Tài liệu Quan niệm về nhà nước và xã hội dân sự trong triết học pháp quyền của g.w.f. hegel

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN PHAN THÀNH NHÂM QUAN NIỆM VỀ NHÀ NƯỚC VÀ XÃ HỘI DÂN SỰ TRONG TRIẾT HỌC PHÁP QUYỀN CỦA G.W.F. HEGEL LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC Hà Nội – 2017 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN PHAN THÀNH NHÂM QUAN NIỆM VỀ NHÀ NƯỚC VÀ XÃ HỘI DÂN SỰ TRONG TRIẾT HỌC PHÁP QUYỀN CỦA G.W.F. HEGEL Chuyên ngành: CNDVBC & CNDVLS Mã số: 62 22 03 02 Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Nguyễn Quang Hưng Hà Nội - 2017 Lời cam đoan Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các trích dẫn trong luận án có xuất xứ rõ ràng. Các kết quả trình bày trong luận án là trung thực và chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nghiên cứu nào khác. Hà Nội, ngày tháng năm 2017 Tác giả luận án Phan Thành Nhâm MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 Chương 1. TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI .............................................................................................................. 6 1.1. Các công trình nghiên cứu bối cảnh lịch sử và tiền đề lý luận cho sự ra đời quan niệm của Hegel về nhà nước và xã hội dân sự ..................................................................................... 6 1.2. Các công trình nghiên cứu quan niệm của Hegel về nhà nước .......................................... 11 1.3. Các công trình nghiên cứu quan niệm của Hegel về xã hội dân sự ................................... 20 1.4. Những vấn đề luận án cần tiếp tục nghiên cứu .................................................................. 25 Chương 2. BỐI CẢNH LỊCH SỬ VÀ TIỀN ĐỀ LÝ LUẬN CHO SỰ RA ĐỜI QUAN NIỆM CỦA HEGEL VỀ NHÀ NƯỚC VÀ XÃ HỘI DÂN SỰ .............. 30 2.1. Bối cảnh lịch sử Tây Âu và nước Đức cuối thế kỷ XVIII - đầu thế kỷ XIX ..................... 30 2.2. Tiền đề lý luận cho sự ra đời quan niệm của Hegel về nhà nước và xã hội dân sự........... 34 2.3. Vài nét về tiểu sử và triết học pháp quyền của Hegel ........................................................ 53 Chương 3. QUAN NIỆM VỀ NHÀ NƯỚC TRONG TRIẾT HỌC PHÁP QUYỀN CỦA HEGEL ........................................................................................... 59 3.1. Cách tiếp cận triết học tư biện của Hegel về nhà nước ...................................................... 59 3.2. Các đặc trưng của nhà nước và vai trò của hiến pháp trong nhà nước quân chủ lập hiến 65 3.3. Các mômen của quyền lực nhà nước .................................................................................. 71 3.4. Đánh giá quan niệm của Hegel về nhà nước ...................................................................... 80 Chương 4. QUAN NIỆM VỀ XÃ HỘI DÂN SỰ TRONG TRIẾT HỌC PHÁP QUYỀN CỦA HEGEL ........................................................................................... 92 4.1. Khái niệm xã hội dân sự trong triết học pháp quyền của Hegel ........................................ 92 4.2. Các đặc trưng của xã hội dân sự ......................................................................................... 95 4.3. Mối quan hệ giữa xã hội dân sự và nhà nước ................................................................... 107 4.4. Đánh giá quan niệm của Hegel về xã hội dân sự ............................................................. 125 Chương 5. MỘT SỐ GỢI Ý TỪ QUAN NIỆM CỦA HEGEL VỀ NHÀ NƯỚC VÀ XÃ HỘI DÂN SỰ ĐỐI VỚI VIỆT NAM HIỆN NAY ................................ 137 5.1. Một số gợi ý đối với việc xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay .................................................................................................................................... 137 5.2. Những suy nghĩ về phát triển xã hội dân sự ở Việt Nam hiện nay .................................. 152 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 161 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ........................................................ 164 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 166 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài G.W.F. Hegel (1770-1831) là nhà triết học thiên tài của nước Đức, một trong những nhà tư tưởng vĩ đại của nhân loại. Trong lịch sử triết học phương Tây cổ điển, “hệ thống Hegel bao trùm một lĩnh vực hết sức rộng hơn bất cứ hệ thống nào trước kia, và phát triển, trong lĩnh vực đó, một sự phong phú về tư tưởng mà ngày nay người ta vẫn còn ngạc nhiên” [62, tr. 397]. Tuy nhiên, từ trước đến nay, chúng ta chủ yếu chỉ chú trọng nghiên cứu những vấn đề bản thể luận, nhận thức luận và phép biện chứng trong Khoa học lôgíc của Hegel, mà chưa thực sự đi sâu khai thác các giá trị của triết học Hegel trong những vấn đề đạo đức, chính trị - xã hội. Đúng là V.I. Lenin đã đánh giá cao Khoa học lôgíc của Hegel và coi phép biện chứng của Hegel là nguồn gốc tư tưởng trực tiếp và quan trọng nhất cho sự ra đời triết học Marx, nhưng phép biện chứng của Hegel không dừng lại ở Khoa học lôgíc, mà ông còn triển khai phép biện chứng trong Triết học tự nhiên, Triết học tinh thần, tức bao gồm cả triết học về pháp quyền. Vì vậy, không phải ngẫu nhiên quá trình chuyển biến tư tưởng của Marx, từ lập trường triết học duy tâm của phái Hegel trẻ sang lập trường triết học duy vật biện chứng lại được đánh dấu bằng hai tác phẩm có sự gắn kết chặt chẽ với nhau: Góp phần phê phán triết học pháp quyền của Hegel và Lời nói đầu - Góp phần phê phán triết học pháp quyền của Hegel. Do đó, việc nghiên cứu triết học pháp quyền của Hegel mà nội dung trọng tâm và chủ yếu của nó là học thuyết về nhà nước và xã hội dân sự là thực sự cần thiết để hiểu sâu sắc hơn về triết học Marx, thấy được những giá trị trong triết học lịch sử của Marx có một phần tiếp nối từ Hegel với một tinh thần phê phán và cách mạng. Chính Marx trong Lời tựa Góp phần phê phán khoa kinh tế chính trị đã khẳng định rằng, việc xem xét lại một cách có phê phán triết học pháp quyền của Hegel đã đóng góp một vai trò nhất định để ông hình thành những luận điểm cơ bản của chủ nghĩa duy vật lịch sử. Triết học Đức kể từ sau Kant chia thành hai nhánh chính yếu, một nhánh hướng tới việc nghiên cứu con người cá thể, với sự tiên phong của Arthur Schopenhauer; và nhánh khác hướng đến việc nhận thức cái tổng thể xã hội do 1 Hegel mở đường. Cả hai triết gia đều là những nhà triết học có ảnh hưởng rất lớn đến đời sống tinh thần của thế giới đương đại. Riêng với Hegel, triết học lịch sử, triết học pháp quyền, nhất là phép biện chứng trong hệ thống triết học của ông đã có ảnh hưởng to lớn đến tư tưởng triết học phương Tây cận - hiện đại. Hệ thống triết học Hegel không chỉ là cội nguồn tư tưởng của triết học Marx, mà còn là nguồn gốc tư tưởng có phạm vi ảnh hưởng sâu rộng đối với tiến trình phát triển của lịch sử triết học phương Tây, là nguồn cảm hứng của nhiều trường phái triết học phương Tây hiện đại như triết học hiện sinh, triết học phân tích, triết học thực chứng và chủ nghĩa Hegel mới, v.v.. Thậm chí, nhà triết học nổi tiếng người Đức, đại diện của phe cánh tả mới, Jürgen Habermas cũng thừa nhận rằng, lý thuyết triết học duy nhất bao quát tất cả mọi thứ của thế giới hiện đại là học thuyết Hegel. Nói về tầm quan trọng và vị trí của triết học Hegel trong lịch sử triết học phương Tây, trong tác phẩm Ludwig Feuerbach và sự cáo chung của triết học cổ điển Đức, Engels đã khẳng định rằng, “với Hegel, triết học đã đi đến điểm tận cùng, một mặt vì trong hệ thống của ông, ông đã tổng kết một cách hết sức hùng vĩ toàn bộ sự phát triển của triết học” [62, tr. 398]. Vì vậy, việc quay lại với những luận điểm cơ bản trong triết học Hegel nói chung và triết học pháp quyền của Hegel nói riêng là mang tính cấp bách đối với chúng ta hiện nay, là điều kiện cần thiết để nhận thức một cách sâu sắc hơn về thời đại, về triết học phương Tây truyền thống và hiện đại. Tuy nhiên, với tính chất mâu thuẫn vốn có ở hệ thống triết học Hegel nói chung và ở triết học pháp quyền của ông nói riêng là nguyên cớ cho những lý giải đối lập nhau về các quan điểm chính trị - xã hội của Hegel. Các thế lực phản động đã khai thác và sử dụng những luận điểm bảo thủ trong tư tưởng về nhà nước và xã hội của Hegel vào những mục đích chính trị nhất định. Một số nhà triết học mácxít đã đưa ra những đánh giá phiến diện về triết học pháp quyền của Hegel, coi nó là sự phản ứng của giai cấp quý tộc đối với cách mạng Pháp và chủ nghĩa duy vật Pháp. Chính vì vậy, việc nghiên cứu một cách nghiêm túc và sâu sắc về những nội dung cơ bản trong tư tưởng triết học pháp quyền của Hegel, 2 nhất là quan niệm về nhà nước và xã hội dân sự là thực sự cần thiết để có những đánh giá toàn diện và khoa học về những đóng góp của Hegel trong tư tưởng chính trị - xã hội. Trong những năm gần đây, quyết tâm xây dựng nhà nước pháp quyền ở Việt Nam đã được khẳng định trong đường lối chính sách của Đảng, được ghi nhận trong hiến pháp của nhà nước. Vì vậy, trong các hội nghị khoa học, trên các tạp chí nghiên cứu về khoa học xã hội, chính trị học, luật học,... chúng ta thường nhắc tới thuật ngữ “nhà nước pháp quyền”. Nhưng “nhà nước pháp quyền” là một vấn đề phức tạp, thậm chí có những lúc được xem là vùng nhạy cảm, nên cho đến nay nghiên cứu về nhà nước pháp quyền vẫn rất sôi động nhằm mục đích xây dựng một lý thuyết khoa học và hoàn chỉnh về nhà nước pháp quyền, định hướng cho thực tiễn xây dựng nhà nước pháp quyền ở Việt Nam. Nhà nước pháp quyền là một mục tiêu có tính định hướng lâu dài và rất cần có một lý luận khoa học dẫn đường, nhất là khi chủ nghĩa Marx - Lenin, cũng giống như mọi học thuyết khác, không thể bao trùm hết tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội và cũng không phải là chìa khóa vạn năng giải quyết được tất cả các vấn đề của nhận thức và thực tiễn. Do đó, việc nghiên cứu nhằm tìm kiếm những hạt nhân hợp lý trong học thuyết về nhà nước và xã hội dân sự của lịch sử triết học ngoài mácxít, nhất là nghiên cứu quan niệm về nhà nước và xã hội dân sự của triết gia tầm cỡ như Hegel là thực sự cần thiết, có ý nghĩa lý luận và thực tiễn to lớn đối với việc xây dựng nhà nước pháp quyền ở Việt Nam hiện nay. Từ những lý do trên, cùng với niềm say mê nghiên cứu triết học Hegel, nghiên cứu sinh đã lựa chọn “Quan niệm về nhà nước và xã hội dân sự* trong triết học pháp quyền của G.W.F. Hegel” làm đề tài luận án tiến sĩ của mình. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu *Cho đến nay, nhiều học giả Việt Nam cho rằng, “xã hội dân sự” và “xã hội công dân” chỉ là hai cách chuyển ngữ sang tiếng Việt của cùng một thuật ngữ civil society trong tiếng Anh, bürgeliche Gesellschaft trong tiếng Đức. Trong các bản dịch của Bùi Văn Nam Sơn thuật ngữ bürgeliche Gesellschaft được dịch là “xã hội dân sự”; còn trong bộ C. Mác và Ph. Ăngghen Toàn tập, thuật ngữ tiếng Đức “Die bürgerliche Gesellschaft”, được dịch là “xã hội công dân” và có chỗ là “xã hội thị dân”, “xã hội tư sản”. Tuy nhiên, trong luận án này, chúng tôi thống nhất sử dụng khái niệm “xã hội dân sự” theo bản dịch của Bùi Văn Nam Sơn. 3 Mục đích nghiên cứu Phân tích và làm rõ quan niệm về nhà nước và xã hội dân sự trong triết học pháp quyền của G.W.F. Hegel, từ đó chỉ ra những giá trị, hạn chế và đưa ra một số gợi ý đối với Việt Nam hiện nay. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích nghiên cứu như trên, luận án cần phải thực hiện những nhiệm vụ sau: Thứ nhất, tổng quan các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài “Quan niệm về nhà nước và xã hội dân sự trong triết học pháp quyền của G.W.F. Hegel” và chỉ ra những vấn đề luận án cần tiếp tục nghiên cứu. Thứ hai, phân tích bối cảnh lịch sử và tiền đề lý luận cho sự ra đời quan niệm của Hegel về nhà nước và xã hội dân sự. Thứ ba, tập trung nghiên cứu một số nội dung cơ bản của quan niệm về nhà nước trong triết học pháp quyền của Hegel, từ đó, chỉ ra những hạn chế và giá trị của nó. Thứ tư, nghiên cứu quan niệm về xã hội dân sự trong triết học pháp quyền của Hegel và đưa ra những đánh giá về quan niệm này. Thứ năm, đưa ra một số gợi ý từ quan niệm của Hegel về nhà nước và xã hội dân sự đối với Việt Nam hiện nay. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu Quan niệm về nhà nước và xã hội dân sự trong triết học pháp quyền của Hegel. Phạm vi nghiên cứu Luận án tập trung nghiên cứu một số nội dung cơ bản trong quan niệm của Hegel về nhà nước và xã hội dân sự được thể hiện trong các tác phẩm triết học về pháp quyền của Hegel, chủ yếu là tác phẩm Các nguyên lý của triết học pháp quyền. 4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu Luận án dựa trên cơ sở lý luận chủ nghĩa Marx - Lenin, đặc biệt là học thuyết hình thái kinh tế - xã hội của Marx. Đồng thời, luận án có sự kế thừa và phát triển 4 những kết quả của các công trình nghiên cứu trong thời gian gần đây có liên quan đến đề tài luận án. Luận án sử dụng phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử, phương pháp nghiên cứu đi từ trừu tượng đến cụ thể, phương pháp lôgíc - lịch sử, phương pháp phân tích - tổng hợp, phương pháp so sánh. 5. Đóng góp mới của luận án - Luận án đã làm rõ bối cảnh lịch sử và tiền đề lý luận cho sự ra đời quan niệm của Hegel về nhà nước và xã hội dân sự. - Luận án đã phân tích một cách chuyên sâu những nội dung cơ bản trong quan niệm của Hegel về nhà nước và xã hội dân sự, nhất là mối quan hệ biện chứng giữa nhà nước và xã hội dân sự. - Luận án đã chỉ ra được những hạn chế và giá trị trong quan niệm của Hegel về nhà nước và xã hội dân sự, đồng thời đưa ra một số gợi ý đối Việt Nam hiện nay. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án - Luận án góp phần làm sáng tỏ hơn những nội dung cơ bản trong học thuyết về nhà nước và xã hội dân sự của Hegel, cũng như những giá trị và hạn chế của nó. - Luận án có thể sử dụng làm tài liệu tham khảo cho công tác giảng dạy và nghiên cứu triết học Hegel ở Việt Nam. Ngoài ra, luận án còn cung cấp những gợi ý quan trọng cho thực tiễn xây dựng nhà nước pháp quyền và phát triển xã hội dân sự ở Việt Nam. 7. Kết cấu của luận án Luận án gồm phần mở đầu, 5 chương với 17 tiết, kết luận, danh mục các công trình nghiên cứu của tác giả liên quan đến luận án và tài liệu tham khảo. 5 Chương 1 TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI 1.1. Các công trình nghiên cứu bối cảnh lịch sử và tiền đề lý luận cho sự ra đời quan niệm của Hegel về nhà nước và xã hội dân sự - Các công trình nghiên cứu trong nước Triết học của Hegel nói chung và triết học pháp quyền của Hegel nói riêng không chỉ đơn thuần là sản phẩm của tư duy thuần túy mang tính chất tư biện mà nó còn là sản phẩm của thời đại, là sự nhận thức và thấu hiểu thời đại bằng tư tưởng. Triết học pháp quyền của Hegel, nhất là quan niệm về nhà nước và xã hội dân sự, chính là sự phản ánh sâu sắc những điều kiện kinh tế - xã hội của nước Đức và Tây Âu vào cuối thế kỷ XVIII đầu thế kỷ XIX, là kết quả của sự tổng kết, kế thừa và phát triển các ý tưởng về nhà nước và xã hội dân sự trong lịch sử triết học phương Tây. Vì vậy, ở Việt Nam, trong các công trình nghiên cứu về triết học Hegel nói chung và triết học pháp quyền của Hegel nói riêng, các tác giả đều đề cập bối cảnh lịch sử mà nó ra đời. Các công trình nghiên cứu về lịch sử các học thuyết chính trị thế giới, lịch sử triết học phương Tây, lịch sử triết học cổ điển Đức đều chỉ ra được một cách khái quát thực trạng kinh tế - chính trị - xã hội của nước Đức vào cuối thế kỷ XVIII, đầu thế kỷ XIX, cũng như sự tác động của cách mạng công nghiệp Anh và cách mạng tư sản Pháp đến tư tưởng của các triết gia Đức, đặc biệt là sự ảnh hưởng của nó đến triết học Hegel. Chính những điều kiện lịch sử đặc thù của dân tộc Đức là một trong những nguyên nhân tạo ra sự khác biệt giữa quan điểm triết học chính trị - xã hội của Hegel so với tư tưởng của các triết gia Pháp lúc bấy giờ. Việc nghiên cứu về điều kiện kinh tế - xã hội cho sự ra đời triết học Hegel cũng đã được thực hiện trong luận án tiến sĩ triết học Vấn đề bản thể luận trong triết học duy tâm cổ điển Đức cuối thế kỷ XVIII - nửa đầu thế kỷ XIX (2010) của Nguyễn Chí Hiếu. Trong luận án này, tác giả Nguyễn Chí Hiếu đã nhận định rằng, khác với các cường quốc khác của châu Âu như Anh và Pháp, sự hình thành nhà nước Phổ là 6 rất đặc biệt. Nhà nước Phổ (hình thành từ năm 1701) không phải là sản phẩm của một nền văn hoá phát triển hay là hệ quả của sự phát triển có tính lịch sử của một dân tộc. Trong các nhà nước phát triển tự nhiên thì nhà nước cố gắng thích ứng với các nhu cầu của xã hội. Còn ở nước Phổ thì ngược lại, do thiếu vắng các điều kiện cho sự hình thành nhà nước, nên nhà nước đã buộc phải tạo dựng xã hội theo các nhu cầu của nó. Và như vậy, đã xuất hiện một bộ máy cai trị khá hoàn hảo trong lịch sử mà khả năng tổ chức và bộ máy quyền lực vượt xa các nước láng giềng, mang lại sự thành công của mô hình nhà nước Phổ. Nhận định như vậy đã cho thấy vì sao trong triết học pháp quyền, Hegel lại có thái độ ngưỡng mộ đối với nhà nước, đặc biệt là nhà nước Phổ. Tuy nhiên, quan niệm của Hegel về nhà nước và xã hội dân sự không chỉ là sản phẩm của thời đại và của dân tộc Đức vào cuối thế kỷ XVIII - đầu thế kỷ XIX mà nó còn là sự tổng kết, kế thừa và phát triển các quan niệm về nhà nước và xã hội dân sự trong lịch sử triết học phương Tây trước và cùng thời với Hegel. Sự hình thành và phát triển tư tưởng về nhà nước pháp quyền trong lịch sử triết học đã nhận được sự quan tâm của tác giả Hoàng Thị Hạnh với bài viết “Tư tưởng về nhà nước pháp quyền trong lịch sử tư tưởng trước Marx” (2008). Trong bài viết này, tác giả đã nghiên cứu nguồn gốc, sự vận động và phát triển của tư tưởng về nhà nước pháp quyền trong lịch sử triết học trước Marx, bắt đầu từ những mầm mống trong triết học phương Đông và phương Tây cổ đại cho đến sự phát triển nó ở các triết gia Tây Âu thời kỳ Phục hưng - cận đại, nhất là trong tư tưởng về nhà nước pháp quyền của các triết gia Đức như Kant và Hegel. Tác giả Hoàng Thị Hạnh cho rằng, khác với các nhà khai sáng Pháp như Montesquieu và Rousseau giải thích nguồn gốc nhà nước từ quan điểm “khế ước xã hội”, Hegel khẳng định nhà nước hiện đại chỉ xuất hiện khi tồn tại sự khác biệt giữa các đẳng cấp trong xã hội, khi sự chênh lệch giữa người giàu và người nghèo trở nên quá lớn. Nhà nước theo cách hiểu của Hegel không chỉ đơn thuần là cơ quan hành pháp mà là tổng thể các quy chế, đạo đức, pháp quyền, chính trị, văn hóa, v.v của xã hội, nhờ đó mỗi quốc gia mới phát triển bình thường. 7 Nghiên cứu sự vận động của khái niệm xã hội dân sự trong lịch sử triết học cũng đã được Phạm Văn Đức và Trần Tuấn Phong thực hiện trong bài viết “Xã hội dân sự: từ cách nhìn của lịch sử triết học” (2008). Trong bài viết này, Phạm Văn Đức và Trần Tuấn Phong đã khái quát sự hình thành và phát triển của “khái niệm xã hội dân sự” trong lịch sử triết học phương Tây, bắt đầu từ Aristotle thời kỳ Hy Lạp cổ đại, đến tư tưởng về xã hội dân sự đối lập với trạng thái tự nhiên của các triết gia cận đại như J. Rodin, T. Hobbes, B. Spinoza, v.v và quan niệm về xã hội dân sự trong triết học cổ điển Đức với hai đại biểu chính là Kant và Hegel, cuối cùng là quan niệm của Marx về xã hội dân sự. Sự vận động của khái niệm xã hội dân sự từ khởi thủy đến Hegel còn được đề cập trong bài viết “Xã hội công dân và xã hội dân sự: từ Aristotle đến Hegel” (2009) của Trần Tuấn Phong. Trong bài viết này, Trần Tuấn Phong đã tập trung phân tích và làm rõ tiến trình phát triển của khái niệm xã hội dân sự, bắt đầu từ những mầm mống tư tưởng về xã hội dân sự trong những ý tưởng của Aristotle về cộng đồng chính trị - một khái niệm được coi là tiền thân của khái niệm xã hội công dân/xã hội dân sự được sử dụng sau này, cho đến sự hình thành và phát triển khái niệm xã hội dân sự trong tư tưởng triết học chính trị - xã hội cận hiện đại như J. Locke, Montesquieu, A. Smith, A. Ferguson và Hegel. Cuối bài viết, Trần Tuấn Phong kết luận: Trong quan niệm của Hegel, mối liên hệ giữa gia đình và nhà nước được trung giới qua sự xuất hiện của xã hội dân sự trong tiến trình hiện thực hóa của tự do. Xã hội dân sự không chỉ giới hạn trong mọi hoạt động kinh tế của các cá nhân, mà còn là lĩnh vực để bước đầu đảm bảo quyền tự do của cá nhân và góp phần quan trọng trong việc giáo dục và hình thành nên nhân cách của con người, là giai đoạn quan trọng góp phần chuẩn bị cho sự hiện thực hóa của tự do trong sự phát triển của nhà nước. Mặc dù quan niệm của Hegel về tự do cũng như vai trò của xã hội dân sự và nhà nước mang tính duy tâm, nhưng những luận điểm của ông về xã hội dân sự đã đóng vai trò nhất định trong sự hình thành tư tưởng của K. 8 Marx và F. Engels về xã hội dân sự, về vai trò của nhà nước và quan niệm duy vật về sự phát triển của lịch sử [69, tr. 67]. Nghiên cứu một cách khái quát các quan điểm khác nhau về xã hội dân sự trong lịch sử tư tưởng phương Tây đã được Trần Hữu Quang thực hiện trong công trình “Một số quan niệm cổ điển về xã hội dân sự” (2009). Trong bài viết này, Trần Hữu Quang đã có những đóng góp nhất định trong việc giải thích về mặt thuật ngữ “xã hội dân sự” trong tiếng Anh, tiếng Pháp, và tiếng Đức, bởi đây là thuật ngữ có nội hàm phức tạp. Đặc biệt, Trần Hữu Quang đã nghiên cứu lịch sử sinh thành của khái niệm xã hội dân sự trong tư tưởng của các triết gia cổ điển phương Tây với tư duy khái quát cao. Theo Trần Hữu Quang, quá trình biến chuyển của khái niệm xã hội dân sự thực ra biểu hiện những sự thay đổi trong quan điểm lý thuyết về các mối quan hệ giữa các lĩnh vực kinh tế, chính trị và xã hội, nhất là mối quan hệ giữa nhà nước và xã hội. Quá trình chuyển biến này, xét về đại thể trải qua bốn quan niệm khác nhau: (1) Quan niệm đồng hóa xã hội dân sự với nhà nước/quốc gia trong tư tưởng của Thomas Hobbes, John Locke và Jacques Rousseau vào thế kỷ XVIXVIII, (2) quan niệm xã hội dân sự là xã hội thị trường với Bernard Mandeville, Adam Ferguson và Adam Smith vào các thế kỷ XVII-XIX, (3) quan niệm xã hội dân sự tách khỏi nhà nước với Immanuel Kant, Benjamin Constant vào các thế kỷ XVIII-XIX, đến (4) quan niệm xã hội dân sự là xã hội thị dân hay xã hội tư sản với Hegel, Karl Marx, Friedrich Engels và Antonio Gramsci vào các thế kỷ XIX-XX. - Các công trình nghiên cứu ở nước ngoài Bên cạnh những công trình trong nước nghiên cứu về điều kiện kinh tế - xã hội và tiền lý luận cho sự ra đời quan niệm về nhà nước và xã hội dân sự trong triết học pháp quyền của Hegel, chúng tôi còn quan tâm đến một số công trình nghiên cứu của các học giả nước ngoài về lĩnh vực này. Trong các công trình nghiên cứu nước ngoài về sự hình thành và phát triển của quan niệm về nhà nước và xã hội dân sự trong lịch sử tư tưởng phương Tây, cần phải kể đến công trình nghiên cứu “Civil society and state structures in creative tension: Ferguson, Hegel, Gramsci” (Xã hội dân sự và cấu trúc nhà nước trong sức sáng tạo: Ferguson, Hegel, Gramsci) (1984) 9 của Franco Ferrarotti. Trong công trình này, Franco Ferrarotti đã phân tích quan niệm về nhà nước của Aristotle, của Hobbes, của Max Weber và học thuyết xã hội dân sự của Ferguson, đặc biệt là những nghiên cứu của ông về sự liên hệ mật thiết giữa Ferguson và Hegel trong quan niệm về xã hội dân sự. Franco Ferrarotti khẳng định: “Hegel chắc chắn bị ảnh hưởng bởi Ferguson trong việc xây dựng khái niệm bürgerliche Gesellschaft (xã hội dân sự) của ông, cũng giống như Marx và Engels chủ yếu ngưỡng mộ Ferguson ở một số lời nhận xét, phê phán của Ferguson chống lại một xã hội có ý thức vượt quá thị trường” [107, tr. 16]. Tiếp đó là sự nghiên cứu của Boris Dewiel trong bài viết “A Conceptual History of Civil Society: From Greek Beginnings to the End of Marx” (Lịch sử khái niệm xã hội dân sự: Từ Hy Lạp đến sự kết thúc ở Marx) (1997). Trong bài viết này, Boris Dewiel đã cho rằng, người đầu tiên sử dụng thuật ngữ xã hội dân sự là Aristotle, mặc dù ý nghĩa của nó đã bị bóp méo trong các bản dịch từ tiếng Hy Lạp tới Latinh và sau đó là tiếng Anh. Cụm từ được Aristotle sử dụng để chỉ cộng đồng chính trị là Koinonia politiké. Danh từ Koinonia, đã được dịch bởi Liddell và Scott là “hiệp thông, liên kết, hợp tác” và theo Riedel, không có nghĩa gì khác hơn so với hiệp hội, công đoàn. Tuy nhiên, sau này với quá trình chuyển ngữ, các từ ngữ này bắt đầu mang sắc thái ý nghĩa mới. Sự phát triển của khái niệm xã hội dân sự đã có bước phát triển mới trong quan niệm của Hooker, Hobbes, Locke và Montesquieu, bởi nó chứa đựng những ý tưởng hiện đại. Ngoài ra, các quan niệm về xã hội dân sự của Ferguson, Hegel và Marx với tư cách là sự trở lại của chủ nghĩa duy lý cũng được bàn đến trong bài viết này. Nghiên cứu về mối quan hệ giữa quan niệm về xã hội dân sự của Rousseau và Hegel đã được Jeffrey Church tiến hành trong bài viết “The freedom of desire: Hegel’s reponese to Rousseau on the problem of civil society” (Tự do ham muốn: Sự đáp lại của Hegel đối với Rousseau trong vấn đề xã hội dân sự) (2010). Trong công trình này, Jeffrey Church đã nhận thấy tầm ảnh hưởng quan trọng của Rousseau đến quan niệm về xã hội dân sự của Hegel. Jeffrey Church đã nhận định rằng, chính Rousseau đã đóng vai trò định hình tư tưởng triết học chính trị của 10 Hegel. Quan niệm của Hegel về xã hội dân sự, nhất là quan niệm về sự tự do chủ quan với những nhu cầu của cá nhân có nhiều điểm tương đồng với quan niệm về xã hội dân sự của Rousseau. 1.2. Các công trình nghiên cứu quan niệm của Hegel về nhà nước - Các công trình nghiên cứu trong nước Triết học pháp quyền của Hegel chính là sự triển khai phương pháp triết học tư biện trong việc nhận thức lĩnh vực chính trị - xã hội và được ông trình bày một cách tập trung trong tác phẩm Các nguyên lý của triết học pháp quyền (1821). Tuy nhiên, gần đây, dịch giả Bùi Văn Nam Sơn mới chuyển ngữ tác phẩm này từ tiếng Đức sang tiếng Việt. Vì vậy, những nghiên cứu về triết học pháp quyền của Hegel ở Việt Nam trước đây chủ yếu được thực hiện thông qua việc nghiên cứu các tác phẩm kinh điển của Marx, Engels và Lenin hoặc ở một cấp độ cao hơn có một số học giả đã tiếp cận các tác phẩm của Hegel trong Hegel toàn tập (bản tiếng Nga). Ở Việt Nam, trước những năm 90 của thế kỷ XX, các công trình nghiên cứu về triết học Hegel chủ yếu dừng lại ở những bài viết trên các tạp chí chuyên ngành với số lượng không nhiều. Trong thời gian gần đây, việc nghiên cứu về triết học Hegel được quan tâm nhiều hơn, tiêu biểu là các công trình nghiên cứu của Nguyễn Trọng Chuẩn và Đỗ Minh Hợp như công trình Quan niệm của Hegel về bản chất của triết học (1998); Vấn đề tư duy trong triết học Hegel (1999); Quan điểm lịch sử triết học của Hegel (2001), v.v.. Những công trình này đã góp phần làm sáng tỏ một số nội dung tư tưởng trong hệ thống triết học Hegel. Trong các công trình nghiên cứu quan niệm của Hegel về nhà nước, trước hết phải kể đến công trình chuyên khảo Triết học pháp quyền của Hegel (2002) của Nguyễn Trọng Chuẩn và Đỗ Minh Hợp - đây là công trình nghiên cứu chuyên khảo đầu tiên ở Việt Nam trình bày một cách có hệ thống về triết học pháp quyền của Hegel. Trong tác phẩm này, các tác giả đã phân tích một cách sâu sắc bối cảnh lịch sử, sự tiến hóa quan điểm chính trị của Hegel, vị trí của triết học pháp quyền trong hệ thống triết học của Hegel và những nội dung chính yếu trong triết học pháp quyền của Hegel như Khái niệm Ý chí tự do (một khái niệm cơ bản - điểm xuất phát của toàn bộ hệ thống 11 triết học pháp quyền của Hegel) và vấn đề bản chất của pháp luật. Đáng lưu ý hơn cả là sự phân tích và luận giải của các tác giả đối với những quan điểm cơ bản của Hegel về vấn đề xã hội dân sự (xã hội công dân), về bản chất của nhà nước, mối quan hệ giữa xã hội dân sự và nhà nước, vấn đề con người, nhà nước và lịch sử thế giới. Thông qua việc phân tích quan niệm của Hegel về xã hội dân sự, Nguyễn Trọng Chuẩn và Đỗ Minh Hợp cho rằng “với tất cả tính chất duy tâm có ở các luận điểm của học thuyết về xã hội công dân, Hegel vẫn mô tả được các mâu thuẫn cơ bản hiện thực của xã hội tư sản… Dù có tính chất xuyên tạc và không đầy đủ, Hegel vẫn phác họa khá chính xác bức tranh về xã hội tư sản” [10, tr. 119-120]. Tuy nhiên, theo Nguyễn Trọng Chuẩn và Đỗ Minh Hợp, “học thuyết Hegel về nhà nước là vô căn cứ ngay từ cơ sở đó của nó. Hegel sử dụng các phạm trù của phép biện chứng duy tâm làm phương tiện thần bí hiện thực để chứng minh tính hợp lý của nhà nước đang tồn tại” [10, tr.131]. Trong phần cuối của cuốn sách này, các tác giả đã phân tích những đánh giá của Marx, Engels về triết học pháp quyền của Hegel, nghiên cứu vị thế của triết học pháp quyền của Hegel trong thế giới đương đại và mối quan hệ với chủ nghĩa Hegel mới. Nguyễn Trọng Chuẩn và Đỗ Minh Hợp viết: Những người phê phán triết học pháp quyền của Hegel đã ra sức chứng minh Hegel là nhà lý luận của chế độ cực quyền mà dường như chế độ phátxít và chế độ xã hội chủ nghĩa là sự hiện thực hóa trên thực tế. Cách tiếp cận phiến diện và gò ép như vậy không những đã xuyên tạc học thuyết Hegel mà còn bóp chết nội dung triết học pháp quyền rất sâu sắc và vẫn còn mang tính thời sự của Hegel [10, tr. 259]. Nhìn chung, công trình Triết học pháp quyền của Hegel của Nguyễn Trọng Chuẩn và Đỗ Minh Hợp là một trong số ít các công trình nghiên cứu được thực hiện một cách công phu và có hệ thống về triết học pháp quyền của Hegel. Tuy nhiên, triết học pháp quyền của Hegel bao hàm sự phong phú về tư tưởng, sự khó hiểu về văn phong và cả sự nhạy cảm về chính trị, do đó, một số nội dung trong triết học pháp quyền của Hegel vẫn chưa được đề cập đến, chưa được làm sáng tỏ trong công trình nghiên cứu này như vấn đề mối quan hệ giữa nhà nước và tôn giáo, vai trò của 12 xã hội dân sự đối với nhà nước. Nghiên cứu về triết học chính trị - xã hội của Hegel nói chung, quan niệm về nhà nước và xã hội dân sự của Hegel nói riêng cũng đã được thực hiện một cách khái quát trong công trình Triết học chính trị - xã hội của I. Kant, J.G. Fichte và G.W.F. Hegel (2013) của Nguyễn Quang Hưng. Trong công trình này, những nội dung chính yếu trong triết học pháp quyền của Hegel đã được đề cập đến, nhất là sự luận giải của Nguyễn Quang Hưng về luận điểm nổi tiếng của Hegel: Cái gì hợp lý tính thì là hiện thực, và cái gì là hiện thực thì hợp lý tính. Theo Nguyễn Quang Hưng, mệnh đề trên của Hegel dễ bị hiểu nhầm, thậm chí là xuyên tạc và biến nó thành một câu nói thô thiển nếu không hiểu, không cắt nghĩa được mệnh đề trên của ông. Trước hết, “cần lưu ý Hegel ở đây phân biệt tồn tại với hiện thực. Tồn tại là cái gì đó nhìn bề ngoài, đối lập với cái không – tồn tại (...) Vậy, không phải sự tồn tại của nó, mà chính cái hiện thực của nó mang tính hợp lý” [39, tr. 167]. Tiếp theo là những nghiên cứu của Nguyễn Quang Hưng về mối quan hệ giữa nhà nước và tôn giáo trong triết học pháp quyền của Hegel. Theo Nguyễn Quang Hưng, quan niệm về nhà nước trong triết học pháp quyền của Hegel có sự pha trộn với các quan niệm thần học, tôn giáo khi ông coi “nhà nước là ý chí của Thượng đế” và khẳng định cần thiết phải có sự thống nhất giữa nhà nước và giáo hội, nhưng Hegel cũng không đồng ý với quan niệm của một số nhà thần học coi tôn giáo là nền tảng của nhà nước. Ngoài những công trình nghiên cứu chuyên khảo về triết học pháp quyền của Hegel còn có một số bài viết đề cập đến những khía cạnh khác nhau trong quan niệm của Hegel về nhà nước đã được đăng trên các tạp chí chuyên ngành. Tiếp cận quan niệm về nhà nước trong triết học pháp quyền của Hegel dưới góc độ đạo đức học ít nhiều đã được thể hiện trong bài viết “Tư tưởng đạo đức trong “Triết học pháp quyền” của Hegel” (2001) của Nguyễn Trọng Chuẩn và Đỗ Minh Hợp. Trong bài viết này, các tác giả khẳng định rằng, “cho dù có những luận điểm trừu tượng của chủ nghĩa duy tâm, song trong tác phẩm Triết học pháp quyền của mình, Hegel đã xây dựng được một học thuyết đạo đức phong phú về nội dung” 13 [8, tr. 24]. Đạo đức học của Hegel là sự thử nghiệm quan trọng nhất trong lịch sử tư tưởng nhân loại cho đến lúc bấy giờ nhằm xây dựng một triết học thống nhất về đạo đức, về chính trị, về pháp quyền, và thậm chí cả về kinh tế. Theo Nguyễn Trọng Chuẩn và Đỗ Minh Hợp, đạo đức học của Hegel, hay học thuyết về đạo đức, là triết học pháp quyền và gồm có: 1) pháp quyền trừu tượng; 2) luân lý; 3) đạo đức. Đạo đức này lại bao gồm: gia đình, xã hội công dân, nhà nước. Ở đây, hình thức là duy tâm bao nhiêu thì nội dung là hiện thực bấy nhiêu. Toàn bộ lĩnh vực pháp quyền, kinh tế, chính trị đều được bao gồm trong nội dung đó, bên cạnh đạo đức. Như vậy, đạo đức học của Hegel đã bao quát một phạm vi hết sức rộng lớn, lĩnh vực đạo đức không đơn giản bao gồm lĩnh vực luân lý và pháp luật với tư cách là các tiểu hệ thống liên hệ với nhau khá đặc thù. Ý niệm đạo đức hiện thực là ý niệm thực tiễn, gắn liền với các quan hệ xã hội, với thực tiễn xã hội. Việc gắn các khái niệm về luân lý và về pháp luật với mặt thực tiễn thống nhất của đạo đức, không đồng nhất luân lý với pháp luật và không phủ nhận tính đặc thù của chúng, chúng ta có thể khẳng định được rằng, pháp luật là một hiện tượng đạo đức xã hội. Đây là điểm then chốt đối với một khuynh hướng nghiên cứu triết học pháp quyền có tầm quan trọng và đầy triển vọng - nghiên cứu các cơ sở đạo đức của luật pháp. Một cách tiếp cận khác đối với quan niệm về nhà nước của Hegel cũng đã được thể hiện trong bài viết “Tư tưởng về nhà nước pháp quyền của Hegel” (2002) của Phạm Chiến Khu. Trong bài viết này, Phạm Chiến Khu đã phân biệt phép biện chứng của Hegel với phép biện chứng của Marx và Engels, làm rõ việc Hegel sử dụng phép biện chứng để luận chứng cho sự tất yếu ra đời của hình thái nhà nước pháp quyền tư sản. Theo Phạm Chiến Khu, trong quan niệm của Hegel, nhà nước pháp quyền tư sản được hình thành dựa trên hai nền tảng là gia đình và xã hội dân sự. Nhà nước này thể hiện sự thống nhất quyền lực sống động trên cơ sở phân hóa, khác biệt hợp lý của ba loại quyền lực: quyền của cái phổ biến, quyền của cái đặc thù và quyền của cái đơn nhất. Cũng trong bài viết này, thông qua việc làm sáng tỏ tư tưởng về nhà nước pháp quyền của Hegel, Phạm Chiến Khu đã tiến hành phân 14 biệt nó với quan niệm nhà nước pháp trị trên các khía cạnh như sự ra đời, luật pháp, cách thức tổ chức quyền lực và các quyền con người trong nhà nước. Việc nghiên cứu, phân tích và đưa ra những đánh giá đối với quan niệm của Hegel về nhà nước cũng đã được Nguyễn Chí Hiếu thực hiện trong bài viết “Tư tưởng về “nhà nước mạnh” của Hegel và thực tế hiện thực hóa ở Đức” (2008). Trong bài viết này, tác giả đã đánh giá cao quan niệm của Hegel về bản chất của nhà nước và cho rằng ông đã kế thừa định hướng đạo đức trong khảo cứu vai trò của nhà nước trong xã hội. Theo Nguyễn Chí Hiếu, ở Hegel, tầng lớp quan chức, với tư cách một tầng lớp đặc biệt của xã hội, có nhiệm vụ hoàn thành chức năng phục vụ “phúc lợi chung” của nhà nước. Hegel coi nhà nước là lĩnh vực “vị tha tối cao”, vì nhà nước là biểu hiện tối cao của những khả năng con người trong lĩnh vực đời sống xã hội, của những lợi ích của mọi người trong cộng đồng ấy. Nếu bổn phận của con người đối với người thân được thực hiện trong gia đình, bổn phận của con người đối với những người tương tự như mình được thực hiện trong xã hội công dân, thì bổn phận của con người đối với loài người, đối với toàn thể xã hội được thực hiện trong nhà nước. Bản chất của nhà nước là khát vọng khắc phục tình trạng bị chia rẽ giữa những cá nhân biệt lập trong xã hội công dân và hợp nhất họ dựa trên cơ sở hài hòa và hợp lý tối cao. Nghiên cứu quan niệm của Hegel về sự phân định các bộ phận quyền lực nhà nước trong triết học pháp quyền của Hegel đã được tác giả Nguyễn Thị Thúy Vân và Trương Thị Quỳnh Hoa đề cập trong bài viết “Quan niệm của Hegel về sự phân định các bộ phận quyền lực trong nhà nước pháp quyền” (2015). Trong bài viết này, các tác giả đã tập trung nghiên cứu quan điểm của Hegel về pháp quyền, từ đó đi đến làm sáng tỏ bản chất của việc phân định các bộ phận quyền lực trong nhà nước pháp quyền. Theo các tác giả, bản chất đích thực của sự phân định các bộ phận quyền lực nằm ẩn sâu bên trong nền pháp quyền và chính điều đó quy định việc phân định ra các cơ quan quyền lực nhà nước với các chức năng cụ thể của nó. Ngoài những công trình nghiên cứu chuyên khảo và các bài viết trên các tạp chí chuyên ngành đề cập đến quan niệm của Hegel về nhà nước còn có bài viết 15