học là hướng tới hoạt động học tập chủ động, chống lại thói quen học tập thụ động. Vì vậy, phương pháp dạy học tích cực ngày càng được chú trọng và trở nên phổ biến. Tuy nhiên, trong thực tiễn để tổ chức được hoạt động học tập cho học sinh theo hướng tích cực, người dạy cần có công cụ, phương tiện như câu hỏi, bài tập, tình huống có vấn đề, phiếu học tập, sơ đồ hóa kiến thức, phương tiện trực quanTrong đó sơ đồ hóa kiến thức có ưu điểm rất lớn như kích thích hứng thú của học sinh trong quá trình tiếp thu kiến thức, tạo động lực thúc đẩy học sinh tích cực tham gia các hoạt động do giáo viên tổ chức. Từ đó, bài học trở nên sinh động hơn, giáo viên sẽ phát huy tính chủ động tích cực của học sinh, nâng cao chất lượng dạy học môn Lịch sử ở trường THPT. Trong những năm học vừa qua, dạy học theo hướng tích cực hóa hoạt động của học sinh đã được tăng cường áp dụng để đáp ứng với cấu trúc sách giáo khoa theo chương trình đổi mới, đặc biệt là ở bậc THPT. Mỗi giáo viên phải 1 tích cực phù hợp với môn học và đối tự tìm ra một phương pháp dạy học tượng học sinh cụ thể của mình. Quan điểm dạy học tích cực chi phối đến toàn bộ tiến trình dạy học: từ việc xây dựng mục tiêu, nội dung đến lựa chọn cách thức tổ chức dạy học. Người học phải nâng cao được năng lực tự học, tự nghiên cứu, tự phát triển và có khả năng đáp ứng yêu cầu ngày càng cao của giáo viên và của xã hội. Bên cạnh đó, CNTT ngày nay đang diễn ra rất nhanh và mạnh đặc biệt trong lĩnh vực giáo dục nó đang ngày càng chứng tỏ ưu thế của mình, nó đang trở thành một phương tiện phổ biến trong quá trình dạy học. Đối với môn Lịch sử, việc thiết kế các dạng sơ đồ với sự trợ giúp của công nghệ thông tin tạo thêm tính sinh động, hình ảnh giúp học sinh hào hứng, hứng thú khi học tập và có thể sẽ yêu thích môn học hơn. Đây cũng chính là một yếu tố góp phần nâng cao chất lượng hiệu quả giờ lên lớp, nâng cao hiệu quả dạy học như tinh thần đổi mới của giáo dục. Thêm vào đó, do đặc trưng của môn Lịch sử, học sinh không thể trực tiếp tri giác được các sự kiện, hiện tượng lịch sử đã xảy ra, không thể tái hiện lịch sử trong phòng thí nghiệm nên việc sử dụng sơ đồ hóa kiến thức có sự hỗ trợ của công nghệ thông tin trong dạy học là một điều rất cần thiết. Trong chương trình THPT, nội dung kiến thức phần Lịch sử thế giới Cận đại lớp 10 (chương trình chuẩn) là tương đối nhiều, khó, phức tạp, đòi hỏi tính khái quát cao mà số tiết trên lớp thì không nhiều. Vì vậy, cải tiến phương pháp dạy học là việc làm hết sức cần thiết và đó cũng là thách thức mới đối với cả giáo viên và học sinh vì chúng ta đã quen với phương pháp truyền thống "giáo viên là trung tâm", học sinh thụ động ghi chép dù không hiểu không thích thú gì. Tuy nhiên, việc đổi mới phương pháp dạy học đòi hỏi cố gắng của cả giáo viên, học sinh và nhà quản lí. Nhưng có lẽ, nhân tố quan trọng nhất chính là giáo viên, những người trực tiếp thể hiện tinh thần đổi mới nói trong từng tiết học. Vì vậy, việc lựa chọn phương pháp dạy học cho phù hợp với 2 với từng đối tượng học sinh cụ thể là nội dung của từng bài dạy và phù hợp một vấn đề hết sức cần thiết. Xuất phát từ các vấn đề trên, nhằm phát huy tính tích cực chủ động của học sinh, góp phần nâng cao hiệu quả giờ dạy, tôi đã lựa chọn hướng nghiên cứu đề tài: "Sơ đồ hóa kiến thức với sự hỗ trợ của một số phần mềm trong dạy học Lịch sử thế giới Cận đại lớp 10 Trung học phổ thông (chương trình chuẩn)" 2. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứu lý luận dạy học nói chung, lý luận dạy học lịch sử nói riêng trong đó cơ bản là lý luận về phương pháp trực quan, lý luận về một số phần mềm dạy học kết hợp với nghiên cứu chương trình sách giáo khoa Lịch sử lớp 10 THPT (chương trình chuẩn). Trên cơ sở đi sâu vào tìm hiểu vai trò, ý nghĩa của sơ đồ có sự hỗ trợ của một số phần mềm dạy học, đề xuất phương pháp xây dựng và sử dụng sơ đồ có sự hỗ trợ của một số phần mềm dạy học nhằm nâng cao chất lượng dạy học và phát triển tư duy học sinh phần Lịch sử thế giới Cận đại lớp 10 THPT, đồng thời tiến hành thực nghiệm để kiểm tra tính khả thi của sơ đồ trong dạy học Lịch sử. 3. Nhiệm vụ nghiên cứu Nghiên cứu lí thuyết nhận thức trong dạy học, các kĩ thuật dạy học hiện đại. Nghiên cứu cơ sở lý luận của phương pháp dạy học bằng sơ đồ hóa kiến thức có sự hỗ trợ của một số phần mềm dạy học, từ đó vận dụng vào giảng dạy phần Lịch sử thế giới Cận đại lớp 10 THPT. Nghiên cứu thực trạng của việc dạy học phần Lịch sử thế giới Cận đại lớp 10 THPT, từ đó rút ra kinh nghiệm và đề xuất giáo án giảng dạy theo phương pháp dạy học bằng sơ đồ hóa kiến thức có sự hỗ trợ của một số phần mềm dạy học một cách hợp lý. Tiến hành thực nghiệm sư phạm để so sánh, đánh giá phương pháp dạy học mới với các phương pháp trước. 4. Khách thể và đối tượng nghiên cứu 4.1. Khách thể nghiên cứu: là quá trình dạy học phần Lịch sử thế giới Cận đại lớp 10 ở trường THPT. 3 pháp dạy học môn Lịch sử lớp 10 4.2. Đối tượng nghiên cứu: là phương THPT phần Lịch sử thế giới Cận đại bằng sơ đồ hóa kiến thức với sự hỗ trợ của một số phần mềm dạy học. 5. Vấn đề nghiên cứu Sử dụng sơ đồ hóa kiến thức với sự hỗ trợ của một số phần mềm dạy học có góp phần phát huy tính chủ động tích cực của học sinh, nâng cao chất lượng dạy học môn Lịch sử ở trường THPT không? Nếu dùng được thì cần phải làm thế nào đối với học sinh lớp10? 6. Giả thuyết khoa học Trong quá trình dạy học lịch sử nếu giáo viên tiến hành sử dụng sơ đồ hóa kiến thức trong dạy học lịch sử với sự hỗ trợ của phần mềm dạy học theo những biện pháp luận văn nghiên cứu và đề xuất sẽ góp phần phát huy tính chủ động tích cực của học sinh, nâng cao chất lượng dạy học môn Lịch sử ở trường THPT. 7. Phạm vi nghiên cứu Về nội dung: đề tài tập trung nghiên cứu phương pháp dạy học môn Lịch sử bằng sơ đồ hóa kiến thức với sự hỗ trợ của một số phần mềm dạy học đối với lớp 10 THPT phần Lịch sử thế giới Cận đại. Về hình thức tổ chức dạy học: tập trung vào bài học nội khóa. Giới hạn phần mềm: Trong hai phần mềm: Powerpoint, Mindmap. Về phạm vi điều tra, khảo sát thực trạng và thực nghiệm: tiến hành tại lớp 10 trên 3 trường THPT thuộc địa bàn huyện Đan Phượng gồm: THPT Đan Phượng, THPT Hồng Thái, THPT Tân Lập. 8. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài 8.1. Ý nghĩa khoa học: Chỉ ra được những thành công và mặt hạn chế khi sử dụng phương pháp dạy học bằng sơ đồ hóa kiến thức với sự hỗ trợ của một số phần mềm dạy học. 4 8.2. Ý nghĩa thực tiễn: Kết quả nghiên cứu có thể áp dụng cho các trường THPT trên toàn quốc. 9. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 9.1. Phương pháp luận Cơ sở phương pháp luận của đề tài là quan điểm của chủ nghĩa Mác-Lênin về giáo dục và nhận thức, tư tưởng Hồ Chí Minh và các đường lối chỉ đạo của Đảng và nhà nước về công tác giáo dục lịch sử, đào tạo thế hệ trẻ. Ngoài ra, đề tài còn dựa vào quan điểm dạy học của Giáo dục học, tâm lý học và lý luận dạy học môn Lịch sử 9.2. Phương pháp nghiên cứu Luận văn sử dụng một số phương pháp nghiên cứu sau: Nhóm phương pháp nghiên cứu lý luận: phân tích, tổng hợp tài liệu sách báo, tạp chí, internet về tâm lý học, giáo dục học, phương pháp dạy học lịch sử; phân tích nội dung chương trình, SGK lớp 10 và các tài liệu phục vụ cho dạy học phần Lịch sử thế giới Cận đại lớp 10 (chương trình chuẩn). Nghiên cứu việc ứng dụng các phần mềm dạy học vào việc xây dựng và sử dụng sơ đồ hóa kiến thức trong dạy học môn Lịch sử cho học sinh ở trường THPT. Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn: quan sát, dự giờ, trao đổi với giáo viên, học sinh, điều tra xã hội học để đánh giá về thực trạng sử dụng sơ đồ nói chung và việc sơ đồ hóa kiến thức với sự hỗ trợ của phần mềm dạy học trong dạy học lịch sử ở trường THPT. Nhóm phương pháp xử lý thông tin: Thực nghiệm sư phạm nhằm kiểm tra, đối chứng kết quả nghiên cứu của luận văn, đánh giá tính khả thi của việc sơ đồ hóa kiến thức trong dạy học lịch sử với sự hỗ trợ của phần mềm dạy học nhằm phát huy tính chủ động tích cực của học sinh, nâng cao chất lượng dạy học môn Lịch Sử ở trường THPT. 5 10. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo, phụ lục, nội dung chính luận văn được trình bày trong 2 chương: Chương 1. Cơ sở lý luận và thực tiễn của việc sơ đồ hóa kiến thức trong dạy học Lịch sử ở trường trung học phổ thông với sự hỗ trợ của một số phần mềm dạy học. Chương 2. Xây dựng và sử dụng sơ đồ hóa kiến thức với sự hỗ trợ của một số phần mềm trong dạy học Lịch sử thế giới Cận đại lớp 10 trung học phổ thông (chương trình chuẩn). 6 CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA SƠ ĐỒ HÓA KIẾN THỨC VỚI SỰ HỖ TRỢ CỦA MỘT SỐ PHẦN MỀM TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG 1.1. Lịch sử nghiên cứu Sơ đồ hóa kiến thức trong dạy học không phải là mới, mà từ lâu đã được các nhà nghiên cứu giáo dục nói chung, các nhà nghiên cứu lịch sử nói riêng ở trong nước và ngoài nước quan tâm nghiên cứu. Đặc biệt, trong những năm gần đây việc ứng dụng công nghệ thông tin trong việc sơ đồ hóa kiến thức trong dạy học nói chung và dạy học lịch sử nói riêng được chú ý, được nhiều nhà nghiên cứu giáo dục và lịch sử quan tâm nghiên cứu và ứng dụng trong giảng dạy nhằm phát huy tính tích cực chủ động, gây hứng thú và phát triển tư duy của học sinh. 1.1.1.Tài liệu nước ngoài đề cập đến phương tiện, đồ dùng trực quan trong dạy học nói chung và dạy học lịch sử nói riêng Về tài liệu giáo dục học: Trong cuốn "Phát huy tính tích cực, độc lập của học sinh như thế nào" (Nxb Giáo dục Hà Nội, 1970), của I.F.Kharlamop tác giả cũng đã khẳng định dạy học là quá trình lĩnh hội một cách vững chắc kiến thức của học sinh, việc nhận thức của học sinh không phải là do giáo viên mà học sinh chỉ thực sự nắm vững cái mà chính bản thân giành được bằng chính lao động của mình. Đồng thời, tác giả cũng khẳng định vai trò của việc sử dụng đồ dùng trực quan trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông không những làm cho quá trình học tập thêm sinh động mà nó còn kích thích sự phát triển tư duy của học sinh. Trong cuốn "Những cơ sở của lí luận dạy học"của B.P.Êxipôp (Nxb Giáo dục, Hà Nội, 1971) cuốn "Giáo dục học" của T.A.Ilina (tập 1, Nxb Giáo Dục, Hà Nội, 1973), cuốn Lý luận dạy học của nhà trường phổ thông" của M.A.Đianilốp và M.N.Xcatkin (Nxb Giáo dục, Hà Nội, 1980) cuốn "Giáo dục 7 1983)... các tác giả đã đề cập khá chi học" của Savin (Nxb Giáo dục, Hà Nội, tiết đến bài học, cấu trúc của bài học và đặc biệt nhấn mạnh đến vai trò, ý nghĩa của việc sử dụng đồ dùng trực quan trong dạy học. Phương pháp trực quan được xem là phương pháp có hiệu quả trong việc phát huy tính tích cực học tập của học sinh, là cơ sở để học sinh khắc sâu, ghi nhớ kiến thức, hiểu bản chất vấn đề và hình thành khái niệm. Tài liệu giáo dục lịch sử: Trong các cuốn "Nguyên tắc trực quan trong giảng dạy lịch sử"của NikiPhôrôp (Nxb Giáo dục, Matxcơva, 1964); cuốn "Phương pháp giảng dạy lịch sử ở trường phổ thông" của Vaghin (tập 2, Nxb Giáo dục, Matxcơva, 1972); đã nêu lên vai trò, ý nghĩa của đồ dùng trực quan trong đó có sơ đồ trong quá trình dạy học lịch sử. Hay trong các cuốn "Phương pháp và kỹ thuật lên lớp trong trường phổ thông" (tập 1, 2, Nxb Giáo dục, 1978) của I.A Cốplep N.M; cuốn "Nâng cao hiệu quả bài học lịch sử" của Gara P.V (Nxb Đại học Sư Phạm - Đại học Quốc Gia Hà Nội, 1987). Các tác giả cũng đề cập đến đồ dùng trực quan trong dạy học lịch sử, trong đó nêu lên sơ đồ là một phần của đồ dùng trực quan được sử dụng trong dạy học như một phương tiện để minh họa và cụ thể hóa, kết quả hóa các hiện tượng lịch sử. Đặc biệt, chúng ta phải nói đến cuốn "Chuẩn bị giờ học lịch sử như thế nào" (Nxb Giáo dục, Hà Nội, 1973) của N.G.Đai - ri đã nêu rõ vai trò của việc sử dụng đồ dùng trực quan trong dạy học "Sử dụng tài liệu trực quan như một nguồn nhận thức, đem lại tính cụ thể và hình ảnh của sự kiện, có giá trị lớn lao, vì chúng cho phép học sinh hình dung lại quá khứ"[13, tr. 4]. Cuốn "Dạy học nêu vấn đề" của I.Ia.Lecne (Nxb Giáo dục, 1977) đề cập tới nội dung dạy học nêu vấn đề nhằm phát triển tư duy sáng tạo của học sinh trong quá trình dạy học, qua đó nắm được kiến thức theo mục tiêu đã đề ra. Dạy học nêu vấn đề đòi hỏi không phải là tập hợp ngẫu nhiên mà là hệ thống kiến thức có vấn đề nhằm đáp ứng các tiêu chuẩn cơ bản, vừa sức, khoa học, khái quát, phù hợp với đối tượng, phát huy tính tích cực, sáng tạo trong tư duy người học. 8 Nhìn chung, các tài liệu trên đều khẳng định vai trò ý nghĩa vô cùng quan trọng của việc sử dụng đồ dùng trực quan trong quá trình giảng dạy của giáo viên và học tập của học sinh nó không chỉ phát triển tư duy và tính tích cực chủ động của học sinh, nó hoàn toàn phù hợp với quan điểm hiện nay của ngành giáo dục nước ta "lấy học sinh làm trung tâm"mà còn đang dần khắc phục lối dạy đọc chép, truyền thụ một chiều của giáo viên. 1.1.2. Tài liệu trong nước đề cập đến phương tiện, đồ dùng trực quan trong dạy học nói chung và dạy học lịch sử nói riêng Tài liệu giáo dục học: Theo Hà Thế Ngữ - Đặng Vũ Hoạt trong cuốn "Giáo dục học" (Tập1, Nxb Giáo dục, 1987); Nguyễn Cương "Phương tiện kỹ thuật và đồ dùng dạy học (Hà Nội, 1995) đề cập đến vấn đề sử dụng đồ dùng trực quan, trong đó có cả sơ đồ, vai trò ý nghĩa của việc sử dụng sơ đồ đối với quá trình dạy học ở trường phổ thông. Trong cuốn "Những vấn đề cơ bản của giáo dục hiện đại" của Thái Duy Tiên (Nxb Giáo dục, Hà Nội, 1999) khi đề cập đến tính hiệu quả của bài học trong dạy học đã nêu rõ: "Trong giáo dục khi đánh giá thực trạng, người ta thường sử dụng hai khái niệm hiệu quả trong và hiệu quả ngoài. Hai hiệu quả này có liên quan mật thiết với nhau, hiệu quả trong là tiền đề, là cơ sở tạo ra hiệu quả ngoài. Hiệu quả ngoài là mục đích, vì rốt cuộc giáo dục là để phục vụ sự phát triển kinh tế - xã hội cũng như sự phát triển của bản thân [54, tr.367]. Tài liệu giáo dục lịch sử: Thứ nhất, là các giáo trình viết về phương pháp dạy học Lịch sử như cuốn " Phương pháp dạy học Lịch sử" từ 1961 - 2002: Lê Khắc Nhãn và các tác giả khác của "Sơ thảo phương pháp giảng dạy Lịch sử ở trường phổ thông cấp 2 - 3" (tập 2, Nxb Giáo dục, Hà Nội, 1961); Phan Ngọc Liên - Trần Văn Trị: "Phương pháp dạy học lịch sử ở trường phổ thông cấp ba"(tập 1, 2, Nxb Giáo dục, Hà Nội, 1966); " Đồ dùng trực quan trong Dạy học Lịch sử ở trường phổ thông cấp II" của Phan Ngọc Liên, Phạm Kỳ Tá (Nxb Giáo Dục, Hà Nội, 1975); Phan Ngọc Liên - Trần Văn Trị (chủ biên) 9 lịch sử" (Nxb Giáo dục, Hà Nội, 1976, với các cuốn "Phương pháp dạy học 1980, 1992, 1999) trong tác phẩm này tác giả đã nêu lên vị trí, ý nghĩa của đồ dùng trực quan trong phát triển tư duy học sinh và nâng hiệu quả bài học Lịch sử "Trong dạy học lịch sử phương pháp trực quan góp phần quan trọng tạo biểu tượng cho học sinh, cụ thể hóa các sự kiện và khắc phục tình trạng hiện đại hóa lịch sử của học sinh. Đồ dùng trực quan là chỗ dựa để hiểu sâu sắc bản chất của sự kiện lịch sử, là phương tiện rất có hiệu lực để hình thành các khái niệm lịch sử quan trọng nhất, giúp học sinh nắm vững các quy luật của sự phát triển xã hội"[35, tr.141-142] cuốn "Rèn luyện kỹ năng nghiệp vụ sư phạm môn Lịch Sử" của Nguyễn Thị Côi (chủ biên), Trịnh Đình Tùng, Lại Đức Thụ (Nxb Đại học Quốc Gia, Hà Nội, 1995); nhất là trong cuốn giáo trình "Phương pháp dạy học lịch sử" của Phan Ngọc Liên (Chủ biên), Trịnh Đình Tùng, Nguyễn Thị Côi (tập 1, 2, Nxb Đại Học Sư Phạm Hà Nội, Hà Nội, 2002, 2009, 2010) các tác giả đã giành nhiều chương trình bày về các phương pháp dạy học trong đó có đề cập đến phương pháp sử dụng đồ dùng trực quan. Các tác giả không chỉ nêu vai trò ý nghĩa của đồ dùng trực quan mà còn trình bày cụ thể các phương pháp sử dụng đồ dùng trực quan trong dạy học lịch sử bởi trong dạy học lịch sử tính hình ảnh trực quan rất quan trọng. Thứ hai, trong các tài liệu tham khảo như cuốn "Hệ thống các phương pháp dạy học lịch sử ở trường THCS" do Trịnh Đình Tùng chủ biên (Nxb Đại học Sư Phạm Hà Nội, 2006); "Hướng dẫn sử dụng kênh hình trong sách giáo khoa lịch sử THCS (phần lịch sử thế giới) của Trịnh Đình Tùng (Nxb Giáo dục, Hà Nội, 2006); "Phương pháp sử dụng đồ dùng trực quan nhằm phát huy tính tích cực hoạt động độc lập của học sinh trong dạy học lịch sử"; hay trong cuốn "Phát huy tính tích cực của học sinh trong dạy học lịch sử ở trường THCS" (Nxb Giáo dục, 1998) do Phan Ngọc Liên, Trịnh Đình Tùng (chủ biên) các tác giả khẳng định "Chúng ta phải kết hợp chặt chẽ việc sử dụng đồ dùng trực quan với các phương pháp dạy học khác. Các phương tiện 10 và tiếp thu nhanh bài học" [37, tr. 85]; trực quan sẽ giúp học sinh hiểu sâu, nhớ lâu các cuốn "Rèn luyện kỹ năng nghiệp vụ sư phạm môn lịch sử" của Nguyễn Thị Côi, Trịnh Đình Tùng (Nxb Đại học Sư Phạm Hà Nội, 1995); cuốn "Đổi mới việc dạy học lịch sử lấy học sinh làm trung tâm" của Phan Ngọc Liên chủ biên (Nxb ĐHSPHN, 1996) đều đề cập đến vai trò, ý nghĩa và phương pháp sử dụng đồ dùng trực quan trong dạy học lịch sử. Trong cuốn "Phương pháp dạy học lịch sử ở trường phổ thông" của Vũ Quang Hiển - Hoàng Thanh Tú đồng chủ biên (Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, 2014) cũng khẳng định "Sơ đồ hóa kiến thức giúp học sinh ôn tập hiệu quả. Học sinh không chỉ nhớ mà còn nhận biết được mối liên hệ bản chất giữa các sự kiện lịch sử rèn luyện tư duy logic và khái quátlàm cho quá trình sử dụng SGK trong quá trình giảng dạy và học tập hiệu quả hơn. Giáo viên và học sinh đều phải nghiên cứu kỹ nội dung bài học trong SGK để thiết kế được sơ đồ" [23, tr.115]. Trong cuốn "Phương pháp ôn tập Lịch sử ở trường phổ thông một số vấn đề lý luận và thực tiễn của Hoàng Thanh Tú (Nxb Đại học Quốc Gia Hà Nội. (2012) đã khẳng định "Ôn tập kiến thức lịch sử bằng hệ thống bảng, sơ đồ giúp học sinh không chỉ nhớ, hiểu mà còn biết vận dụng kiến thức vào giải quyết các vấn đề cụ thể. Đồng thời rèn luyện các kỹ năng tư duy, phân tích, tổng hợp, kỹ năng ghi nhớ và trình bày các vấn đề một cách logic của học sinh" [51, tr.135]. Ngoài ra, vấn đề sử dụng sơ đồ trong dạy học lịch sử còn được viết trên các tạp chí Nghiên cứu Lịch sử, Nghiên cứu Giáo dục như "Hệ thống các phương pháp dạy học Lịch sử ở trường phổ thông" của Phan Ngọc Liên, Trịnh Đình Tùng, trên tạp chí Nghiên cứu Giáo dục số 1- 1992 Tài liệu, bài viết liên quan đến ứng dụng công nghệ thông tin trong dạy học lịch sử: Cuốn "Rèn luyên kỹ năng nghiệp vụ sư phạm môn lịch sử" của nhóm tác giả do Nguyễn Thị Côi chủ biên giới thiệu về các loại phương tiện kỹ 11 thông tin trên mạng, việc sử dụng bài thuật và bồi dưỡng kỹ năng khai thác giảng điện tử trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông. Các bài viết đăng trên tạp chí, hội thảo đề cập đến vấn đề ứng dụng công nghệ thông tin trong dạy học lịch sử theo hướng đổi mới phương pháp và phát huy tính tích cực của học sinh như: Trịnh Đình Tùng, Nguyễn Mạnh Hưởng với bài viết "Nâng cao hiệu quả bài học lịch sử ở trường phổ thông với sự hỗ trợ của công nghệ thông tin" (Tạp chí Giáo dục số 202, 2008) cho chúng ta cái nhìn cái khái về những tồn tại trong vấn đề nâng cao hiệu quả bài học lịch sử ở trường THPT, nêu ra rất nhiều các biện pháp nâng cao hiệu quả bài học lịch sử trong đó có việc ứng dụng CNTT vào dạy học lịch sử. Trần Quốc Tuấn và Đoàn Văn Hưng trong bài viết "Ứng dụng CNTT và truyền thông - Một hướng tích cực trong đổi mới dạy học lịch sử ở trường phổ thông" đã khẳng định vai trò quan trọng của việc ứng dụng CNTT vào dạy học sẽ làm cho kết quả học tập nâng cao, đặc biệt trong dạy học lịch sử và trong bài viết các tác giả đã nhắc lại các nhà giáo dục lịch sử nước ta đã xác định việc sử dụng phương tiện kỹ thuật không hạ thấp vai trò của người giáo viên mà còn góp phần tăng hiệu quả bài học ở các mặt: thu nhận thông tin, tư duy, ghi nhớ và vận dụng kiến thức. Nếu giáo viên biết tổ chức giờ học linh hoạt mềm dẻo kết hợp với ứng dụng các chức năng của phương tiện kỹ thuật thì bài học sẽ thu hút sự chú ý của học sinh và đem lại hiệu quả cao. Trong thực tế, hầu hết giáo viên đã làm được điều đó. Các giờ học có ứng dụng CNTT phần lớn làm cho bài học sinh động và học sinh chủ động, tích cực tham gia vào bài học. Đó là kết quả to lớn mà chúng ta cần phát huy hơn nữa sức mạnh của CNTT, để giúp quá trình dạy học đạt kết quả cao. Luận án tiến sĩ "Nâng cao chất lượng dạy học môn Lịch Sử ở trường THPT với sự hỗ trợ của công nghệ thông tin" của Nguyễn Mạnh Hưởng, tác giả đã làm rõ vai trò, vị trí và ý nghĩa của công nghệ thông tin trong việc nâng cao hiệu quả bài học ở trường phổ thông cũng như các biện pháp ứng dụng của công nghệ thông tin vào dạy học. 12