Tài liệu Skkn xây dựng và hướng dẫn sử dụng atlat lịch sử 12 nhằm nâng cao chất lượng dạy học môn lịch sử trong kỳ thi học sinh giỏi và tốt nghiệp thpt

S¸ng kiÕn kinh nghiÖm XÂY DỰNG VÀ HƯỚNG DẪN SỬ DỤNG ATLAT LỊCH SỬ 12 NHẰM NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG DẠY HỌC MÔN LỊCH SỬ TRONG KỲ THI HỌC SINH GIỎI VÀ TỐT NGHIỆP THPT MÔN: LỊCH SỬ NGHÖ AN - 2022 SỞ GD&ĐT NGHỆ AN TRƯỜNG THPT NGUYỄN SỸ SÁCH TRƯỜNG THPT DIỄN CHÂU 4 TRƯỜNG THPT PHAN ĐĂNG LƯU ----------------  SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM XÂY DỰNG VÀ HƯỚNG DẪN SỬ DỤNG ATLAT LỊCH SỬ 12 NHẰM NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG DẠY HỌC MÔN LỊCH SỬ TRONG KỲ THI HỌC SINH GIỎI VÀ TỐT NGHIỆP THPT Lĩnh vực : LỊCH SỬ Tổ bộ môn : KHOA HỌC XÃ HỘI Tên tác giả : TRẦN THỊ LAN ANH TRỊNH THỊ THU HƯƠNG NGUYỄN LỆ LAN Năm thực hiện : 2021 - 2022 Số điện thoại : 0984 415 939 MỤC LỤC PHẦN I. ĐẶT VẤN ĐỀ ........................................................................................ 1 1. Lý do chọn đề tài ................................................................................................. 1 2. Tính mới, đóng góp của đề tài............................................................................. 2 3. Đối tượng nghiên cứu.......................................................................................... 2 4. Phương pháp nghiên cứu ..................................................................................... 2 PHẦN II. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU ................................................................ 3 Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn về xây dựng và hướng dẫn sử dụng Atlat lịch sử 12 nhằm nâng cao chất lượng dạy học môn Lịch sử trong kỳ thi học sinh giỏi và thi tốt nghiệp THPT .................................................................................... 3 1. Cơ sở lý luận ....................................................................................................... 3 1.1. Khái niệm Atlat và Atlat lịch sử ...................................................................... 3 1.2. Ý nghĩa, vai trò của việc xây dựng và hướng dẫn sử dụng Atlat lịch sử 12 nhằm nâng cao chất lượng dạy học môn Lịch sử trong kỳ thi học sinh giỏi và thi tốt nghiệp THPT ...................................................................................................... 3 1.2.1. Đối với giáo viên ........................................................................................... 4 1.2.2. Đối với học sinh. ........................................................................................... 4 2. Cơ sở thực tiễn .................................................................................................... 5 2.1. Thực trạng thi học sinh giỏi và thi tốt nghiệp THPT môn Lịch sử.................. 5 2.2. Nguyên nhân của thực trạng ............................................................................ 9 2.3. Những khó khăn của giáo viên, học sinh trong dạy học, ôn thi học sinh giỏi và thi tốt nghiệp môn lịch sử khi không có Atlat Lịch sử..................................... 10 Chương 2: Xây dựng và hướng dẫn sử dụng Atlat lịch sử 12 nhằm nâng cao chất lượng dạy học môn Lịch sử trong kỳ thi học sinh giỏi và thi tốt nghiệp THPT ... 12 2.1. Xây dựng Atlat lịch sử 12 .............................................................................. 12 2.1.1. Nguyên tắc xây dựng Atlat lịch sử 12......................................................... 12 2.1.2. Xây dựng nội dung Atlat lịch sử 12 ............................................................ 12 2.2. Hướng dẫn sử dụng Atlat lịch sử 12 nhằm nâng cao chất lượng dạy học môn Lịch sử trong kỳ thi HSG và thi tốt nghiệp THPT ................................................ 46 2.2.1. Nguyên tắc cơ bản hướng dẫn sử dụng Atlat lịch sử 12 nhằm nâng cao chất lượng dạy học môn Lịch sử trong kỳ thi HSG và thi tốt nghiệp THPT................ 46 2.2.2. Sử dụng Atlat lịch sử 12 để xây dựng hệ thống các dạng đề ôn tập trong kỳ thi học sinh giỏi và thi tốt nghiệp THPT ............................................................... 47 2.2.2.1. Sử dụng Atlat lịch sử 12 để xây dựng hệ thống các dạng đề thi trong kỳ thi học sinh giỏi. .................................................................................................... 48 2.2.2.2. Sử dụng Atlat lịch sử 12 để xây dựng hệ thống câu hỏi trắc nghiệm theo các mức độ nhận thức............................................................................................ 49 2.2.3. Hướng dẫn sử dụng Atlat lịch sử 12 trong giải đề ôn thi học sinh giỏi và thi tốt nghiệp THPT .................................................................................................... 57 2.2.3.1. Các bước sử dụng Atlat lịch sử 12 trong giải đề ôn thi học sinh giỏi và thi tốt nghiệp THPT .................................................................................................... 57 2.2.3.2. Hướng dẫn sử dụng Atlat lịch sử 12 để giải đề thi học sinh giỏi............. 58 2.2.3.3. Hướng dẫn sử dụng Atlat lịch sử 12 để giải đề ôn thi tốt nghiệp THPT . 62 Chương 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM XÂY DỰNG VÀ HƯỚNG DẪN SỬ DỤNG ATLAT LỊCH SỬ 12 NHẰM NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG DẠY HỌC MÔN LỊCH SỬ TRONG KÌ THI HỌC SINH GIỎI VÀ TỐT NGHIỆP THPT ........ 66 3.1. Mục đích thực nghiệm ................................................................................... 66 3.2. Đối tượng thực nghiệm .................................................................................. 66 3.3. Phương pháp thực nghiệm ............................................................................. 66 3.4. Kết quả xử lý thực nghiệm ............................................................................. 66 PHẦN III. KẾT LUẬN ....................................................................................... 69 1. Những đóng góp của đề tài ............................................................................... 69 1.1. Tính mới của đề tài......................................................................................... 69 1.2. Tính khoa học ................................................................................................. 69 1.3. Tính khả thi khi ứng dụng thực tiễn ............................................................... 69 2. Kiến nghị, đề xuất ............................................................................................. 70 2.1. Với các cấp quản lí giáo dục .......................................................................... 70 2.2. Với giáo viên .................................................................................................. 70 2.3. Với học sinh ................................................................................................... 71 DANH MỤC CHỮ CÁI VIẾT TẮT Chữ cái viết tắt/Ký hiệu THPT GV HS HSG SGK KHXH KHTN BGD&ĐT Cụm từ đầy đủ Trung học phổ thông Giáo viên Học sinh Học sinh giỏi Sách giáo khoa Khoa học xã hội Khoa học tự nhiên Bộ Giáo dục & Đào tạo PHẦN I. ĐẶT VẤN ĐỀ 1. Lý do chọn đề tài Giáo dục nói chung và giáo dục lịch sử nói riêng đóng một vai trò quan trọng trong đào tạo thế hệ trẻ đáp ứng yêu cầu sự nghiệp đổi mới toàn diện đất nước. Giáo dục lịch sử ở trường phổ thông trang bị cho học sinh vốn kiến thức lịch sử dân tộc, lịch sử thế giới, xây dựng niềm tin, lòng tự tôn dân tộc, giáo dục truyền thống chủ nghĩa yêu nước, hình thành nhân cách và bản lĩnh con người Việt Nam. Tuy vậy, việc dạy học, thi môn lịch sử hiện nay còn nhiều vấn đề bất cập: Học sinh không quan tâm học lịch sử, tâm lý nhàm chán, đối phó trong học lịch sử. Hậu quả là phần lớn học sinh không nắm được kiến thức lịch sử cơ bản, mơ hồ về sự kiện, nhầm lẫn kiến thức, điều này thể hiện rõ trong kết quả các kì thi học sinh giỏi và thi tốt nghiệp THPT trong những năm gần đây. Trước thực trạng trên, nhiều nhà giáo dục đã vào cuộc tiến hành nhiều biện pháp để đổi mới dạy học tạo hứng thú cho học sinh, hoàn thành mục tiêu môn học và mục tiêu giáo dục song kết quả vẫn chưa được như ý muốn. Có nhiều nguyên nhân dẫn tới tình trạng trên, trong đó nguyên nhân chủ yếu xuất phát từ giáo viên, học sinh và nội dung, chương trình môn học. Nhiều giáo viên chưa chú trọng đến phương pháp đổi mới dạy học, nặng về lối truyền thụ kiến thức, học sinh thụ động tiếp thu kiến thức, nội dung chương trình môn học nhiều kiến thức, nhiều sự kiện lịch sử.... Từ thực tiễn dạy học chúng tôi nhận thấy, nếu xây dựng và hướng dẫn học sinh học tập bằng Atlat lịch sử thì sẽ giúp học sinh dễ dàng lĩnh hội kiến thức, rèn luyện các kĩ năng, giáo dục ý thức tự học, tính kiên trì, giúp học sinh ôn tập được thường xuyên, liên tục kiến thức mới và kiến thức đã học. Đối với giáo viên, nếu có được cuốn Atlat lịch sử để sử dụng trong dạy học thì đó là nguồn tư liệu quan trọng, giúp giáo viên chuẩn bị bài mới, là phương tiện hỗ trợ giáo viên trong việc kiểm tra, đánh giá học sinh theo định hướng phát triển năng lực, phẩm chất. Đồng thời Atlat lịch sử còn là nguồn tư liệu để giáo viên hướng dẫn học sinh tự học và ôn tập trong kì thi học sinh giỏi và thi tốt nghiệp THPT. Như vậy, việc sử dụng Atlat lịch sử có vai trò quan trọng nhằm nâng cao chất lượng dạy học môn Lịch sử trong kỳ thi học sinh giỏi và tốt nghiệp THPT nhưng khó khăn của chúng ta là hiện nay chưa xây dựng được cuốn Atlat lịch sử, chưa có hướng dẫn sử dụng cuốn Atlat lịch sử một cách khoa học và hệ thống. Thực trạng trong nhiều năm nay, kết quả thi học sinh giỏi và thi tốt nghiệp THPT môn lịch sử không cao. Trong lúc đó, việc kiểm tra, đánh giá học sinh trong kì thi học sinh giỏi, thi tốt nghiệp THPT hiện nay xuất hiện nhiều các dạng câu hỏi theo định hướng phát triển năng lực, phẩm chất học sinh, điều này lại cho thấy tính 1 cấp thiết cần phải xây dựng được cuốn Atlat lịch sử đặc biệt là Atlat lịch sử 12 để giáo viên và học sinh sử dụng trong quá trình dạy học và ôn thi. Nhận thức được tầm quan trọng đó, chúng tôi nghĩ nếu xây dựng và hướng dẫn sử dụng được 1 cuốn Atlat lịch sử 12 một cách hệ thống và khoa học để giáo viên và học sinh sử dụng trong quá trình học, ôn thi học sinh giỏi và thi tốt nghiệp THPT cũng là một giải pháp quan trọng góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn lịch sử trong kì thi học sinh giỏi và thi tốt nghiệp THPT. Xuất phát từ những lý do trên, với mong muốn góp phần đổi mới và nâng cao hiệu quả dạy học môn lịch sử trong kì thi học sinh giỏi và thi tốt nghiệp THPT, chúng tôi quyết định làm sáng kiến kinh nghiệm với đề tài “Xây dựng và hướng dẫn sử dụng Atlat lịch sử 12 nhằm nâng cao chất lượng dạy học môn Lịch sử trong kỳ thi học sinh giỏi và tốt nghiệp THPT” để nghiên cứu, tìm hiểu và áp dụng trong quá trình dạy học, ôn thi. 2. Tính mới, đóng góp của đề tài - Đề tài phân tích, hệ thống cơ sở lý luận, thực tiễn để xây dựng và hướng dẫn sử dụng Atlat lịch sử 12 nhằm nâng cao chất lượng dạy học môn Lịch sử trong kỳ thi học sinh giỏi và thi tốt nghiệp THPT. - Xác định được những nguyên tắc xây dựng và sử dụng Atlat lịch sử 12 - Xây dựng nội dung Atlat lịch sử 12 nhằm nâng cao chất lượng dạy học môn Lịch sử trong kỳ thi học sinh giỏi và tốt nghiệp THPT. - Đề xuất phương pháp hướng dẫn sử dụng Atlat lịch sử 12 nhằm nâng cao chất lượng dạy học môn Lịch sử trong kỳ thi học sinh giỏi và tốt nghiệp THPT. - Trình bày được phương pháp thực nghiệm, kết quả và bài học kinh nghiệm rút ra từ quá trình thực nghiệm. 3. Đối tượng nghiên cứu Chủ thể: xây dựng và hướng dẫn sử dụng Atlat lịch sử 12 nhằm nâng cao chất lượng dạy học môn lịch sử trong kì thi học sinh giỏi và thi tốt nghiệp THPT Khách thể: Học sinh khối 12 4. Phương pháp nghiên cứu Để thực hiện nhiệm vụ đề ra, đề tài đã sử dụng phương pháp quan sát, phương pháp đàm thoại, phương pháp phỏng vấn, phương pháp phân tích tổng hợp, phương pháp nghiên cứu lí thuyết, phương pháp thực nghiệm sư phạm, phương pháp thống kê. 2 PHẦN II. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn về xây dựng và hướng dẫn sử dụng Atlat lịch sử 12 nhằm nâng cao chất lượng dạy học môn Lịch sử trong kỳ thi học sinh giỏi và thi tốt nghiệp THPT 1. Cơ sở lý luận 1.1. Khái niệm Atlat và Atlat lịch sử Atlat là thuật ngữ dùng để chỉ một tập bản đồ, hệ thống các bản đồ có quan hệ hữu cơ với nhau, chỉnh hợp và bổ sung lẫn nhau, đối sánh được với nhau, hợp thành một thể thống nhất. Từ "Atlat" xuất hiện lần đầu tiên trên bìa tập bản đồ của Meccato. Atlat lịch sử bao gồm: bản đồ, lược đồ, biểu đồ, sơ đồ phản ánh các sự kiện lịch sử. Ngoài ra, còn có bảng biểu, tranh ảnh về nhân vật, infographic có liên quan các sự kiện lịch sử… thành một hệ thống có quan hệ hữu cơ với nhau, chỉnh hợp và bổ sung lẫn nhau, đối sánh được với nhau, hợp thành một thể thống nhất làm cơ sở cho học sinh hình thành biểu tượng lịch sử, gọi chung là Atlat lịch sử. Atlat lịch sử là một nguồn tư liệu lịch sử được sử dụng vào việc dạy học, ôn thi, giúp học sinh chủ động tiếp thu kiến thức theo nội dung bài học, ít phải ghi nhớ máy móc, tạo hứng thú, hấp dẫn cho học sinh trong giờ học Lịch sử, góp phần quan trọng vào việc nâng cao hiệu quả cao trong các kỳ thi học sinh giỏi và thi tốt nghiệp THPT. 1.2. Ý nghĩa, vai trò của việc xây dựng và hướng dẫn sử dụng Atlat lịch sử 12 nhằm nâng cao chất lượng dạy học môn Lịch sử trong kỳ thi học sinh giỏi và thi tốt nghiệp THPT Lịch sử bao giờ cũng là cụ thể. Nói đến lịch sử là nói đến con người, sự việc, không gian, thời gian. Học lịch sử là học những điều xảy ra trong quá khứ. Để biết quá khứ, người ta không thể quan sát trực tiếp mà chỉ có thể nhận thức gián tiếp bằng cách dựa vào các tài liệu, dấu tích, đồ vật, tranh ảnh, biểu đồ, lược đồ, sơ đồ…nhằm khôi phục bức tranh lịch sử. Hiện nay, học sinh học môn Lịch sử có thể bằng 2 cách: một là, học thuộc lòng máy móc (cách này là nỗi sợ hãi của nhiều học sinh), hai là để tránh phải ghi nhớ máy móc học thuộc lòng thì học sinh nên sử dụng Atlat vào việc học lịch sử. Vậy học như thế nào là tối ưu? Đặc biệt là nâng cao hiệu quả thi học sinh giỏi và tốt nghiệp học sinh khối 12. Học sinh cần phải học lịch sử bằng Atlat song không nên bỏ qua SGK. Cả hai tài liệu này sẽ hỗ trợ nhau trong quá trình học. Vì vậy, cần phải xây dựng được cuốn Atlat lịch sử 12 và hướng dẫn học sinh sử dụng cuốn Atlat lịch sử 12 vào việc ôn thi học sinh giỏi và tốt nghiệp THPT. Bởi vì, Atlat lịch sử có ý nghĩa quan trọng đối với quá trình dạy của giáo viên và quá trình học của học sinh. 3 1.2.1. Đối với giáo viên Thứ nhất, việc sử dụng Atlat lịch sử vào việc dạy học và hướng dẫn học sinh khai thác Atlat lịch sử trong kỳ thi học sinh giỏi và thi tốt nghiệp THPT góp phần nâng cao chất lượng bộ môn. Giáo viên hướng dẫn học sinh khai thác Atlat lịch sử là cầu nối giữa tri thức với người tiếp nhận tri thức, giúp các em chọn lọc kiến thức. Việc giáo viên hướng dẫn học sinh sử dụng Atlat lịch sử vào ôn thi học sinh giỏi và tốt nghiệp THPT giúp giáo viên dễ dàng tổ chức các hoạt động hướng dẫn các em ôn tập. Thứ hai, Atlat lịch sử là nguồn tư liệu quan trọng giúp giáo viên khai thác để xây dựng các dạng đề ôn thi học sinh giỏi và thi tốt nghiệp THPT. Đồng thời, Atlat lịch sử còn giúp giáo viên đễ dàng hướng dẫn học sinh giải các dạng đề. Thứ ba, Atlat lịch sử giúp giáo viên dễ dàng tiếp cận với tri thức mới, dễ hình thành nên các biểu tượng trực quan lịch sử, tăng năng suất làm việc của giáo viên, giảm thiểu tính chất giảng dạy mang tính thông báo một chiều hay còn gọi là kiến thức “hàn lâm”. Thứ tư, Atlat lịch sử giúp cải tiến phương pháp dạy học của giáo viên và thay đổi hình thức học của học sinh. Giáo viên lấy học sinh làm trung tâm, hướng dẫn học sinh chủ động tiếp cận tri thức. Thứ năm, Atlat lịch sử là phương tiện trực quan của giáo viên là nguồn tri thức quan trọng. Nó có khả năng cung cấp thông tin một cách đầy đủ hơn khi SGK chưa trình bày đến nó. 1.2.2. Đối với học sinh. Atlat lịch sử là một loại phương tiện trực quan quan trọng chứa đựng, chuyển tải lượng thông tin quan trọng trong quá trình giảng dạy và là nguồn tri thức phong phú, đa dạng, góp phần tạo biểu tượng, phát triển trí tuệ, nâng cao năng lực nhận thức cho học sinh trong quá trình học tập. Atlat lịch sử là một bộ phận quan trọng của đồ dùng trực quan được sử dụng trong quá trình dạy học. Nó có ý nghĩa hết sức to lớn, không chỉ là nguồn kiến thức, có tác dụng giáo dục tư tưởng, tình cảm mà còn phát triển tư duy cho học sinh. Bản thân Atlat lịch sử không thể tạo ra sự quan sát tích cực cho học sinh nếu như nó không được đặt trong những tình huống có vấn đề, trong những nhu cầu cần thiết phải trả lời một vấn đề cụ thể. Chính việc giải quyết tình huống có vấn đề thông qua các câu hỏi trắc nghiệm, tự luận giúp tư duy học sinh dần dần phát triển. Mặt khác, thông qua quan sát, miểu tả tranh ảnh lịch sử, học sinh được rèn luyện kĩ năng diễn đạt, lựa chọn ngôn ngữ, từ đó khả năng sử dụng ngôn ngữ của các em ngày càng phong phú, trong sáng. Từ việc thường xuyên quan sát Atlat lịch sử, giáo viên luyện cho các em thói quen, khả năng quan sát các vật thể một cách khoa học, có thể xem xét, phân tích, giải thích để đi đến những nét khát quát, rút ra những nhận xét, phán đoán, kết luận 4 lịch sử, hình dung lại quá khứ. Nhờ những việc làm thường xuyên như vậy mà các thao tác tư duy được rèn luyện, phát huy trí thông minh, sáng tạo của học sinh. Atlat lịch sử giúp học sinh dễ tiếp thu trong quá trình nhận thức nó, phát triển tư duy và hỗ trợ học sinh khái niệm trừu tượng hóa vấn đề. Atlat lịch sử có tác dụng minh họa, phản ánh các sự vật, hiện tượng, khái niệm lịch sử. Nó hỗ trợ và phát huy mọi giác quan của người học. Tăng độ tin cậy và khắc sâu kiến thức, giảm thời gian học, gây hứng thú cho người học, dễ nhận biết, dễ nhớ, làm cho bài giảng sinh động hơn. Khoa học đã chứng minh, với dữ liệu rời rạc, não chỉ đơn giản giải mã ý nghĩa của chúng mà không có chức năng ghi nhớ. Trái lại, thông tin đã được hệ thống qua Atlat lịch sử sẽ kích thích các khái niệm có sẵn trong não, liên hệ đến cảm xúc, suy nghĩ và để lại ấn tượng lâu dài. Thông qua tranh ảnh, sơ đồ, bảng biểu, lược đồ...trong Atlat lịch sử làm cho kiến thức truyền tải đến học sinh một cách trực quan sinh động. Qua đó, giúp học sinh ghi nhớ kiến thức dễ dàng và là cơ sở để hiểu sâu sắc bản chất của chúng. Atlat lịch sử giúp tiết kiệm thời gian cho người học. Bẩm sinh con người khám phá thế giới bằng trực quan, 90% thông tin được não ghi nhận dưới dạng hình ảnh. Khoảng chú ý trung bình của con người là 8 giây, còn thời gian não xử lý tín hiệu thị giác là ¼ giây. Do đó, sử dụng hình ảnh giúp truyền đạt một khối lượng lớn chỉ trong tích tắc. Để tiết kiệm thời gian, đồng thời giúp học sinh tránh nhàm chán và ghi nhớ lâu, Atlat hỗ trợ xử lý thông tin cần thiết dưới dạng hình ảnh khiến học sinh chú ý vào cách trình bày ấn tượng của Atlat. Bằng cách này, học sinh tiếp thu khối lượng lớn kiến thức chỉ trong một thời gian ngắn. Atlat lịch sử tạo sự thu hút, hấp dẫn với người học. Kiến thức lịch sử vô cùng đa dạng, phong phú, phức tạp gắn liền với sự kiện, nhân vật, thời gian, không gian, diễn biến…Vì vậy, việc xây dựng Atlat lịch sử một cách hệ thống, khoa học sẽ tạo sự hấp dẫn trong quá trình học tập bộ môn Lịch sử. Có Atlat lịch sử học sinh sẽ hình dung sống động về quá khứ qua những bức tranh tả thực. Từ đó, bản thân học sinh sẽ có những đánh giá, cảm nhận của riêng mình. Khi khai thác Atlat lịch sử đòi hỏi học sinh phải tiếp cận nhiều thông tin đa dạng, phong phú. Qua đó, giúp học sinh đánh giá khách quan, toàn diện về lịch sử, từ đó hình thành thế giới quan khoa học, lòng đam mê, ý thức trách nhiệm đối với bản thân. Chúng ta có cuốn Atlat địa lý và ý nghĩa của nó đem lại rất lớn cho học sinh khi học môn Địa lý. Vì thế, việc xây dựng một cuốn Atlat lịch sử rất cần thiết cho học sinh để thu hút học sinh đến với môn lịch sử bằng niềm hứng thú và yêu thích. 2. Cơ sở thực tiễn 2.1. Thực trạng thi học sinh giỏi và thi tốt nghiệp THPT môn Lịch sử Ở các kỳ thi THPT quốc gia những năm trước, điểm lịch sử luôn trong tình trạng báo động đỏ thể hiện qua phổ điểm các năm. Điểm trung bình thi THPT quốc 5 gia môn lịch sử năm 2017 là 4.6. Điểm trung bình thi THPT quốc gia năm 2018 là 3.79 mức thấp kỉ lục. Năm 2019, 70% bài thi THPT quốc gia môn lịch sử dưới điểm 5,0 gần 400 thí sinh bị điểm liệt, điểm trung bình môn là 4,3 thấp nhất trong 9 môn thi. Năm 2020, khi Bộ GD&ĐT thay đổi kỳ thi THPT quốc gia thành kỳ thi tốt nghiệp với mục đích tốt nghiệp THPT chứ không phải thi THPT quốc gia với hai mục tiêu vừa để xét tốt nghiệp vừa xét tuyển đại học thì điểm trung bình môn Lịch sử đã được cải thiện đáng kể so với bản thân nó, mặc dù vẫn là một trong hai môn có điểm số thấp nhất. Năm 2020, kết quả thi tốt nghiệp THPT điểm trung bình là 5,19 tiếp tục “đội sổ” trong các môn thi, số điểm dưới 5,0 chiếm tỷ lệ 46.95%, điểm trung vị là 5,0, điểm số có nhiều thí sinh đạt nhất là 4,5. Điểm liệt chiếm 0,02%. Năm 2021, điểm thi tốt nghiệp THPT môn Lịch sử trung bình 4,97, số học sinh đạt điểm 4 nhiều nhất, nghĩa là chưa đủ điểm 5, số học sinh đạt dưới trung bình chiếm tỷ lệ 52.03%. Phổ điểm môn Lịch sử năm 2017. Điểm trung bình của môn là 4,6. (Nguồn: Bộ GD-ĐT) 6 Phổ điểm Lịch sử kỳ thi THPT quốc gia 2018. Điểm trung bình của môn là 3,79 điểm. (Nguồn: Bộ GD-ĐT) Phổ điểm môn Lịch sử thi THPT quốc gia 2019. Điểm trung bình:4.30 (Nguồn: Bộ GD-ĐT) 7 Phổ điểm môn Lịch sử thi THPT quốc gia 2021. Điểm trung bình:4.97 (Nguồn: Bộ GD-ĐT) 8 Ở các kỳ thi học sinh giỏi tỉnh môn Lịch sử do đề thi còn yêu cầu học sinh nhớ kiến thức nhiều, nên khó cho học sinh trong quá trình ôn luyện. Học sinh trong quá trình làm bài không nhớ hết kiến thức đề yêu cầu, cho nên dẫn đến điểm thi học sinh giỏi môn Lịch sử thấp. Vì thế học sinh không thích chọn thi môn Lịch sử, khó khăn cho giáo viên trong việc lựa chọn đội tuyển học sinh giỏi đi thi. Vấn đề đặt ra là cần thay đổi tư duy nhận thức ra đề thi học sinh giỏi. Đề thi cần phát triển năng lực của học sinh, sử dụng hệ thống tranh ảnh, bản đồ, lược đồ để học sinh hình thành năng lực xử lý thông tin, thông qua kênh hình học sinh quan sát giải quyết được vấn đề yêu cầu, tránh học thuộc máy móc, nhàm chán. Việc khai thác lược đồ, biểu đồ, sơ đồ, bản đồ… là biện pháp để nâng cao chất lượng dạy học song phần lớn giáo viên còn chưa quan tâm một cách đầy đủ. Một số giáo viên còn coi sử dụng lược đồ, biểu đồ, sơ đồ, bản đồ là nhằm minh họa cho giờ dạy thêm sinh động, đa số không khai thác vào đề thi, kiểm tra. 2.2. Nguyên nhân của thực trạng Lịch sử vốn được coi là một môn học có học sinh thi học sinh giỏi, thi tốt nghiệp và tuyển sinh vào đại học nhưng kết quả chưa bao giờ tương xứng với tầm quan trọng của nó. Qua quá trình giảng dạy môn Lịch sử THPT và nghiên cứu thực trạng dạy học lịch sử trong nhiều năm, bản thân chúng tôi rất buồn và tự hỏi có phải “học sinh quay lưng với môn lịch sử”. Nhưng bình tĩnh suy xét cho cùng thì thấy điều đó diễn ra theo quy luật và có nhiều nguyên nhân dẫn tới điểm thi học sinh giỏi và thi tốt nghiệp môn sử thấp. Về thực tế, bối cảnh xã hội: Đa số phụ huynh xem nhẹ môn học này vì cho rằng học lịch sử để biết vậy thôi chứ không ứng dụng gì trong nghề nghiệp tương lai (chỉ cần học để dạy hoặc nghiên cứu lịch sử). Do vậy, phụ huynh không quan tâm, chủ yếu đầu tư cho con học Toán, Lý, Hóa, Tiếng Anh để dễ chọn ngành nghề, trường đại học, có tương lai cơ hội việc làm tốt hơn. Điều này thực tế không trách được phụ huynh, vì số tổ hợp, các ngành nghề môn sử còn ít. Những học sinh chọn thi tổ hợp KHXH là những em có học lực yếu, trung bình không học được các môn KHTN nên chọn vào KHXH. Học lịch sử nói riêng ra trường không xin được việc, thất nghiệp nên học sinh học chỉ để đối phó. Vì thế, nhiều em không chịu học, nắm kiến thức mơ hồ, nhầm lẫn, không xâu chuỗi được kiến thức. Học sinh chủ yếu đoán mò, nhờ vào yếu tố may rủi. Về chương trình sách giáo khoa: Không ít thầy cô cho rằng chương trình sách giáo khoa quá nặng nề, chi tiết, thiếu kênh hình, bắt học sinh phải nhớ quá nhiều. Nội dung sách giáo khoa đậm chất báo cáo, nghiêng về sự kiện, chiến dịch, trận đánh, thời gian… mà thiếu đi những hình ảnh về nhân vật, lược đồ, biểu đồ, bảng biểu, thành tựu văn hóa, khoa học kĩ thuật, thiếu những nhận định, đánh giá. Sách và kênh hình in đen trắng thiếu sự hấp dẫn, sinh động đối với người học. Hiện nay, Bộ giáo dục và đào tạo đã cho biên soạn sách giáo khoa mới theo 9 chương trình giáo dục phổ thông 2018 nhằm khắc phục những hạn chế về sách giáo khoa nêu trên. Về phương pháp giáo dục cũng có những vấn đề cần bàn. Một số GV vẫn dạy học lịch sử theo hướng tiếp cận nội dung mà chưa phải tiếp cận năng lực. Nhồi nhét một mớ kiến thức có sẵn vừa nặng về học thuộc, ghi nhớ máy móc, chủ yếu khai thác kênh chữ, coi nhẹ kênh hình. Hiện nay, đã có nhiều GV sử dụng kênh hình trong dạy học lịch sử tuy nhiên phần lớn giáo viên chưa sử dụng kênh hình trong việc xây dựng các dạng bài tập vào việc ôn thi HSG và thi tốt nghiệp THPT. Về trách nhiệm: nhiều giáo viên chưa đủ tâm huyết và trách nhiệm, chưa tự học và nghiên cứu tài liệu phục vụ cho việc dạy học môn Lịch sử. Khi dự giờ thao giảng, sinh hoạt chuyên môn có sự thay đổi nhưng chưa nhiều. Khi đánh giá giờ dạy chỉ tập trung đánh giá giáo viên có truyền thụ hết kiến thức trong sách giáo khoa không, dạy còn thiếu ý này, ý kia mà quên đi đánh giá giáo viên có liên hệ, lồng ghép, tích hợp, rèn kĩ năng, giáo dục thái độ tình cảm, có sử dụng các phương pháp mới trong dạy học, đánh giá học sinh có hiểu bài không. Về kiểm tra/thi: Trong bộ môn Địa lý khi tham gia kỳ thi học sinh giỏi hoặc thi tốt nghiệp có “cứu tinh” là cuốn Atlat địa lý làm cơ sở hỗ trợ trong quá trình làm bài. Mỗi một đề thi tốt nghiệp môn Địa lý có tới 15 câu ở mức độ nhận biết dựa vào Atlat địa lý để trả lời câu hỏi, còn môn giáo dục công dân có nhiều câu hỏi vận dụng tình huống và kiến thức thực tiễn. Như vậy, lịch sử là môn “khó nhằn” nhất. Vì thế, chúng tôi thiết nghĩ ngoài việc dạy học để học sinh nắm vững kiến thức cơ bản và có kĩ năng làm đề, trả lời câu hỏi nếu chúng ta xây dựng được cuốn Atlat lịch sử và bộ câu hỏi đề thi cho học sinh thi học sinh giỏi và thi tốt nghiệp thì sẽ giúp học sinh dễ dàng nắm kiến thức và thi đạt kết quả cao hơn. Đề thi cần tăng cường các câu hỏi nhận thức, suy nghĩ, áp dụng thực tiễn cuộc sống… Dạy và học lịch sử đang còn tồn tại nhiều vấn đề bất cập về nội dung lẫn phương pháp giảng dạy. Sách giáo khoa còn nặng về kiến thức, sự kiện mà ít hình ảnh trực quan, lược đồ ít và đều in đen trắng nên không tạo sự sinh động, hấp dẫn, chú ý của học sinh về các sự kiện lịch sử. Thực tiễn dạy học lịch sử nhiều năm ở THPT, chúng tôi thấy phần lớn GV và HS chưa khai thác lược đồ, sơ đồ, biểu đồ, bản đồ trong ôn thi HSG và thi tốt nghiệp THPT … Tất cả những nguyên nhân đó khiến học sinh ngày càng cảm thấy môn sử nhàm chán và ít đam mê môn Lịch sử, dẫn đến điểm thi môn Lịch sử tại các kỳ thi HSG và thi tốt nghiệp thấp hơn so với các môn khác. 2.3. Những khó khăn của giáo viên, học sinh trong dạy học, ôn thi học sinh giỏi và thi tốt nghiệp môn lịch sử khi không có Atlat Lịch sử Bồi dưỡng học sinh giỏi nói chung và môn Lịch sử nói riêng là một trong những nhiệm vụ vất vả, khó khăn và thử thách đối với những người làm nghề dạy học. Thực tế, trong những năm qua công tác bồi dưỡng học sinh giỏi của tỉnh nhà được sở giáo dục quan tâm, nhà trường chú trọng song chất lượng mũi nhọn của 10 tỉnh nhà đạt hiệu quả chưa cao, chưa ngoạn mục, khi tăng, khi giảm, chưa có tính bền vững. Khi bồi dưỡng học sinh giỏi môn Lịch sử giáo viên đã gặp rất nhiều khó khăn vì chất lượng học sinh không đồng đều, đa số các em học lực khá, số học sinh đam mê môn Lịch sử chưa nhiều. Bài học lịch sử so với các môn khác dài, nhiều sự kiện, học sinh khó nắm vững khiến các em không thích thú học môn Lịch sử. Ngoài ra, một số bậc phụ huynh không muốn cho con mình theo môn Lịch sử. Nội dung kiến thức sách giáo khoa quá nặng, kênh chữ nhiều hơn kênh hình trong các giờ học gần như giáo viên phải tìm cách truyền tải hết kiến thức, học sinh ghi chép bài đầy đủ, đảm bảo đúng phân phối chương trình do Bộ GD&ĐT ban hành, nên việc rèn luyện các kĩ năng thực hành, hiểu bản chất của lịch sử cho học sinh còn hạn chế. Nội dung ôn luyện học sinh giỏi rất nhiều, yêu cầu học sinh phải nhớ một lượng kiến thức lớn làm cho học sinh nản và nhàm chán. Số học sinh thực sự đam mê môn lịch sử rất ít. Vấn đề này đã được Bộ GD&ĐT khắc phục tuy nhiên vẫn chưa đồng bộ, nhiều giáo viên vẫn chưa hiểu hết chủ trương của bộ và vẫn còn theo lối cũ, ngại đổi mới. Tài liệu bồi dưỡng học sinh giỏi có nhiều nhưng chỉ đơn thuần chứa nội dung kiến thức, ít có những tài liệu đổi mới trong biên soạn nội dung và đề thi, không có lược đồ, biểu đồ, bản đồ, sơ đồ… xuất hiện trong các cuốn sách đó. Đề thi học sinh giỏi môn Lịch sử những năm gần đây đã có sự thay đổi chú ý tập trung rèn kĩ năng thực hành, phát triển phẩm chất năng lực của học sinh, tránh hỏi những câu hỏi yêu cầu học sinh ghi nhớ máy móc. Đề thi đã mạnh dạn đưa kênh hình vào câu hỏi. Tuy nhiên, vẫn chưa đáp ứng được hết yêu cầu của bộ môn, kênh hình xuất hiện trong đề thi chưa nhiều nên vẫn còn áp lực cho học sinh phải học thuộc nhiều. Ngoài ra, học sinh ít lựa chọn môn Lịch sử, phụ huynh không đầu tư vì cho rằng học lịch sử khó xác định nghề nghiệp trong tương lai. Đa số học sinh lựa chọn bồi dưỡng môn khác. Khi không có môn nào lựa chọn nữa các em mới chọn bồi dưỡng môn lịch sử cũng là một khó khăn của giáo viên bồi dưỡng. Các giáo viên đánh giá đề thi tốt nghiệp THPT môn Lịch sử qua các năm dàn trải có cả phạm vi kiến thức Lịch sử 11. Đề thi thiên về khả năng đánh giá, phân tích hay khái quát vấn đề khiến học sinh bối rối. Đề thi cũng xuất hiện các câu hỏi có sự liên kết giữa Lịch sử Việt Nam và Lịch sử thế giới. Phần Lịch sử Việt Nam có 28 câu trong đó có 2 câu thuộc chương trình lớp 11. Ở hầu hết các năm các câu hỏi vận dụng cao chủ yếu thuộc phần Lịch sử việt Nam. Để xử lý các câu hỏi này, thí sinh cần nắm vững kiến thức sách giáo khoa đồng thồi cần có cái nhìn tổng quát, xuyên suốt các giai đoạn lịch sử theo thời gian, mối quan hệ không gian mới có thể giải quyết được dạng câu hỏi này. Đặc biệt, xuất hiện nhiều dạng câu hỏi so sánh cũng như các câu hỏi mang tính phân hóa cao, đòi hỏi lập luận, phân tích, đánh giá thực sự gây khó cho học sinh. 11 Chất lượng thi tốt nghiệp môn sử thấp có nhiều nguyên nhân, yêu cầu phải thay đổi, cả xã hội phải vào cuộc, nhất là những giáo viên trực tiếp giảng dạy và nghiên cứu môn sử. Cần phải đổi mới chương trình, nội dung và phương pháp giảng dạy. Trong đó, giáo viên với tư cách là người tổ chức, hướng dẫn, phát huy tính tích cực, độc lập của học sinh trong quá trình học cần khai thác biểu đồ, lược đồ, bản đồ, sơ đồ lịch sử… nguồn kiến thức quan trọng trong dạy học và ra đề thi. Vì vậy, chúng tôi nghĩ nên thiết kế và biên soạn bộ tài liệu Atlat lịch sử và hệ thống câu hỏi để vụ ôn thi học sinh giỏi và thi tốt nghiệp. Atlat lịch sử là nguồn tư liệu quan trọng phục vụ cho giáo viên hướng dẫn học sinh ôn tập thi học sinh giỏi và tốt nghiệp THPT. Thông qua tranh ảnh về nhân vật lịch sử và các thông tin lịch sử cụ thể về biểu đồ, sơ đồ, bảng biểu, lược đồ…học sinh sẽ không phải ghi nhớ máy móc các sự kiện lịch sử mà các em sẽ hiểu được bản chất của sự kiện lịch sử. Đồng thời rèn luyện phương pháp tư duy kiến thức lịch sử, kĩ năng thực hành, xử lý, phân tích thông tin lịch sử qua cuốn Atlat này. Qua đó, các em sẽ dễ dàng làm bài tập trắc nghiệm và tự luận môn Lịch sử để đạt hiệu quả cao trong các kỳ thi. Chương 2: Xây dựng và hướng dẫn sử dụng Atlat lịch sử 12 nhằm nâng cao chất lượng dạy học môn Lịch sử trong kỳ thi học sinh giỏi và thi tốt nghiệp THPT 2.1. Xây dựng Atlat lịch sử 12 2.1.1. Nguyên tắc xây dựng Atlat lịch sử 12 Để xây dựng cuốn Atlat lịch sử 12 cần tuân thủ nguyên tắc sau: - Đảm bảo bám sát chương trình SGK lịch sử 12. - Đảm bảo tính khách quan, nguồn tư liệu chính thống. - Đảm bảo tính vừa sức của học sinh. - Đảm bảo hình thành năng lực, phẩm chất học sinh. - Đảm bảo tính thẩm mĩ. - Đảm bảo tính khoa học, đúng nội dung, trọng tâm. 2.1.2. Xây dựng nội dung Atlat lịch sử 12 * Cách xây dựng Atlat lịch sử 12 nên tiến hành theo các bước như sau: Bước 1: Nghiên cứu nội dung chương trình lịch sử 12, nghiên cứu đề thi học sinh giỏi và đề thi tốt nghiệp THPT. Bước 2: Tìm kiếm nguồn tư liệu đảm bảo tính chính xác, khoa học, chính thống, phù hợp với nội dung chương trình lịch sử 12, cập nhật xu hướng ra đề thi học sinh giỏi và tốt nghiệp THPT. 12 Bước 3: Sắp xếp, xây dựng cấu trúc Atlat lịch sử theo trình tự của chương trình và nội dung SGK lịch sử 12 gồm bản đồ, lược đồ, biểu đồ, sơ đồ phản ánh các sự kiện lịch sử. Ngoài ra, còn có bảng biểu, tranh ảnh về nhân vật, infographic có liên quan các sự kiện lịch sử… theo 9 chủ đề: Chủ đề quan hệ quốc tế sau chiến tranh thế giới thứ hai Chủ đề Liên Xô và các nước Đông Âu (1945-1991). Liên Bang Nga (1991-2000) Chủ đề các nước Á, Phi, Mĩ latinh (1945-2000) Chủ đề Mĩ, Tây Âu, Nhật Bản (1945-2000) Cách mạng khoa học công nghệ và xu thế toàn cầu hóa Chủ đề lịch sử Việt Nam từ năm (1919-1945) Chủ đề lịch sử Việt Nam từ năm (1945-1954) Chủ đề lịch sử Việt Nam (1954-1975) Chủ đề lịch sử Việt Nam từ năm (1975-2000) * Xây dựng nội dung Atlat lịch sử 12 13 CHỦ ĐỀ QUAN HỆ QUỐC TẾ SAU CHIẾN TRANH THẾ GIỚI THỨ HAI Hình 1. Bản đồ chính trị thế giới từ sau chiến tranh thế giới thứ hai đến năm 1989. Tổ chức Liên hợp quốc (Nguồn: Nhà xuất bản giáo dục) Hình 2. Lược đồ phân chia khu vực ảnh hưởng của Liên Xô, Mĩ và các nước phương Tây theo thỏa thuận tại Hội nghị Ianta (2-1945) (Nguồn: violet.vn) Hình 3. Lược đồ khối quân sự NATO và VÁC-SA-VA (Nguồn: doc24.vn) Hình 4. Biểu đồ thể hiện số lượng đầu đạn hạt nhân của Mĩ và Liên Xô trong thời kì Chiến tranh lạnh (Nguồn: vi.wikipedia.org) 14 Hình 5. Cơ cấu tổ chức của Liên Hợp quốc (Nguồn: violet.vn) Hình 6. Vai trò Việt Nam trong tổ chức của Liên Hợp quốc (Nguồn: violet.vn) 15