Tài liệu Quyền và nghĩa vụ của tổ chức bảo hiểm tiền gửi theo pháp luật việt nam hiện nay

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI PHẠM BẢO ANH QUYỀN VÀ NGHĨA VỤ CỦA TỔ CHỨC BẢO HIỂM TIỀN GỬI THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM HIỆN NAY LUẬN VĂN THẠC SĨ ĐÀ NẴNG - NĂM 2020 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI PHẠM BẢO ANH QUYỀN VÀ NGHĨA VỤ CỦA TỔ CHỨC BẢO HIỂM TIỀN GỬI THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM HIỆN NAY Ngành: Luật Kinh tế Mã số: 8.38.01.07 LUẬN VĂN THẠC SĨ Người hướng dẫn khoa học: TS. Cao Đình Lành ĐÀ NẴNG – NĂM 2020 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các tài liệu, số liệu tham khảo, trích dẫn trình bày trong luận văn là trung thực và có nguồn gốc rõ ràng. Tác giả luận văn Phạm Bảo Anh MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU .................................................................................................. 1 1. Tính cấp thiết của đề tài .......................................................................................................................... 1 2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài .............................................................................................. 2 2.1. Các nghiên cứu lý luận và thực tiễn về bảo hiểm tiền gửi.................................................................... 2 2.2. Những vấn đề tiếp tục được triển khai nghiên cứu trong nội dung luận văn ........................................ 3 Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ........................................................................................................... 4 3. Mục đích nghiên cứu.............................................................................................................................. 4 3.1 3.2 Nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................................................................................. 4 Đối tượng và phạm vi nghiên cứu............................................................................................................ 4 4. 4.1 Đối tượng nghiên cứu ............................................................................................................................ 4 4.2 Phạm vi nghiên cứu ............................................................................................................................... 5 5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu .............................................................................................. 5 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn ..................................................................................................................... 5 7. Kết cấu luận văn ...................................................................................................................................... 6 CHƯƠNG 1 .......................................................................................................... 7 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ QUYỀN VÀ NGHĨA VỤ CỦA TỔ CHỨC BẢO HIỂM TIỀN GỬI THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM ............................... 7 1.1. Khái niệm và đặc điểm về bảo hiểm tiền gửi ....................................................................................... 7 3.2.1 Khái niệm về bảo hiểm tiền gửi .......................................................................................................... 7 3.2.1 Đặc điểm về bảo hiểm tiền gửi ........................................................................................................... 8 1.2. Vai trò của bảo hiểm tiền gửi............................................................................................................. 10 1.3. Phân biệt bảo hiểm tiền gửi với các loại hình bảo hiểm thương mại khác ............................. 11 1.4. Pháp luật về bảo hiểm tiền gửi tại Việt Nam ..................................................................................... 12 1.5. Nội dung pháp luật về quyền và nghĩa vụ của tổ chức bảo hiểm tiền gửi ......................................... 14 TIỂU KẾT CHƯƠNG 1 ................................................................................................................................... 17 CHƯƠNG 2 .........................................................................................................18 THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VỀ QUYỀN VÀ NGHĨA VỤ CỦA TỔ CHỨC BẢO HIỂM TIỀN GỬI TẠI VIỆT NAM..........................................................18 2.1. Về quyền của tổ chức bảo hiểm tiền gửi ............................................................................................ 18 2.1.1. Đề xuất với cơ quan quản lý nhà nước có thẩm quyền ban hành mới hoặc sửa đổi, bổ sung, thay thế, hủy bỏ, bãi bỏ, đình chỉ việc thi hành văn bản quy phạm pháp luật có liên quan đến hoạt động bảo hiểm tiền gửi 18 2.1.2. Cấp và thu hồi Chứng nhận tham gia bảo hiểm tiền gửi ................................................................... 19 2.1.1. Yêu cầu tổ chức tham gia bảo hiểm tiền gửi cung cấp thông tin về tiền gửi được bảo hiểm................ 21 2.1.2. Tính và thu phí bảo hiểm tiền gửi đối với tổ chức tham gia bảo hiểm tiền gửi ................................... 25 2.1.3. Theo dõi, kiểm tra việc chấp hành các quy định pháp luật về bảo hiểm tiền gửi; kiến nghị Ngân hàng Nhà nước Việt Nam xử lý hành vi vi phạm quy định của pháp luật về bảo hiểm tiền gửi ................................. 27 2.1.4. Tổng hợp, phân tích và xử lý thông tin về tổ chức tham gia bảo hiểm tiền gửi nhằm phát hiện và kiến nghị Ngân hàng Nhà nước Việt Nam xử lý kịp thời những vi phạm quy định về an toàn hoạt động ngân hàng, rủi ro gây mất an toàn trong hệ thống ngân hàng .......................................................................................... 29 2.1.5. Tiếp nhận hỗ trợ theo nguyên tắc có hoàn trả từ ngân sách nhà nước theo quyết định của Thủ tướng Chính phủ hoặc vay của tổ chức tín dụng, tổ chức khác có bảo lãnh của Chính phủ trong trường hợp nguồn vốn của tổ chức bảo hiểm tiền gửi tạm thời không đủ để trả tiền bảo hiểm; tiếp nhận các nguồn tài trợ của các tổ chức, cá nhân trong nước và nước ngoài để tăng cường năng lực hoạt động. ............................................. 30 2.1.6. Tham gia vào quá trình kiểm soát đặc biệt đối với tổ chức tham gia bảo hiểm tiền gửi theo quy định của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam; tham gia quản lý, thanh lý tài sản của tổ chức tham gia bảo hiểm tiền gửi theo quy định của Chính phủ ......................................................................................................................... 31 2.2. Về nghĩa vụ của tổ chức bảo hiểm tiền gửi ......................................................................................... 36 2.2.1. Xây dựng chiến lược phát triển bảo hiểm tiền gửi để Ngân hàng Nhà nước Việt Nam trình Thủ tướng Chính phủ phê duyệt và tổ chức thực hiện ..................................................................................................... 36 2.2.2. Quản lý, sử dụng và bảo toàn nguồn vốn bảo hiểm tiền gửi .............................................................. 38 2.2.3. Chịu sự kiểm tra, thanh tra, giám sát của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam và các cơ quan nhà nước có thẩm quyền theo quy định của pháp luật ........................................................................................................ 44 2.2.4. Chi trả tiền bảo hiểm cho người được bảo hiểm tiền gửi................................................................... 45 2.2.5. Bảo đảm bí mật số liệu tiền gửi và tài liệu liên quan đến bảo hiểm tiền gửi của tổ chức tham gia bảo hiểm tiền gửi theo quy định của pháp luật ..................................................................................................... 48 2.2.6. Tổ chức tuyên truyền chính sách, pháp luật về bảo hiểm tiền gửi; tổ chức đào tạo, bồi dưỡng nghiệp vụ về bảo hiểm tiền gửi, nghiên cứu ứng dụng khoa học, công nghệ và phương thức quản lý phù hợp với yêu cầu phát triển của tổ chức bảo hiểm tiền gửi ................................................................................................. 49 - Về hoạt động tổ chức tuyên truyền chính sách, pháp luật về bảo hiểm tiền gửi: ..................................... 49 - Về tổ chức đào tạo, bồi dưỡng nghiệp vụ về bảo hiểm tiền gửi: ............................................................. 50 Về hoạt động nghiên cứu ứng dụng khoa học, công nghệ và phương thức quản lý phù hợp với yêu cầu phá triển của tổ chức bảo hiểm tiền gửi ......................................................................................................... 51 TIỂU KẾT CHƯƠNG 2 .....................................................................................53 CHƯƠNG 3 .........................................................................................................54 GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN VÀ NÂNG CAO HIỆU QUẢ ..............................54 THỰC HIỆN PHÁP LUẬT VỀ QUYỀN VÀ NGHĨA VỤ ...............................54 CỦA TỔ CHỨC BẢO HIỂM TIỀN GỬI TẠI VIỆT NAM .............................54 Căn cứ đề xuất giải pháp ...........................................................................54 3.1 3.1.1 .Định hướng hoạt động của ngành ngân hàng ................................................................................... 54 3.1.2 . Định hướng phát triển của Bảo hiểm tiền gửi Việt Nam .................................................................. 55 3.2 Giải pháp hoàn thiện pháp luật về quyền và nghĩa vụ của tổ chức bảo hiểm tiền gửi tại Việt Nam ... 58 3.2.1 Về quyền của TC BHTG .................................................................................................................. 58 3.2.2 Về nghĩa vụ của TC BHTG............................................................................................................... 67 KẾT LUẬN CHƯƠNG 3 ....................................................................................73 KẾT LUẬN .........................................................................................................74 PHỤ LỤC ............................................................................................................77 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BHTG: Bảo hiểm tiền gửi BHTGVN: Bảo hiểm tiền gửi Việt Nam FSMIMS: Hệ thống thông tin quản lý và hiện đại hoá ngân hàng IADI: International Association of Deposit Insurers Hiệp hội Bảo hiểm tiền gửi Quốc tế NHNN: Ngân hàng Nhà nước Việt Nam QTDND: Quỹ tín dụng nhân dân TCTD: Tổ chức tín dụng TC BHTG: Tổ chức bảo hiểm tiền gửi 1 DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU Số hiệu bảng 1.1 Tên bảng Phân biệt bảo hiểm tiền gửi và loại hình bảo hiểm thương mại khác Tổng hợp các biểu mẫu đính kèm Quy chế thông tin báo 2.1. cáo về tiền gửi được bảo hiểm 2.2. Số liệu thu phí BHTG giai đoạn 2010-2018 Trang 11,12 23,24 27 Danh mục công cụ đầu tư theo quy định của BHTGVN từ 2.3. 2.4 41 năm 1999 đến nay Thống kê nguồn vốn của BHTGVN từ khi thành lập đến hết năm 2019 44 Quy mô quỹ dự phòng nghiệp vụ của BHTGVN, giai đoạn 2.5 3.1. 48 2010-2018 Thống kê hạn mức của một số nước trên thế giới 2 66 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong bối cảnh nền kinh tế hiện đại, hoạt động tài chính – ngân hàng đóng vai trò hết sức quan trọng, là công cụ hỗ trợ, tạo động lực cho hoạt động kinh doanh, sản xuất. Đây là hoạt động mang tính rủi ro cao, chính vì vậy, bảo hiểm tiền gửi ra đời và trở là một trong những công cụ góp phần bảo vệ an toàn lành mạnh hoạt động ngân hàng. Tại Việt Nam, hoạt động BHTG được khởi đầu bằng Quyết định số 101/TCQĐ-BH ngày 01/02/1994 của Bộ Tài chính. Cuối năm 1999, Chính phủ ban hành Nghị định số 89/1999/NĐ-CP ngày 01/9/1999 về bảo hiểm tiền gửi và Quyết định số 218/1999/QĐ-TTg ngày 09/11/1999 về việc thành lập Bảo hiểm tiền gửi Việt Nam, đây là tổ chức duy nhất triển khai hoạt động bảo hiểm tiền gửi tại Việt Nam cho đến thời điểm hiện tại. Năm 2012, với sự ra đời của Luật Bảo hiểm tiền gửi số 06/2012-QH13 ngày 18/6/2012 và Nghị định 68/2013/NĐ-CP ngày 28/6/2013 của Chính phủ về quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành Luật Bảo hiểm tiền gửi đã tạo cơ sở pháp lý cao nhất để Bảo hiểm tiền gửi Việt Nam triển khai và thực thi hiệu quả chính sách BHTG tại Việt Nam. Trải qua hơn 20 năm hoạt động Bảo hiểm tiền gửi Việt Nam từng bước khẳng định vai trò quan trọng của một tổ chứng tài chính nhà nước trong việc bảo vệ người gửi tiền, góp phần duy trì sự ổn định của các tổ chức tín dụng, đảm bảo sự phát triển an toàn, lành mạnh của hoạt động ngân hàng. Tuy nhiên, hiện nay nhiều quy định pháp luật điều chỉnh về BHTG và hoạt động của tổ chức BHTG hiện nay chưa bắt kịp với sự thay đổi và cần có sự hoàn thiện hơn để phù hợp với sự biến động của ngành tài chính - ngân hàng, đáp ứng các nhiệm vụ và giải pháp phát triển Bảo hiểm tiền gửi Việt Nam tại Chiến lược phát triển ngành Ngân hàng đến năm 2025 – định hướng đến năm 2030. Vì vậy, với mong muốn nghiên cứu các vấn đề lý luận và thực tiễn, thông qua đó đưa ra các giải pháp hoàn thiện pháp luật về bảo hiểm tiền gửi và hoạt động của tổ chức BHTG tại Việt Nam, tôi chọn đề tài “Quyền và nghĩa vụ của tổ chức bảo 1 hiểm tiền gửi theo pháp luật Việt Nam hiện nay” để nghiên cứu và làm luận văn tốt nghiệp cao học của mình. 2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài 2.1. Các nghiên cứu lý luận và thực tiễn về bảo hiểm tiền gửi Từ khi tổ chức bảo hiểm tiền gửi tại Việt Nam được thành lập vào năm 1999 đến nay đã rất nhiều công trình nghiên cứu về hoạt động bảo hiểm tiền gửi như: Tài liệu chuyên khảo“Pháp luật về BHTG ở Việt Nam” của PGS.TS. Lê Thị Thu Thủy, Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà Nội, năm 2008. Đây là công trình nghiên cứu chuyên sâu và có quy mô về pháp luật của hoạt động BHTG ở Việt Nam. Công trình đã khái quát được sự hình thành của hoạt động BHTG và đề cập đến một số lý luận cơ bản cũng như nêu ra thực trạng và giải pháp hoàn thiện pháp luật về hoạt động BHTG tại Việt Nam. Tuy nhiên công trình chưa lảm rõ các vấn đề về hệ thống lý luận pháp luật trong hoạt động BHTG, chưa phân tích rõ về sự giống và khác của BHTG so với các loại bảo hiểm khác….Nhìn chung đây vẫn là công trình tiền đề trong việc nghiên cứu hoạt động BHTG tại Việt Nam. Cuốn “Deposit Insurance Around the World: A Comprehensive Database” của các nhà nghiên cứu quốc tế và World Bank (Ngân hàng Thế giới), năm 2005 làm rõ vấn đề lý luận về BHTG, phân tích thực tiễn áp dụng pháp luật để đánh giá về pháp luật BHTG của quốc gia trên thế giới. Đây là công trình nghiên cứu để các nhà nghiên cứu và nhà lập pháp của các quốc gia tham khảo. Luận văn thạc sĩ “Quy chế pháp lý về bảo hiểm tiền gửi tại Việt Nam” của Thạc sĩ Lê Thị Thúy Sen, Viện Nhà nước Pháp luật, năm 2008; luận văn “Pháp luật về tổ chức BHTG ở Việt Nam” của tác giả Nguyễn Duy Hoàn, Khoa Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội, 2011. Những nghiên cứu này đều khái quát cụ thể về cơ cấu tổ chức, hoạt động của tổ chức BHTG tại Việt Nam, tuy nhiên những công trình này được công bố trước khi có Luật BHTG năm 2012 nên không phù hợp với thực tiễn pháp luật hiện tại. Luận án tiến sĩ “Hoạt động bảo hiểm tiền gửi theo pháp luật Việt Nam từ thực hiện cá ngân hàng thương mại” của tác giả Nguyễn Đăng Quân, Khoa Luật, Học 2 viện khoa học xã hội Việt Nam, 2018. Công trình đã làm rõ các vấn đề về hoạt động BHTG, có những phân tích cụ thể các đặc điểm trên cơ sở thực tiễn pháp luật của tổ chức BHTG và tổ chức BHTG là ngân hàng thương mại. Luận án tiến sĩ “Pháp luật về bảo hiểm tiền gửi từ thực tiễn Bảo hiểm tiền gửi Việt Nam” của tác giả Ngô Quang Huy, Khoa Luật, Học viện khoa học xã hội Việt Nam, năm 2020. Luận án đã phân tích rõ lý luận pháp luật về hoạt động BHTG tại Việt Nam; các số liệu, tài liệu được cập nhật đầy đủ, mới nhất về thực tiễn hoạt động của BHTGVN. Ngoài ra cũng có một số bài viết đăng trên các báo và tạp chí đề cập đến hoạt động của tổ chức bảo hiểm tiền gửi. Tuy nhiên, đa phần các nghiên cứu tập trung phân tích các chính sách và hoạt động chuyên môn về bảo hiểm tiền gửi mà chưa phân tích cụ thể hoặc chỉ phân tích một số phần về quyền, nghĩa vụ của tổ chức bảo hiểm tiền gửi. Hơn nữa, đây là một lĩnh vực mới, mang tính chuyên môn nên tài liệu tham khảo, thông tin không nhiều. Trong bối cảnh pháp luật về bảo hiểm tiền gửi và hoạt động của tổ chức BHTG đang cần được sửa đổi, bổ sung thì việc nghiên cứu đề tài “Quyền và nghĩa vụ của tổ chức bảo hiểm tiền gửi theo pháp luật Việt Nam hiện nay” là phù hợp, giúp cung cấp thêm nguồn tài liệu để các cơ quan có thầm quyền và các đối tượng có nhu cầu xem xét, tham khảo. 2.2. Những vấn đề tiếp tục được triển khai nghiên cứu trong nội dung luận văn -Làm rõ những vấn đề lý luận pháp luật về BHTG và những nội dung pháp luật về quyền và nghĩa vụ của tổ chức BHTG. -Đánh giá về thực trạng, thực tiễn pháp luật về quyền và nghĩa vụ của tổ chức BHTG tại Việt Nam và thực tiễn thực hiện pháp luật về BHTG. Từ việc phân tích thực trạng để làm căn cứ đề xuất các giải pháp nhằm hoàn thiện và nâng cao hiệu quả thực hiện pháp luật về quyền và nghĩa vụ của tổ chức BHTG tại Việt Nam. - Đề xuất về các định hướng và giải pháp hoàn thiện, nâng cao pháp luật về quyền và nghĩa vụ của tổ chức BHTG tại Việt Nam. 3 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1 Mục đích nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của đề tài là nhằm làm rõ các vấn đề lý luận về quyền và nghĩa vụ của tổ chức bảo hiểm tiền gửi theo pháp luật Việt Nam hiện nay. Phân tích, đánh giá thực trạng pháp luật và thực trạng hoạt động của BHTGVN; từ đó, đề xuất các định hướng và giải pháp hoàn thiện pháp luật về quyền và nghĩa vụ cũng như nâng cao hiệu quả hoạt động của Bảo hiểm tiền gửi Việt Nam trong thời gian tới. 3.2 Nhiệm vụ nghiên cứu Từ mục đích nghiên cứu đặt ra ở trên, nhiệm vụ nghiên cứu của luận án được xác định bao gồm: Một, tổng quan tình hình nghiên cứu các vấn đề liên quan để làm rõ các vấn đề được nêu ra trong luận văn; các nội dung sẽ được kế thừa và các nội dung cần tiếp tục phải nghiên cứu và giải quyết trong nội dung luận văn. Hai, nghiên cứu, làm rõ một số vấn đề lý luận pháp luật về BHTG và quyền của tổ chức bảo hiểm tiền gửi tại Việt Nam, thực hiện so sánh, tham khảo pháp luật của quốc tế về hoạt động bảo hiểm tiền gửi. Ba, thực hiện phân tích, đánh giá thực trạng, thực tiễn thực hiện pháp luật về quyền và nghĩa vụ của tổ chức BHTG tại Việt Nam hiện nay. Bốn, trên cơ sở phân tích, đánh giá thực trạng ,thực tiễn để từ đó nhận xét về ưu điểm, những vấn đề còn tồn tại, bất cập của pháp luật về quyền và nghĩa vụ của tổ chức BHTG tại Việt Nam. Năm, đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật về quyền và nghĩa vụ của của TC BHTG cũng như các giải pháp nâng cao hiệu quả thực hiện của hoạt động của TC BHTG trong thời gian tới. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1 Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài là các quy định về quyền và nghĩa vụ của tổchức bảo hiểm tiền gửi theo pháp luật Việt Nam. Trên cơ sở đó, nêu ra những bất 4 cập và giải pháp hoàn thiện các quy định pháp luật về quyền và nghĩa vụ của TC BHTG tại Việt Nam. 4.2 Phạm vi nghiên cứu Đề tài tập trung nguyên lý hoạt động của tổ chức BHTG, các quy định pháp luật về điều chỉnh hoạt động của BHTG tại Việt Nam; thực hiện so sánh và đối chiếu với các thông lệ, pháp luật về hoạt động của tổ chức bảo hiểm tiền gửi của một số quốc gia trên thế giới. 5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu Luận văn được nghiên cứu dựa trên phương pháp luận của chủ nghĩa Mác – Lenin, phép biện chứng duy vật và phương pháp luận duy vật lịch sử. Dựa trên cơ sở các quan điểm, định hướng của Đảng và Nhà nước về chính sách bảo hiểm tiền gửi trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. - Phương pháp tổng hợp có hệ thống các tài liệu liên quan để tìm hiểu các lý luận và thực tiễn pháp luật về hoạt động BHTG, từ đó rút ra những nhận định, ý kiến đánh giá sau quá tình phân tích. - Phương pháp phân tích nhằm phân tích và tìm hiểu các vấn đề lý luận, thực trạng và thực tiễn thực hiện pháp luật và đề xuất việc sửa đổi, bổ sung hoàn thiện quy định của pháp luật. - Phương pháp so sánh được sử dụng để so sánh, đối chiếu các quan điểm khác nhau giữa quy định pháp luật BHTG hiện hành với pháp luật có liên quan, giữa quy định pháp luật của Việt Nam với pháp luật quốc tế. -Phương pháp chứng minh nhằm đưa ra dẫn chứng để làm rõ các luận điểm trong các nội dung về lý luận và nhận định, quan điểm về đề xuất sửa đổi, bổ sung quy định pháp luật về quyền và nghĩa vụ của TC BHTG. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn Là công trình nghiên cứu khoa học có hệ thống về quyền và nghĩa vụ của TC BHTG theo pháp luật Việt Nam và có ý nghĩa như sau: - Về mặt lý luận, luận văn góp phần làm sáng tỏ thêm các vấn đề lý luận pháp luật về BHTG, đặc biệt là lý luận pháp luật về quyền và nghĩa vụ của tổ chức 5 BHTG theo pháp luật Việt Nam; làm rõ thực tiễn thực hiện pháp luật về quyền và nghĩa vụ của tổ chức BHTG ở Việt Nam; đề xuất định hướng và các giải pháp sửa đổi, bổ sung, hoàn thiện pháp luật về hoạt động của tổ chức BHTG và nâng cao hiệu quả thực hiện pháp luật về BHTG ở Việt Nam. - Về mặt thực tiễn, kết quả nghiên cứu của luận văn góp phần vào việc nghiên cứu để hoàn thiện pháp luật về hoạt động BHTG tại Việt Nam, là tài liệu có giá trị tham khảo đối với các cơ quan nghiên cứu, quản lý và các cơ sở đào tạo có giảng dạy về pháp luật bảo hiểm tiền gửi. 7. Kết cấu luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục mục tài liệu tham khảo, phụ lục, nội dung luận văn được kết cấu gồm 3 chương: Chương 1: Những vấn đề lý luận về bảo hiểm tiền gửi, hoạt động của tổ chức bảo hiểm tiền gửi tại Việt Nam; quyền và nghĩa vụ của tổ chức bảo hiểm tiền gửi theo pháp luật Việt Nam. Chương 2: Thực trạng pháp luật về quyền và nghĩa vụ của tổ chức bảo hiểm tiền gửi tại Việt Nam. Chương 3: Giải pháp hoàn thiện và nâng cao hiệu quả thực hiện pháp luật về quyền và nghĩa vụ của của tổ bảo hiểm tiền gửi tại Việt Nam. 6 CHƯƠNG 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ QUYỀN VÀ NGHĨA VỤ CỦA TỔ CHỨC BẢO HIỂM TIỀN GỬI THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM 1.1. Khái niệm và đặc điểm về bảo hiểm tiền gửi 3.2.1 Khái niệm về bảo hiểm tiền gửi Bảo hiểm tiền gửi đã xuất hiện từ rất lâu trên thế giới. Mô hình BHTG đầu tiên xuất hiện vào năm 1829 tại Hoa Kỳ dưới hình thức công khai nhằm phòng ngừa sự đổ vỡ mang tính chất định kỳ của ngân hàng vào thế kỷ XIX. Tuy nhiên, đến năm 1933 khi tình hình tài chính ở Hoa Kỳ bị rối loạn, nền kinh tế bị lâm vào tình trạng khủng hoảng trầm trọng, hàng loạt các ngân hàng bị phá sản, cơ quan BHTG công khai của Nhà nước ở Hoa Kỳ lần đầu tiên mới ra đời (FDIC), nhằm củng cố lòng tin của nhân dân vào hệ thống ngân hàng, bảo vệ người gửi tiền. Từ đó đến nay, các quốc gia trên thế giới cũng lần lượt cho ra đời các tổ chức BHTG nhằm bảo vệ người gửi tiền trước nguy cơ phá sản của tổ chức tài chính, đảm bảo sự ổn định của hệ thống ngân hàng và hạn chế các cuộc khủng hoảng tài chính Từ đó cho đến nay các quốc gia trên thế giới cũng lần lượt cho ra đời các tổ chức BHTG nhằm bảo vệ người gửi tiền trước nguy cơ phá sản của các tổ chức tài chính, đảm bảo sự ổn định của hệ thống ngân hàng và hạn chế các cuộc khủng hoảng tài chính. Theo hiệp hội BHTG Quốc tế IADI, bảo hiểm tiền gửi được hiểu là“một hệ thống được thiết lập để bảo vệ một hệ thống được thiết lập để bảo vệ người gửi tiền trước những mất mát có thể xảy ra đối với tiền gửi được bảo hiểm của họ trong trường hợp tổ chức nhận tiền gửi không thể hoàn thành các nghĩa vụ nợ theo cam kết đối với người gửi tiền”. [1] Theo pháp luật Việt Nam tại Khoản 1, Điều 4 Luật Bảo hiểm tiền gửi năm 2012 quy định “Bảo hiểm tiền gửi là sự bảo đảm hoàn trả tiền gửi cho người được bảo hiểm tiền gửi trong hạn mức trả tiền bảo hiểm khi tổ chức tham gia bảo hiểm tiền gửi lâm vào tình trạng mất khả năng chi trả tiền gửi cho người gửi tiền hoặc phá sản”. Trong đó: 7 - Tổ chức BHTG là tổ chức tài chính nhà nước, hoạt động không vì mục tiêu lợi nhuận, thực hiện chính sách BHTG, góp phần duy trì sự ổn định của hệ thống các TCTD, bảo đảm sự phát triển an toàn, lành mạnh của hoạt động ngân hàng. Tổ chức BHTG nhận đóng góp tài chính từ TC TGBHTG, có trách nhiệm thực hiện chi trả tiền bảo hiểm cho người gửi tiền thuộc đối tượng được bảo hiểm tại tổ chức tham gia bảo hiểm tiền gửi (TC TGBHTG) khi tổ chức đó chấm dứt hoạt động và mất khả năng thanh toán. - Tổ chức tham gia bảo hiểm tiền gửi là TCTD, Chi nhánh ngân hàng nước ngoài thành lập và hoạt động theo Luật các TCTD được nhận tiền gửi của cá nhân. Các tổ chức này khi được tham gia BHTG có trách nhiệm đóng góp tài chính cho tổ chức BHTG và được quyền yêu cầu tổ chức BHTG chi trả bảo hiểm cho người gửi tiền tại tổ chức đó trong trường hợp tổ chức này mất khả năng thanh toán hoặc bị cơ quan có thẩm quyền chấm dứt hoạt động. - Người được bảo hiểm tiền gửi là cá nhân có tiền gửi được bảo hiểm tại TC TGBHTG. Những người này không phải đóng góp tài chính cho tổ chức BHTG nhưng có quyền yêu cầu tổ chức BHTG thanh toán tiền gửi và tiền lãi tích lũy trên tiền gửi đó trong hạn mức chi trả BHTG (nếu chi trả BHTG có giới hạn) hoặc thanh toán toàn bộ tiền gửi (nếu chi trả BHTG không xác định giới hạn). Từ những phân tích trên, BHTG có thể hiểu như sau: “Bảo hiểm tiền gửi là một loại hình hoạt động bảo hiểm, theo đó, tổ chức BHTG thực hiện cam kết chi trả một phần hoặc toàn bộ tiền gốc và tiền lãi của các khoản tiền gửi cho người gửi tiền được bảo hiểm tại TC TGBHTG khi có văn bản của cơ quan nhà nước có thẩm quyền xác định TC TGBHTG bị chấm dứt hoạt động và mất khả năng chi trả tiền gửi cho người gửi tiền nhằm thực hiện các mục tiêu chính sách công của Nhà nước”. [2] 3.2.1 Đặc điểm về bảo hiểm tiền gửi Bảo hiểm tiền gửi cũng mang đặc điểm của các loại hình bảo hiểm nói chung theo nguyên tắc hạn chế rủi ro, lấy của số đông bù cho số ít nhưng cũng mang một số đặc điểm khác biệt như: 8 Một là, hoạt động BHTG là hoạt động cung cấp dịch vụ công BHTG là công cụ được sử dụng để thực hiện chính sách công của Nhà nước. Hoạt động của tổ chức BHTG thông thường không vì mục tiêu lợi nhuận. Chính phủ các quốc gia thành lập tổ chức BHTG nhằm mục đích để thực hiện chính sách công. Bởi trong thực tế, hoạt động tài chính – ngân hàng là hoạt động nhạy cảm, gắn với tính lan truyền rất cao; đồng thời sự đổ vỡ của hệ thống tài chính – ngân hàng sẽ ảnh hưởng đến toàn bộ nền kinh tế và gây ra những bất ổn về mặt xã hội. Do đó, Chính phủ các quốc gia đã sử dụng công cụ tài chính là BHTG nhằm góp phần đảm bảo sự phát triển an toàn, lành mạnh của hệ thống tài chính – ngân hàng và ổn định xã hội. Tùy vào mô hình hoạt động mà chức năng của TC BHTG cũng được quy định khác nhau; trong đó chức năng chủ yếu là thực hiện chính sách BHTG với đối tượng tiền gửi của người gửi tiền tại các TC TGBHTG, TC BHTG có những công cụ pháp lý về quyền hạn, trách nhiệm đối với người gửi tiền và TC TGBHTG. Để thực hiện chính sách BHTG. Tóm lại, TC BHTG được Nhà nước cung cấp những công cụ được pháp lý hóa để thực hiện các mục tiêu chính sách công của mình. Quyền hạn và nghĩa vụ của TC BHTG được pháp luật quy định là những phương tiện pháp lý để thực hiện có hiệu quả các hoạt động BHTG. Hai là, BHTG hoạt động để bảo vệ người gửi tiền Người gửi tiền tại các TCTD có thể là cá nhân, tổ chức…..Tùy quy định pháp luật của từng nước khác nhau mà đối tượng được BHTG có thể khác nhau nhưng của hầu hết bảo vệ cho tiền gửi của cá nhân vì đây là đối tượng dễ bị tổn thương, đa phần số tiền gửi nhỏ lẻ. Các TC TGBHTG có nghĩa vụ đóng phí BHTG nhưng khi xảy ra rủi ro thì người gửi tiền không phải đóng phí BHTG. Ba là, các TC TGBHTG phải đóng phí BHTG TC TGBHTG thường bắt buộc phải đóng phí BHTG cho TC BHTG để được bảo hiểm tiền gửi của người gửi tiền (bảo hiểm trong hạn mức BHTG) tại tổ chức của mình. Có hai loại phí bảo hiểm phổ biến là phí đồng hạng hoặc phí căn cứ vào mức độ rủi ro của từng TCTD. Tùy theo tình hình và các yếu tố kinh tế - xã hội mà các quốc gia áp dụng hình thức thu phí phù hợp với tình hình của quốc gia đó. 9 1.2. Vai trò của bảo hiểm tiền gửi Một là, BHTG có vai trò quan trọng trong việc bảo vệ người gửi tiền, nâng cao niềm tin của công chúng đối với hệ thống tài chính, ngân hàng. Bởi lẽ, trong nền kinh tế thị trường, bảo vệ người tiêu dùng nói chung và người gửi tiền nói riêng là yêu cầu đặt ra đối với mỗi Chính phủ. Bằng hoạt động của mình, BHTG giúp đảm bảo hoạt động ổn định của các TCTD và bảo vệ cho công chúng, người gửi tiền. Hai là, BHTG giúp xây dựng và củng cố niềm tin của công chúng đối với hệ thống ngân hàng: Hoạt động tài chính – ngân hàng dễ bị với những biến động của thị trường cũng như ảnh hưởng của tình hình kinh tế chính trị tác động. Trong trường hợp có thông tin tiêu cực hoặc biến động của thị trường sẽ tác động tới tâm lý của công chúng và người gửi tiền dẫn tới tâm lý rút tiền ồ ạt tại các tổ chức tín dụng. Với sự xuất hiện của BHTG, người gửi tiền có thể yên tâm tiếp tục gửi tiền của mình vì nếu trong trường hợp rủi ro sẽ được TC BHTG chi trả tiền gửi được bảo hiểm; ngoài ra với chức năng của mình, TC BHTG thực hiện nhiệm vụ kiểm tra, giám sát, tuyên truyền để nâng cao và củng cố hoạt động của công chúng đối với hệ thống tài chính – ngân hàng. Thực tiễn cho thấy, khi mà người dân không tin tưởng vào hệ thống tài chính – ngân hàng thì trước hết hệ thống ngân hàng sẽ bị ảnh hưởng và sau đó là toàn bộ nền kinh tế của quốc gia cũng bị ảnh hưởng nghiêm trọng theo. Ba là, BHTG có vai trò quan trọng trong việc giảm thiểu rủi ro, đảm bảo sự phát triển lành mạnh hoạt động ngân hàng. Thông qua các nghiệp vụ về giám sát, kiểm tra hoạt động của các TC TGBHTG, TC BHTG phát hiện những rủi ro, vi phạm các quy định về bảo hiểm tiền gửi, an toàn trong hoạt động ngân hàng và có cảnh báo, kiến nghị khắc phục. Chính sách BHTG đã tạo ra sự công bằng, tạo ra sân chơi bình đẳng cho tất cả các TCTD đặc biệt là các TCTD có quy mô vừa và nhỏ.Với sự đảm bảo của TC BHTG, người gửi tiền có thể an tâm gửi tiền vào các TCTD vừa và nhỏ mà quyền lợi được đảm bảo tương đương các TCTD quy mô lớn. Điều đó thúc đẩy sự phát triển bình đẳng, thu hẹp khoảng cách giữa các TCTD. 10 1.3. Phân biệt bảo hiểm tiền gửi với các loại hình bảo hiểm thương mại khác Bảng 1.1: Phân biệt bảo hiểm tiền gửi và loại hình bảo hiểm thương mại khác. Nguồn: Cá nhân tự tổng hợp từ các văn bản pháp luật Bảo hiểm thương mại Nội dung Bảo hiểm tiền gửi Tính chất hoạt động Hoạt động không vì mục Kinh doanh với mục đích tiêu lợi nhuận Cơ chế bảo hiểm sinh lợi Các TCTD có nhận tiền Cơ chế tự nguyện, theo gửi phải tham gia BHTG thỏa thuận giữa các bên theo cơ chế bắt buộc được tham gia pháp luật quy định Luật điều chỉnh Có luật riêng biệt điều Thông thường chịu sự chỉnh hoặc chịu sự điều điều chỉnh của pháp luật chỉnh của pháp luật về về hoạt động bảo hiểm, hoạt động ngân hàng Hợp đồng bảo hiểm pháp luật dân sự Giữa TC BHTG và TC Tổ chức bảo hiểm ký kết TGBHTG không ký kết hợp đồng với tổ chức, cá hợp động bảo hiểm mà nhân có nhu cầu được bảo xác thực bằng Giấy chứng hiểm nhận tham gia BHTG Đối tượng được bảo hiểm Được xác định theo các Được xác định theo hợp quy định của pháp luật động bảo hiểm (thông thường là người gửi tiền tại TC TGBHTG) Đối tượng nộp phí bảo Được xác định theo quy Tổ chức, cá nhân ký hợp hiểm định pháp luật của từng đồng bảo hiểm với tổ chức quốc gia. Tại Việt Nam là bảo hiểm TC TGBHTG Người được thụ thưởng Được xác định theo quy Người được chỉ định thụ 11 tiền bảo hiểm định pháp luật của từng hưởng trong hợp động bảo quốc gia hiểm 1.4. Pháp luật về bảo hiểm tiền gửi tại Việt Nam Đầu những năm 1988-1990 của thế kỷ 20, hàng loạt tổ chức tín dụng đô thị bị đổ vỡ trên toàn quốc, làm lòng tin của người dân đối với hệ thống ngân hàng bị ảnh hưởng nghiêm trọng. Vì vậy, khi mô hình QTDND được triển khai thí điểm theo Quyết đinh số 390/QĐ-TTG ngày 27/7/1993 của Thủ tướng Chính phủ, Bộ tài chính cũng ban hành Quy tắc bảo hiểm trách nhiệm của QTDND đối với khoản tiền gửi có kỳ hạn kèm theo quyết định số 101-TCQĐ/BH ngày 01/02/1994. Theo quyết định 101-TCQĐ/BH, Tổng công ty bảo hiểm Việt Nam lúc đó (Bảo Việt) đã triển khai nghiệp vụ BHTG, đây là khởi đầu của chính sách bảo hiểm tiền gửi ở nước ta, tuy nhiên hoạt động BHTG trong thời kỳ này chưa được thực hiện hiệu quả và rõ nét. Tiếp sau đó, tuy không chịu ảnh hưởng nhiều từ cuộc khủng hoảng tài chính tại Châu Á vào năm 1997 nhưng đây là hồi chuông cảnh báo cho hệ thống ngân hàng nước ta cần phải chú trong hơn nữa đến vấn đề BHTG. Bên cạnh đó, cùng với xu hướng thành lập mô hình BHTG trên thế giới và sự hội nhập kinh tế quốc tế mạnh mẽ ở nước ta thời kì đó, việc thành lập một tổ chức BHTG tại Việt Nam là vô cùng cần thiết. Tại Việt Nam, Luật các TCTD năm 1997 ra đời với những quy định đầu tiên về hoạt động BHTG, cụ thể tại Điều 17 Luật các TCTD năm 1997 quy định: “Tổ chức tín dụng có trách nhiệm tham gia tổ chức bảo toàn tiền gửi hoặc bảo hiểm tiền gửi”. Đây chính là cơ sở pháp lý ban đầu để Chính phủ tiến tới thành lập tổ chức BHTG ở Việt Nam. Bảo hiểm tiền gửi Việt Nam được thành lập theo Quyết định số 218/1999/QĐ-TTg ngày 09/11/1999 của Thủ tướng Chính phủ, chính thức đi vào hoạt động từ ngày 07/07/2000 với căn cứ pháp lý là Nghị định 89/1999/NĐ-CP ngày 01/9/1999, Nghị định 109/2005/NĐ-CP ngày 24/8/2005 (sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định 89). Cho đến thời điểm hiện tại BHTGVN là tổ chức duy nhất tại Việt Nam thực hiện chính sách BHTG nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp 12