Tài liệu Quản lý thu bhxh đối với doanh nghiệp ngoài quốc doanh trên địa bàn huyện đại từ tỉnh thái nguyên

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ VÀ QUẢN TRỊ KINH DOANH . . NGUYỄN THỊ HUẦN QUẢN LÝ THU BHXH ĐỐI VỚI DOANH NGHIỆP NGOÀI QUỐC DOANH TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN ĐẠI TỪ TỈNH THÁI NGUYÊN LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ CHUYÊN NGÀNH: QUẢN LÝ KINH TẾ THÁI NGUYÊN - 2014 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ VÀ QUẢN TRỊ KINH DOANH NGUYỄN THỊ HUẦN QUẢN LÝ THU BHXH ĐỐI VỚI DOANH NGHIỆP NGOÀI QUỐC DOANH TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN ĐẠI TỪ TỈNH THÁI NGUYÊN Chuyên ngành: QUẢN LÝ KINH TẾ Mã số: 60.34.04.10 LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. Võ Hải Thanh THÁI NGUYÊN - 2014 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan rằng đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn này là hoàn toàn trung thực và chƣa đƣợc sử dụng để bảo vệ một học vị nào. Các tài liệu tham khảo có nguồn gốc trích dẫn rõ ràng. Thái Nguyên, ngày..... tháng……năm 2014 Tác giả luận văn Nguyễn Thị Huần Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn ii LỜI CẢM ƠN Quá trình học tập và thực hiện luận văn tốt nghiệp tôi đã đƣợc sự giúp đỡ nhiệt tình của nhiều cá nhân, tập thể. Tôi xin bày tỏ sự cảm ơn sâu sắc nhất tới tất cả cá nhân và tập thể đã tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và nghiên cứu đề tài này. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu, Ban chủ nhiệm khoa Đào tạo sau Đại học, cùng các thầy cô giáo trƣờng Đại học Kinh tế và Quản trị Kinh doanh Thái Nguyên đã tận tình giảng dạy và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập tại trƣờng. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn TS. Võ Hải Thanh ngƣời trực tiếp hƣớng dẫn và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình nghiên cứu để hoàn thành luận văn này. Tôi xin chân thành cảm ơn lãnh đạo Bảo hiểm xã hội huyện Đại Từ đã tạo điều kiện cho tôi trong quá trình thu thập số liệu và thông tin cần thiết cho việc nghiên cứu. Đồng thời, Tôi xin chân thành cảm ơn đồng nghiệp và những cộng tác viên đã giúp đỡ, chia sẻ tạo điều kiện cho tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu đề tài. Tôi xin chân thành cảm ơn! Thái Nguyên, ngày ……tháng……năm 2014 Tác giả luận văn Nguyễn Thị Huần Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN .........................................................................................................i LỜI CẢM ƠN ..............................................................................................................ii MỤC LỤC ................................................................................................................. iii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT .............................................................................vi DANH MỤC CÁC BẢNG........................................................................................ vii DANH MỤC CÁC HÌNH ........................................................................................ viii MỞ ĐẦU.....................................................................................................................1 1. Tính cấp thiết của đề tài .....................................................................................1 2. Mục tiêu nghiên cứu của đề tài ..........................................................................2 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu .....................................................................3 4. Những đóng góp mới của luận văn ...................................................................3 5. Kết cấu của luận văn ..........................................................................................4 Chƣơng 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ THU BHXH BẮT BUỘC .................................................................................................5 1.1. Lý luận cơ bản về BHXH bắt buộc ................................................................5 1.1.1. Khái niệm, bản chất và vai trò của BHXH .................................................5 1.1.2. Chức năng của BHXH bắt buộc ................................................................10 1.1.3. Đối tƣợng BHXH bắt buộc........................................................................11 1.1.4. Hệ thống các chế độ trong BHXH bắt buộc .............................................11 1.1.5. Quỹ bảo hiểm xã hội ..................................................................................12 1.2. Thu và Quản lý thu BHXH bắt buộc ...........................................................14 1.2.1. Thu BHXH .................................................................................................14 1.2.2. Quản lý thu BHXH ....................................................................................17 1.2.3. Các yếu tố ảnh hƣởng đến công tác thu BHXH nói chung và công tác thu BHXH ở DNNQD nói riêng ........................................................25 1.3.1. Cơ chế thu BHXH ở một số nƣớc trên thế giới........................................28 1.3.2. Những bài học rút ra từ kinh nghiệm hoạt động bảo hiểm xã hội của các nƣớc trên thế giới ........................................................................29 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn iv 1.4. Hệ thống các doanh nghiệp ngoài quốc doanh ............................................30 1.4.1. Đặc điểm của khối doanh nghiệp ngoài quốc doanh ...............................30 Chƣơng 2: PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ........................................................32 2.1. Câu hỏi nghiên cứu .......................................................................................32 2.2. Phƣơng pháp nghiên cứu ..............................................................................32 2.2.1. Phƣơng pháp điều tra thu thập thông tin, số liệu......................................32 2.2.2. Phƣơng pháp tổng hợp và phân tích số liệu..............................................33 2.3. Hệ thống chỉ tiêu nghiên cứu ........................................................................34 2.3.1. Chỉ tiêu số thu BHXH ................................................................................34 2.3.2. Chỉ tiêu số lƣợng lao động.........................................................................34 Chƣơng 3: THỰC TRẠNG QUẢN LÝ THU BHXH ĐỐI VỚI CÁC DOANH NGHIỆP NGOÀI QUỐC DOANH TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN ĐẠI TỪ TỈNH THÁI NGUYÊN .....................................................................................37 3.1. Giới thiệu chung về bảo hiểm xã hội huyện Đại Từ ...................................37 3.1.1. Đặc điểm kinh tế - xã hội huyện Đại Từ ..................................................37 3.1.2. Vài nét về cơ quan BHXH huyện Đại Từ ................................................38 3.2. Thực trạng quản lý thu BHXH đối với doanh nghiệp ngoài quốc doanh trên địa bàn huyện Đại Từ tỉnh Thái Nguyên ................................43 3.2.1. Tổ chức thu .................................................................................................43 3.2.2. Lập kế hoạch thu ........................................................................................45 3.2.3. Quy trình thu...............................................................................................49 3.2.4. Quản lý tiền thu ..........................................................................................52 3.3. Kết quả thu BHXH của khu vực ngoài quốc doanh tại BHXH huyện Đại Từ giai đoạn năm 2010 - 2013 và số ngƣời tham gia ........................53 3.3.1. Số đơn vị và số lao động tham gia BHXH ...............................................53 3.3.2. Số tiền thu ...................................................................................................56 3.3.3. Tình hình nợ đọng ......................................................................................58 3.4. Đánh giá chung về công tác thu BHXH bắt buộc của khối DNNQD tại BHXH huyện Đại Từ trong giai đoạn 2010-2013 ..............................63 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn v 3.4.1. Ƣu điểm ......................................................................................................63 3.4.2. Tồn tại .........................................................................................................64 3.4.3. Nguyên nhân của tồn tại ............................................................................67 Chƣơng 4: GIẢI PHÁP TĂNG CƢỜNG CÔNG TÁC QUẢN LÝ THU BHXH CỦA CÁC DOANH NGHIỆP NGOÀI QUỐC DOANH TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN ĐẠI TỪ TỈNH THÁI NGUYÊN .....................................................71 4.1. Mục tiêu, phƣơng hƣớng tăng cƣờng công tác quản lý thu BHXH đối với các DNNQD trên địa bàn huyện Đại Từ tỉnh Thái Nguyên ................71 4.2. Một số giải pháp, kiến nghị nhằm hoàn thiện tốt công tác thu BHXH của khối doanh nghiệp ngoài quốc doanh tại BHXH huyện Đại Từ .........72 4.2.1. Tuyên truyền, phổ biến chính sách BHXH ..............................................72 4.2.2. Quản lý tốt đối tƣợng tham gia BHXH của khối DNNQD .....................75 4.2.3. Hoàn thiện và hiện đại hóa công nghệ thông tin trong công tác quản lý thu BHXH ....................................................................................76 4.2.4. Tăng cƣờng số lƣợng và nâng cao chất lƣợng cán bộ thu .......................77 4.2.5. Tăng cƣờng công tác thanh kiểm tra việc thực hiện chế độ BHXH, đốc nợ tại các doanh nghiệp ngoài quốc doanh; xử lý nghiêm đối tƣợng vi phạm ...........................................................................................78 4.3. Một số kiến nghị ............................................................................................79 4.3.1. Đối với cơ quan quản lý Nhà nƣớc ...........................................................79 4.3.2. Đối với BHXH Việt Nam ..........................................................................79 4.3.3. Với các sở có liên quan ..............................................................................80 KẾT LUẬN...............................................................................................................83 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................85 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn vi DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Tên viết tắt Tên đầy đủ ASXH: An sinh xã hội BHXH: Bảo hiểm xã hội BHYT: Bảo hiểm y tế DN: Doanh nghiệp HCSN: Hành chính sự nghiệp HĐLĐ: Hợp đồng lao động HĐND: Hội đồng nhân dân HTX: Hợp tác xã LĐTB &XH: Lao động thƣơng binh và xã hội NLĐ: Ngƣời lao động NSNN: Ngân sách Nhà nƣớc NSDLĐ: Ngƣời sử dụng lao động TL-TC: Tiền lƣơng- Tiền công TNLĐ- BNN: Tai nạn lao động- Bệnh nghề nghiệp UBND: Ủy ban nhân dân Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn vii DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1: Mức đóng góp BHXH ở một số nƣớc trên thế giới ........................ 28 Bảng 3.1. Đối tƣợng đồng thời tham gia BHXH, BHYT, BHTN .................. 46 Bảng 3.2. Quỹ tiền lƣơng làm căn cứ thu BHXH bắt buộc khối doanh nghiệp ngoài quốc doanh giai đoạn 2010-2013 ............................ 47 Bảng 3.3: Số DNNQD tham gia BHXH bắt buộc tại BHXH huyện Đại Từ ....... 53 Bảng 3.4: Số lao động của DNNQD tham gia BHXH tại huyện Đại Từ ....... 55 Bảng 3.5: Tiền thu BHXH theo số phải thu .................................................... 56 Bảng 3.6: Kết quả thực hiện kế hoạch thu BHXH bắt buộc khối DNNQD của huyện Đại Từ .......................................................................... 58 Bảng 3.7: Số liệu nợ đọng của khối DNNQD giai đoạn 2010-2013 .............. 59 Bảng 3.8: Lãi suất chậm nộp ........................................................................... 69 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn viii DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 3.1: Hệ thống bộ máy tổ chức BHXH Đại Từ ....................................... 42 Hình 3.2: Biểu đồ số kế hoạch thu BHXH bắt buộc của khối DNNQD......... 49 Hình 3.3: Quy trình thu BHXH bắt buộc ........................................................ 50 Hình 3.4: Sơ đồ Trình tự thủ tục tham gia BHXH .......................................... 51 Hình 3.5: Số đơn vị tham gia BHXH của các DNNQD trên địa bàn huyện Đại Từ ............................................................................................. 54 Hình 3.6. Biểu đồ số lao động DNNQD đã tham gia BHXH trên địa bàn huyện Đại Từ .................................................................................. 56 Hình 3.7: Biểu đồ số tiền nợ BHXH của các doanh nghiệp ngoài quốc doanh .... 60 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Xu hƣớng và mục tiêu phấn đấu của Bảo hiểm xã hội (BHXH) hiện đại là mục tiêu thực hiện một sự bảo vệ phổ cập và đồng nhất, mở rộng đến toàn thể cộng đồng bằng nhiều chế độ đa dạng. Đóng vai trò là trụ cột của hệ thống an sinh xã hội(ASXH) ở nƣớc ta hiện nay, BHXH đã và đang là một chính sách lớn của Đảng và Nhà nƣớc ta nhằm góp phần ổn định đời sống, kinh tế xã hội. Trải qua 20 năm xây dựng và phát triển, hệ thống BHXH của nƣớc ta đang từng bƣớc đƣợc hoàn thiện và phát triển, đảm bảo cuộc sống cho ngƣời lao động. Trong thời gian qua, đối tƣợng tham gia BHXH ngày càng đƣợc mở rộng. Đến nay, tất cả những ngƣời lao động trong các ngành nghề, lĩnh vực đều có quyền đƣợc tham gia BHXH. Trong nền kinh tế thị trƣờng hiện nay, thì khối doanh nghiệp ngoài quốc doanh (DNNQD) đang ngày càng phát triển về số lƣợng doanh nghiệp và số lao động. Vì vậy, các DNNQD trở thành đối tƣợng chiếm tỷ trọng lớn và là khối có tiềm năng thu tốt nhất. Hoạt động của BHXH bao gồm rất nhiều khâu, mỗi khâu đều là một mắt xích quan trọng trong đó thu BHXH là một nghiệp vụ trọng yếu vì nó góp phần hình thành, đảm bảo ổn định và tăng trƣởng quỹ; đảm bảo khả năng chi trả cho cả hệ thống. Chính vì vậy, nghiệp vụ thu nói chung và thu ngoài quốc doanh nói riêng luôn đƣợc xem là nhiệm vụ trọng tâm của ngành. Đến nay công tác thu BHXH đối với những khu vực truyền thống nhƣ doanh nghiệp Nhà nƣớc, hành chính sự nghiệp, liên doanh có vốn đầu tƣ nƣớc ngoài đã đi vào nề nếp ổn định. Các đơn vị thuộc những khối này nhìn chung có ý thức tự giác trong việc tham gia BHXH. Do vậy, ngành BHXH cần tập trung nguồn lực khai thác thu BHXH ở những khu vực mới, nhiều tiềm năng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 2 có khả năng, triển vọng c ng nhƣ nhu cầu tham gia BHXH rất lớn ch ng hạn nhƣ các DNNQD. Và trong những năm qua, BHXH tỉnh Thái Nguyên nói chung, BHXH huyện Đại Từ nói riêng đã có nhiều cố gắng trong việc triển khai thu BHXH đối với các DNNQD. Kết quả đã đem lại nhiều khả quan trong việc mở rộng đối tƣợng tham gia BHXH. Tuy nhiên, số đơn vị và số lao động tham gia BHXH vẫn còn thấp, chƣa tƣơng xứng tiềm năng, tình trạng nợ đọng, chiếm dụng quỹ BHXH vẫn diễn ra thƣờng xuyên. Để phát triển và mở rộng đối tƣợng c ng nhƣ giảm tình trạng nợ đọng BHXH ở khu vực này cần phải có những biện pháp và cách quản lý thích hợp hơn sao cho phù hợp với tình hình kinh tế hiện nay. Với lý do đó tôi thực hiện nghiên cứu đề tài “Quản lý thu BHXH đối với doanh nghiệp ngoài quốc doanh trên địa bàn huyện Đại Từ tỉnh Thái Nguyên” làm luận văn thạc sỹ kinh tế. 2. Mục tiêu nghiên cứu của đề tài M ct uc u Mục đích nghiên cứu đề tài là đánh giá thực trạng công tác quản lý thu BHXH bắt buộc đối với doanh nghiệp ngoài quốc doanh trên địa bàn huyện Đại Từ tỉnh Thái Nguyên qua đó tìm ra các giải pháp nhằm tăng cƣờng quản lý thu BHXH đối với doanh nghiệp ngoài quốc doanh ở địa phƣơng. M ct uc t - Hệ thống hoá cơ sở lý luận về BHXH để xác định rõ chức năng, nhiệm vụ của hệ thống BHXH, chỉ ra đƣợc phƣơng hƣớng và nhiệm vụ công tác quản lý thu BHXH các doanh nghiệp ngoài quốc doanh trong thời gian tới. - Phân tích, đánh giá thực trạng công tác quản lý thu BHXH bắt buộc đối với các doanh nghiệp ngoài quốc doanh trên địa bàn trong những năm qua; những khó khăn vƣớng mắc trong quá trình thực hiện quản lý thu Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 3 BHXH của các doanh nghiệp ngoài quốc doanh; xác định các nhân tố ảnh hƣởng đến việc quản lý thu BHXH của các DN NQD trên địa bàn huyện Đại Từ tỉnh Thái Nguyên. - Phân tích những hành vi lạm dụng quỹ BHXH trong lĩnh vực thu BHXH ở khối DNNQD. Từ đó đề xuất phƣơng hƣớng và hệ thống các giải pháp nhằm nâng cao công tác quản lý thu BHXH đối với các doanh nghiệp ngoài quốc doanh trên địa bàn. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3 Đố tượ cứu - Để đạt đƣợc những mục tiêu trên, đề tài tập trung nghiên cứu các vấn đề liên quan đến công tác quản lý thu BHXH của các doanh nghiệp ngoài quốc doanh trên địa bàn huyện Đại Từ tỉnh Thái Nguyên. 3 v - cứu n i dung: Đề tài tập trung nghiên cứu quy trình quản lý thu BHXH, đánh giá thực trạng tham gia BHXH, phân tích tình hình nợ đọng và các hành vi lạm dụng quỹ của các doanh nghiệp NQD trên địa bàn huyện Đại Từ, từ đó đƣa ra hệ thống các giải pháp nhăm nâng cao hoạt động quản lý thu. - Phạm vi v không gian: Đề tài nghiên cứu trên địa bàn huyện Đại Từ tỉnh Thái Nguyên. - Phạm vi v thời gian: Đề tài nghiên cứu các tài liệu, số liệu từ năm 2010 - 2013, định hƣớng và giải pháp đến năm 2020. 4. Những đóng góp mới của luận văn Luận văn hệ thống hóa, làm sáng tỏ những vấn đề lý luận về công tác quản lý thu BHXH bắt buộc. Hệ thống hóa những vấn đề lý luận cơ bản về BHXH và quản lý thu BHXH đối với doanh nghiệp ngoài quốc doanh. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 4 Phân tích làm rõ thực trạng đóng BHXH bắt buộc của các doanh nghiệp ngoài quốc doanh trên địa bàn huyện Đại Từ tỉnh Thái Nguyên. Kết quả nghiên cứu đề xuất các giải pháp thiết thực và khả thi nhằm nâng cao hiệu quả công tác quản lý thu BHXH bắt buộc của các doanh nghiệp ngoài quốc doanh trên địa bàn huyện Đại Từ tỉnh Thái Nguyên. 5. Kết cấu của luận văn Ngoài phần Mở đầu và Kết luận, Luận văn gồm có 04 chƣơng: Chƣơng 1: Những vấn đề lý luận và thực tiễn về thu BHXH bắt buộc. Chƣơng 2: Phƣơng pháp nghiên cứu Chƣơng 3: Thực trạng quản lý thu BHXH đối với các doanh nghiệp ngoài quốc doanh trên địa bàn huyện Đại Từ tỉnh Thái Nguyên. Chƣơng 4: Giải pháp tăng cƣờng công tác quản lý thu BHXH của các doanh nghiệp ngoài quốc doanh trên địa bàn huyện Đại Từ tỉnh Thái Nguyên. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 5 Chƣơng 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ THU BHXH BẮT BUỘC 1.1. Lý luận cơ bản về BHXH bắt buộc K á ệ , bả c ất và va trò của BHXH 1.1.1.1. Khái niệm v BHXH bắt bu c Hiện nay, hầu hết các quốc gia trên thế giới đều coi bảo hiểm xã hội là bộ phận chính cấu thành hệ thống An sinh xã hội, là chính sách xã hội quan trọng của mỗi nƣớc. Tuy nhiên, rất khó có một khái niệm chung về BHXH đƣợc tất cả các quốc gia thống nhất sử dụng bởi quan niệm về vấn đề này nhƣ thế nào phụ thuộc vào nhận thức của ngƣời dân, của Nhà nƣớc, của tập quán lựa chọn và khả năng quản lý của mỗi loại rủi ro... trong từng nƣớc. Vì vậy, trên bình diện quốc tế, khái niệm chung của tổ chức lao động quốc tế về ASXH c ng đƣợc sử dụng trong lĩnh vực BHXH. Theo đó, BHXH có thể đƣợc hiểu khái quát là sự bảo vệ của xã h i đối với các thành viên của mình thông qua các biện pháp c ng đồng, nhằm chống lại các khó khăn v kinh tế, xã h i do bị ngừng hoặc giảm thu nhập, gây ra bởi ốm đau, thai sản, tai nạn lao đ ng, thất nghiệp, thương tật, tuổi già và chết; đồng thời đảm bảo các chăm sóc y tế và trợ cấp cho các gia đình đông con. (theo Công ƣớc 102, 1952). Tuy nhiên, ở Việt Nam thuật ngữ BHXH thƣờng đƣợc sử dụng với nội hàm hẹp hơn, chỉ bao gồm những trƣờng hợp bảo hiểm thu nhập cho NLĐ. “Bảo hiểm xã h i là sự đảm bảo thay thế hoặc bù đắp m t phần thu nhập của người lao đ ng khi họ bị giảm hoặc mất thu nhập do ốm đau, thai sản, tai nạn lao đ ng - bệnh ngh nghiệp, thất nghiệp, hết tuổi lao đ ng hoặc chết..., trên Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 6 cơ sở đóng góp và sử dụng m t quỹ tài chính tập trung, nhằm đảm bảo ổn định đời sống cho họ và an toàn xã h i.” “BHXH là sự tổ ch c bảo đảm bù đắp hoặc thay thế m t phần thu nhập cho người lao đ ng khi họ bị giảm hoặc mất thu nhập từ ngh nghiệp do bị giảm hoặc mất khả năng lao đ ng hoặc s c lao đ ng không được sử dụng, thông qua việc hình thành và sử dụng m t quỹ tài chính, do sự đóng góp của các bên tham gia BHXH, nhằm góp phần đảm bảo an toàn kinh tế cho người lao đ ng và gia đình họ; đồng thời góp phần bảo đảm an toàn xã h i” (BHXH Việt Nam, 2001). Tuy nhiên, tùy từng giác độ tiếp cận theo chuyên môn đã có cách hiểu khác nhau về BHXH. Ví dụ: - Từ giác độ pháp luật: BHXH là một chế độ pháp định bảo vệ ngƣời lao động, sử dụng tiền đóng góp của ngƣời lao động, ngƣời sử dụng lao động và đƣợc sự tài trợ, bảo hộ của Nhà nƣớc, nhằm trợ cấp vật chất cho ngƣời đƣợc bảo hiểm và gia đình họ trong trƣờng hợp bị giảm hoặc mất thu nhập, TNLĐ, thai sản, hết tuổi lao động theo quy định của pháp luật (hƣu) hoặc chết. - Từ giác độ tài chính: BHXH là cách thức chia sẻ rủi ro về tài chính giữa những ngƣời tham gia bảo hiểm theo quy định của pháp luật. - Từ giác độ quản lý vĩ mô: BHXH là một chính sách xã hội nhằm đảm bảo đời sống vật chất cho ngƣời lao động khi họ không may gặp phải các “rủi ro xã hội”, nhằm góp phần đảm bảo an toàn xã hội (BHXH Việt Nam, 2011). 1.1.1.2. Đặc trưng cơ bản của BHXH - Bảo hiểm cho ngƣời lao động trong và sau quá trình lao động. Nói cách khác, khi đã tham gia vào hệ thống BHXH, ngƣời lao động đƣợc bảo hiểm cho đến lúc chết. - Các sự kiện bảo hiểm và các “rủi ro xã hội” của ngƣời lao động có liên quan trực tiếp đến thu nhập của họ nhƣ: ốm đau, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, thai sản, mất việc làm, già yếu, chết... Do những sự kiện và rủi ro này mà ngƣời lao động bị giảm hoặc mất nguồn thu nhập. Họ cần phải có Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 7 khoản thu nhập khác bù vào để ổn định cuộc sống. Đây là đặc trƣng rất cơ bản của BHXH. - Ngƣời lao động muốn đƣợc quyền hƣởng trợ cấp BHXH thì phải có nghĩa vụ đóng phí BHXH. Ngƣời chủ sử dụng lao động có nghĩa vụ đóng phí BHXH cho ngƣời lao động mà mình thuê mƣớn. Sự đóng góp của các bên tham gia BHXH là nguồn hình thành quỹ BHXH. Quỹ BHXH dùng để chi trả các trợ cấp khi có các nhu cầu phát sinh về BHXH. (BHXH Việt Nam, 2011). 1.1.1.3. ai trò, bản chất của BHXH bắt bu c * ai trò của BHXH: - Đối với Ngƣời lao động: Có thể nói BHXH có vai trò rất quan trọng trong việc góp phần đảm bảo ổn định cuộc sống cho ngƣời lao động và gia đình họ khi gặp rủi ro trong cuộc sống nhƣ: ốm đau, thai sản, tai nạn lao động bệnh nghề nghiệp. Bởi lẽ, khi ngƣời lao động gặp những rủi ro ảnh hƣởng đến thu nhập, BHXH sẽ thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập cho ngƣời lao động và gia đình họ với mức hƣởng, thời điểm và thời gian hƣởng theo đúng quy định của Luật BHXH. Chính do sự thay thế và bù đắp thu nhập này, chính sách BHXH đã làm cho ngƣời lao động ngày càng yêu nghề hơn, gắn bó với công việc, sống có trách nhiệm với bản thân, gia đình, cộng đồng hơn; là sợi dây ràng buộc kích thích họ hăng say tham gia sản xuất, gắn kết ngƣời sử dụng lao động với ngƣời lao động lại gần nhau hơn. Từ đó nâng cao năng suất lao động, tăng sản phẩm xã hội góp phần nâng cao chính cuộc sống của những ngƣời tham gia BHXH. Ngoài ra, BHXH còn bảo vệ và tăng cƣờng sức khỏe cho ngƣời lao động, góp phần tái sản xuất sức lao động cho ngƣời lao động nhanh chóng trở lại làm việc tạo ra sản phẩm mới cho doanh nghiệp nói riêng và cho toàn xã hội nói chung, đồng thời góp phần đảm bảo thu nhập cho bản thân họ. - Đối với Ngƣời sử dụng lao động: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 8 Thực tế trong lao động sản xuất, ngƣời lao động và ngƣời sử dụng lao động vốn có những mâu thuẫn nhất định về tiền lƣơng, tiền công, thời hạn lao động.... Và khi rủi ro xảy ra, nếu không có sự giúp đỡ của BHXH thì dễ dẫn đến khả năng tranh chấp giữa ngƣời lao động và ngƣời sử dụng lao động. Vì vậy, BHXH góp phần điều hòa, hạn chế các mâu thuẫn giữa giới chủ và giới thợ; tạo ra môi trƣờng làm việc ổn định cho ngƣời lao động; tạo sự ổn định cho chủ sử dụng lao động trong công tác quản lý. Từ đó góp phần nâng cao hiệu quả năng suất lao động của doanh nghiệp. Hơn nữa, ngƣời sử dụng lao động muốn ổn định và phát triển sản xuất thì ngoài việc đầu tƣ máy móc, thiết bị, công nghệ còn phải chăm lo đến đời sống cho ngƣời lao động mà mình thuê mƣớn, sử dụng. Bởi ngƣời sử dụng lao động khi đã tính đến việc thuê mƣớn lao động c ng có nghĩa là lúc đó họ rất cần có ngƣời lao động làm việc cho mình liên tục trong quá trình sản xuất kinh doanh. Nhƣng mong muốn của ngƣời sử dụng lao đông không phải lúc nào c ng thực hiện đƣợc, bởi trong quá trình sản xuất c ng nhƣ trong đời sống của ngƣời lao động có thể gặp rủi ro bất cứ lúc nào. Và lúc đó, sẽ dẫn đến gián đoạn quá trình sản xuất kinh doanh làm giảm năng suất lao động. Nhƣng khi có sự trợ giúp của BHXH, ngƣời lao động không may gặp rủi ro phần nào đƣợc khắc phục về mặt tài chính, nhanh chóng trở lại làm việc giúp ngƣời sƣ dụng lao động yên tâm, tích cực lao động sản xuất, nâng cao hiệu quả sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp. - Đối với Nhà Nƣớc: Đúng nhƣ tên gọi đã phản ánh, BHXH luôn mang lại những vai trò xã hội to lớn. Vai trò đầu tiên đối với xã hội là việc tạo ra cơ chế chia sẻ rủi ro, nâng cao tính cộng đồng xã hội, củng cố truyền thống đoàn kết, gắn bó giữa các thành viên trong xã hội. BHXH là công cụ phân phối, sử dụng nguồn quỹ dự phòng hiệu quả nhất cho việc giảm thiểu hậu quả rủi ro, tạo động lực phát triển kinh tế xã hội. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 9 Hiện nay khi đã trở thành một cấu phần cơ bản nhất trong hệ thống ASXH, BHXH là cơ sở để phát triển các bộ phận ASXH khác. Đây c ng là sự phản ánh trình độ phát triển kinh tế xã hội của một quốc gia. Ngoài ra, BHXH giúp cho Nhà nƣớc thực hiện đƣợc các công trình xây dựng trọng điểm của quốc gia, các chƣơng trình phát triển kinh tế xã hội quốc gia bởi BHXH tập trung đƣợc nguồn quỹ lớn. Nguồn quỹ này thƣờng dùng để chi trả cho các sự kiện BHXH xảy ra về sau. Chính vì vậy, nguồn quỹ này luôn có một thời gian nhàn rỗi nhất định, đặc biệt là quỹ dành cho các chế độ dài hạn. Trong khoảng thời gian nhàn rỗi ấy, quỹ BHXH tạo thành một nguồn vốn lớn đầu tƣ cho các chƣơng trình phát triển kinh tế xã hội của quốc gia. (BHXH Việt Nam, 2011) * Bản chất của BHXH: - BHXH là nhu cầu khách quan, đa dạng và phức tạp của xã hội, nhất là trong xã hội mà sản xuất hàng hoá hoạt động theo cơ chế thị trƣờng, mối quan hệ thuê mƣớn lao động phát triển ở một mức độ nào đó. Kinh tế càng phát triển thì BHXH càng đa dạng và hoàn thiện. Vì thế có thể nói kinh tế là nền tảng của BHXH hay BHXH không vƣợt quá trạng thái kinh tế của mỗi đất nƣớc. - Mối quan hệ giữa các bên trong BHXH phát sinh trên cơ sở quan hệ lao động giữa 3 bên: Bên tham gia BHXH, bên BHXH và bên đƣợc BHXH. Bên tham gia BHXH là ngƣời lao động hoặc cả ngƣời lao động và ngƣời sử dụng lao động; ngƣời ử dụng lao động là các tổ chức, các doanh nghiệp và các cá nhân có thuê mƣớn lao động; bên BHXH thông thƣờng là cơ quan chuyên trách do Nhà nƣớc lập ra và bảo trợ. - Phần thu nhập của ngƣời lao động bị giảm hoặc mất đi khi gặp phải những biến cố, rủi ro gặp phải sẽ đƣợc bù đắp hoặc thay thế từ một nguồn Quỹ tiền tệ tập trung đƣợc tồn tích lại. - Mục tiêu của BHXH là nhằm thỏa mãn những nhu cầu thiết yếu của ngƣời lao động trong trƣờng hợp bị giảm hoặc mất thu nhập, việc làm. Mục Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 10 tiêu này đã đƣợc tổ chức lao động quốc tế cụ thể hóa nhƣ sau: Đ n bù cho người lao đ ng những khoản thu nhập bị mất để đảm bảo nhu cầu sinh sống thiết yếu của họ; Chăm sóc s c khỏe và bệnh tật; Xây dựng đi u kiện đáp ng nhu cầu của dân cư và các nhu cầu đặc biệt của người già, người tàn tật và trẻ em; BHXH đã trở thành một trong những quyền con ngƣời đƣợc Liên Hợp Quốc thừa nhận và ghi vào Tuyên ngôn nhân quyền ngày 10/12/1948: “Tất cả mọi người với tư cách là thành viên của xã h i có quy n hưởng BHXH, quy n đó được đặt trên cơ sở sự thỏa mãn các quy n v kinh tế, xã h i và văn hóa, nhu cầu cho nhân cách và sự tự do phát triển con người”. Ở nƣớc ta, BHXH là một bộ phận quan trọng trong chính sách ASXH cùng với cứu trợ xã hội và Ƣu đãi xã hội, mặc dù có nhiều điểm khác nhau về đối tƣợng, phạm vi và cách thức thực hiện nhƣng luôn bổ sung cho nhau, hỗ trợ nhau và tất cả đều góp phần đảm bảo an toàn xã hội. (BHXH Việt Nam, 2011). 1.1.2. C ức ă của BHXH bắt buộc BHXH tiến hành phân phối và phân phối lại thu nhập giữa những ngƣời tham gia BHXH. Các bên tham gia BHXH đều phải tham gia đóng góp vào quỹ BHXH. Quỹ này dùng để trợ cấp cho một số ngƣời tham gia BHXH khi bị giảm hoặc bị mất thu nhập. Theo quy luật “Số đông bù số ít” BHXH thực hiện phân phối lại thu nhập theo chiều dọc và chiều ngang. Thực hiện chức năng này BHXH góp phần thực hiện công bằng xã hội. BHXH góp phần kích thích ngƣời lao động hăng hái lao động sản xuất, góp phần nâng cao năng suất lao động cá nhân và năng suất lao động xã hội. Ngƣời lao động khi bị ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, về già đã có BHXH trợ cấp thay thế nguồn thu nhập bị mất. Do đó cuộc sống của họ và gia đình họ luôn đƣợc bảo đảm, tạo cho ngƣời lao động luôn yên tâm làm việc. BHXH gắn bó lợi ích giữa ngƣời lao động và ngƣời sử dụng lao động, giữa ngƣời lao động với xã hội, giải quyết đƣợc mâu thuẫn giữa giới chủ và giới thợ, đồng thời làm cho họ gắn bó và hiểu nhau hơn. Đối với Nhà nƣớc và Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn