Tài liệu Quản lý di sản văn hóa phật giáo ở hà tĩnh

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH VIỆN VĂN HÓA NGHỆ THUẬT QUỐC GIA VIỆT NAM Trần Thị Diệu Thúy QUẢN LÝ DI SẢN VĂN HÓA PHẬT GIÁO Ở TỈNH HÀ TĨNH LUẬN ÁN TIẾN SĨ QUẢN LÝ VĂN HÓA Hà Nội - 2018 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH VIỆN VĂN HÓA NGHỆ THUẬT QUỐC GIA VIỆT NAM Trần Thị Diệu Thúy QUẢN LÝ DI SẢN VĂN HÓA PHẬT GIÁO Ở TỈNH HÀ TĨNH Chuyên ngành: Quản lý văn hóa Mã số: 9319042 LUẬN ÁN TIẾN SĨ QUẢN LÝ VĂN HÓA Ngƣời hƣớng dẫn khoa học GS.TS Kiều Thu Hoạch Hà Nội - 2018 1 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận án tiến sĩ Quản lý di sản văn hóa phật giáo ở tỉnh Hà Tĩnh là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các trích dẫn, số liệu và kết quả liên quan luận án là trung thực có xuất xứ rõ ràng. Hà Nội, ngày 21 tháng 8 năm 2018 Nghiên cứu sinh Trần Thị Diệu Thúy 2 MỤC LỤC Lời cam đoan.................................................................................................................... 1 Danh mục chữ viết tắt ...................................................................................................... 3 Danh mục các bảng .......................................................................................................... 4 MỞ ĐẦU ....................................................................................................................5 Chƣơng 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ QUẢN LÝ DI SẢN VĂN HÓA PHẬT GIÁO ................................................10 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu ........................................................................10 1.2. Cơ sở lý luận của luận án ...................................................................................18 Tiểu kết ......................................................................................................................36 Chƣơng 2: DI SẢN VĂN HÓA PHẬT GIÁO Ở HÀ TĨNH ...................................37 2.1. Khái quát chung về di sản văn hóa Phật giáo Hà Tĩnh ......................................37 2.2. Những ngôi chùa được xếp hạng Di tích lịch sử - văn hóa cấp quốc gia ............39 2.3. Những ngôi chùa được xếp hạng di tích cấp tỉnh ..............................................68 2.4. Những ngôi chùa chưa xếp hạng di tích.............................................................79 Tiểu kết ......................................................................................................................80 Chƣơng 3: THỰC TRẠNG CÔNG TÁC QUẢN LÝ DI SẢN VĂN HÓA PHẬT GIÁO Ở HÀ TĨNH ......................................................................................82 3.1. Hệ thống văn bản pháp luật về quản lý di sản văn hóa ......................................82 3.2. Phân tích mô hình quản lý di sản văn hóa Phật giáo Hà Tĩnh ...........................92 3.3. Thành quả và hạn chế của công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa Phật giáo ..................................................................................................................108 Tiểu kết ....................................................................................................................130 Chƣơng 4: GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ CÔNG TÁC QUẢN LÝ DI SẢN VĂN HOÁ PHẬT GIÁO Ở HÀ TĨNH HIỆN NAY ............................132 4.1. Những giải pháp chung đối với di sản văn hóa vật thể và di sản phi vật thể ...132 4.2. Giải pháp bảo tồn giá trị di sản văn hóa vật thể tại các di sản văn hóa Phật giáo Hà Tĩnh ....................................................................................................................145 Tiểu kết ....................................................................................................................154 KẾT LUẬN ............................................................................................................156 DANH MỤC BÀI VIẾT CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ .................................160 TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................161 PHỤ LỤC ...............................................................................................................168 3 DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ BQL Ban quản lý BVHTT Bộ Văn hóa thông tin BVHTTDL Bộ Văn hóa Thể thao Du lịch ch,b Chủ biên CHXHCNVN Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam CNH, HĐH Công nghiệp hóa, hiện đại hóa DSVH Di sản văn hóa DTLSVH Di tích lịch sử - văn hóa GS Giáo sư HĐBT Hội đồng Bộ trưởng Nxb Nhà xuất bản PGS Phó giáo sư SVHTTDL Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tk Thế kỷ TP HCM Thành phố Hồ Chí Minh tr Trang TS Tiến sĩ UBND Ủy ban nhân dân X Xã h Huyện TX Thị xã 4 DANH MỤC CÁC BẢNG TRONG LUẬN ÁN Bảng 1: Danh mục các ngôi ở chùa Hà Tĩnh được xếp hạng di tích cấp 41 Quốc gia Bảng 2: Danh mục tượng cổ trong các ngôi Chùa được xếp hạng di 72 tích lịch sử – văn hóa cấp tỉnh ở Hà Tĩnh Bảng 3: Danh mục cổ vật trong các ngôi chùa xếp hạng di tích lịch 73 sử - văn hóa cấp tỉnh ở Hà Tĩnh Bảng 4: Danh sách các sư trụ trì tại các ngôi chùa đã được xếp hạng 96 di tích Bảng 5: Danh mục các nghi lễ, trò diễn, trò chơi cần nghiên cứu để khôi phục tại các lễ hội chùa ở Hà Tĩnh 147 5 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Di sản văn hóa Phật giáo Hà Tĩnh là những giá trị vật chất và tinh thần do cộng đồng cư dân Hà Tĩnh sáng tạo ra trong quá trình lịch sử phát triển của vùng đất này. Nghiên cứu di sản văn hóa Phật giáo Hà Tĩnh từ góc độ quản lý văn hóa là một việc làm có ý nghĩa. Nó càng có ý nghĩa cấp thiết hơn trong bối cảnh kinh tế thị trường hiện nay, khi mà lối sống hối hả của cuộc sống hiện đại, cùng với nó là các tác động tiêu cực của thời kỳ hội nhập (toàn cầu hóa) đang biểu lộ ngày càng rõ nét trong các giá trị tư tưởng, đạo đức của xã hội. Trước bối cảnh đó, một hiện tượng rất đáng quan tâm là: con người tìm đến ngày một nhiều với niềm tin tôn giáo, tín ngưỡng, trong đó có Phật giáo, tín ngưỡng thờ Mẫu, thờ anh hùng dân tộc và các tín ngưỡng dân gian khác. Hà Tĩnh là một vùng đất có bề dày lịch sử và có những hoàn cảnh lịch sử khá đặc biệt. Đây là một vùng “phên dậu” của đất nước, vùng biên cương xa xôi, nơi tiếp giáp với các nền văn hóa láng giềng. Cư dân nơi đây đã từng trải qua những cuộc chiến để giữ gìn từng tấc đất của Tổ Quốc. Vì vậy, kho tàng di sản văn hóa Hà Tĩnh luôn gắn với quá trình khai hoang lập ấp và giữ biên thùy. Trong đó, Phật giáo là một trong những thành phần quan trọng của di sản văn hóa ấy. Tuy nhiên, nhiều di sản văn hóa tâm linh, trong đó có di sản văn hóa Phật giáo đã bị phá hủy. Những năm gần đây, người dân có những thay đổi nhận thức về giá trị văn hoá của tôn giáo, đạo Phật đã trở thành một nhân tố quan trọng trong đời sống tinh thần của nhân dân. Chính vì vậy, việc nghiên cứu, đánh giá lại các giá trị của di sản văn hóa Phật giáo, tiêu biểu nhất là những di tích lịch sử - văn hóa (chùa, tháp, thiền viện...) là vô cùng quan trọng và cấp thiết. Đảng bộ và nhân dân Hà Tĩnh thực hiện Nghị Quyết của Hội nghị Trung Ương 5 (khóa VIII) về việc xây dựng nền văn hóa tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc, một trong những nội dung đó là bảo tồn, kế thừa và phát huy các giá trị di sản văn hóa dân tộc, trong đó có di sản văn hóa Phật giáo. Bên cạnh những thành tựu đạt được, công tác này vẫn còn những hạn chế nhất định. Để có thể sử dụng một cách 6 tốt nhất những giá trị của di sản văn hóa Phật giáo vào quá trình phát triển kinh tế, xã hội của địa phương, ngoài việc nghiên cứu, đánh giá các giá trị của di sản văn hóa, cần thiết phải nhìn nhận những khiếm khuyết trong việc quản lý, bảo vệ, khai thác và phát huy các giá trị văn hóa Phật giáo để rút ra những bài học kinh nghiệm. Đã có nhiều công trình viết về di sản văn hóa Phật giáo Hà Tĩnh. Nhưng những công trình này, chủ yếu dừng ở mức giới thiệu các giá trị vật thể và phi vật thể của một số ngôi chùa cụ thể, đó là sưu tầm, mô tả một số chùa cổ xưa trên đất Hà Tĩnh. Chưa có công trình nào nghiên cứu một cách hệ thống, toàn diện về hiện trạng của những di sản văn hóa Phật giáo, cũng chưa có công trình nào đánh giá toàn diện những khó khăn, bất cập và thành tựu của công tác quản lý di sản văn hóa Phật giáo Hà Tĩnh kể từ khi luật về di sản văn hóa ban hành năm 2001. Đó là lý do để chúng tôi lựa chọn đề tài Quản lý Di sản văn hóa Phật giáo ở tỉnh Hà Tĩnh cho luận án tiến sĩ, chuyên ngành Quản lý văn hóa. Tiến hành nghiên cứu đề tài này, chúng tôi muốn khẳng định: Di sản văn hóa Phật giáo, tiêu biểu là di tích lịch sử - văn hóa Phật giáo, được nhìn nhận như một bộ phận hữu cơ trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội, tạo ra động lực cho sự phát triển (xét dưới góc độ tác động tới việc hình thành nhân cách con người) và đào tạo nguồn nhân lực có chất lượng, phục vụ trực tiếp cho phát triển. Không những thế, chúng tôi muốn chứng minh rằng, di sản văn hóa Phật giáo chính là một nguồn lực trực tiếp tham gia vào sự phát triển kinh tế-xã hội nếu như các giá trị ấy được đưa vào quỹ đạo của ngành du lịch. Hiện trạng những di sản văn hóa này đã được cải thiện đáng kể, nhất là từ khi có Luật Di sản văn hóa ra đời. Tuy nhiên, còn không ít bất cập, tồn tại cần phải khắc phục, để không ngừng nâng cao hơn nữa hiệu quả của công tác quản lý di sản văn hóa nói chung trong đó có di sản văn hóa Phật giáo ở Hà Tĩnh nói riêng. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích của luận án là đánh giá thực trạng và tìm ra các giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị di tích lịch sử văn hoá Phật giáo trên địa bàn tỉnh Hà Tĩnh. Từ đó, luận án đề ra những nhiệm vụ cụ thể sau: - Nghiên cứu lý luận về di sản và quản lý di sản 7 - Mô tả, đánh giá hiện trạng di sản văn hoá Phật giáo trên địa bàn Hà Tĩnh và vai trò của di sản này trong đời sống và sự phát triển của nó đối với văn hóa xã hội của Hà Tĩnh. - Phân tích thực trạng công tác quản lý di sản văn hoá Phật giáo trên địa bàn Hà Tĩnh từ năm 2001 đến năm 2016. - Đề xuất giải pháp để nâng cao hiệu quả quản lý, bảo tồn, phát huy, giá trị di sản văn hóa Phật giáo trên địa bàn Hà Tĩnh. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Luận án tập trung nghiên cứu: Công tác quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa Phật giáo ở Hà Tĩnh (đương nhiên khi nghiên cứu công tác quản lý di sản cũng cần đề cập đến các sinh hoạt văn hoá Phật giáo của người dân địa phương, đặc điểm và hiện trạng của các di sản văn hóa Phật giáo tiêu biểu nhất là các chùa, tháp, thiền viện - mà chúng tôi gọi chung là Di tích lịch sử - văn hóa Phật giáo). 3.2. Phạm vi nghiên cứu Phạm vi vấn đề nghiên cứu: Tập trung nghiên cứu công tác quản lý Nhà nước về di sản văn hóa từ các khía cạnh cụ thể: Hệ thống văn bản quản lý, mô hình quản lý, đội ngũ nhân sự và các hoạt động thực thi pháp luật trong việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa Phật giáo ở Hà Tĩnh. Phạm vi không gian: Các di tích lịch sử văn hóa Phật giáo trên địa bàn Hà Tĩnh, tập trung vào các di tích đã được xếp hạng. Về mặt thời gian: Luận án tập trung nghiên cứu công tác quản lý di sản văn hoá Phật giáo trên địa bàn tỉnh Hà Tĩnh từ sau khi Luật Di sản văn hóa được ban hành (2001) đến năm 2016. 4. Câu hỏi và giả thuyết nghiên cứu 4.1. Câu hỏi nghiên cứu 1. Hiện trạng các di tích lịch sử - văn hóa Phật giáo ở Hà Tĩnh như thế nào? Các di sản này đã chịu những hậu quả gì dưới tác động của thực tiễn lịch sử? 8 2. Việc thực thi quy phạm Pháp luật trong quản lý di sản văn hóa phật giáo ở Hà Tĩnh có thuận lợi, khó khăn gì? Thực trạng công tác quản lý di sản văn hóa Phật giáo ở Hà Tĩnh từ năm 2001 đến năm 2016, thành tựu và hạn chế? 3. Cần phải có những giải pháp gì để nâng cao hiệu quả, khắc phục những bất cập trong quản lý các di sản văn hóa Phật giáo? 4.2. Giả thuyết nghiên cứu Công tác quản lý di sản văn hóa Phật giáo ở Hà Tĩnh (kể từ năm 2001) đã đạt được nhiều thành tựu. Tuy nhiên vẫn còn tồn tại một số bất cập, cần đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý di sản văn hóa Phật giáo. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu - Sử dụng phương pháp tiếp cận liên ngành, phương pháp mô hình hóa, khảo sát thực địa, phỏng vấn sâu, nghiên cứu tài liệu… để đánh giá thực trạng quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị của các di sản văn hóa Phật giáo trên địa bàn Hà Tĩnh. - Sử dụng các phương pháp thống kê, phân tích kết hợp với phương pháp tiếp cận văn hóa - lịch sử đánh giá toàn bộ di sản văn hóa Phật giáo Hà Tĩnh. 6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài Về mặt khoa học Luận án sau khi hoàn thành sẽ góp phần hệ thống hoá lý luận về quản lý di sản văn hoá nói chung và quản lý di sản văn hoá Phật giáo ở Hà Tĩnh nói riêng. Trên cơ sở nhận diện giá trị và phân tích hiện trạng quản lý, đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả công tác quản lý di sản văn hóa Phật giáo ở Hà Tĩnh. Về mặt thực tiễn - Kết quả nghiên cứu của luận án góp phần nhận diện các giá trị di sản văn hoá Phật giáo. - Các giải pháp được đề xuất trong nghiên cứu có thể ứng dụng vào thực tiễn góp phần nâng cao hiệu quả công tác quản lý di sản văn hoá Phật giáo. - Luận án có thể trở thành tài liệu tham khảo cho các nghiên cứu về văn hóa nói chung và quản lý di sản văn hóa Phật giáo nói riêng. 9 7. Đóng góp mới của luận án Kết quả nghiên cứu của luận án sẽ góp phần nâng cao lý luận và tính ứng dụng trong công tác quản lý di sản văn hóa thông qua các điểm mới sau đây. - Luận án cung cấp một bản mô tả thực trạng những di sản văn hóa Phật giáo tiêu biểu ở Hà Tĩnh. - Là công trình nghiên cứu toàn diện về các chủ thể quản lý, mô hình quản lý, thành tựu và tồn tại trong quản lý di sản văn hóa Phật giáo ở Hà Tĩnh. Và giải pháp được đề xuất về hoàn thiện mô hình quản lý, nâng cao hiệu quả quản lý di sản văn hóa Phật giáo Hà Tĩnh có tính khả thi. 8. Nội dung của Luận án Ngoài Mở đầu (5 trang), Kết luận (4 trang), Tài liệu tham khảo (11 trang), Phụ lục (101 trang), luận án chia làm 4 chương: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu và cơ sở lý luận về quản lý Di sản văn hóa Phật giáo (27 trang) Chương 2: Di sản văn hóa Phật giáo ở Hà Tĩnh (43 trang) Chương 3: Thực trạng quản lý di sản văn hóa Phật giáo ở Hà Tĩnh (48 trang) Chương 4: Giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý di sản văn hóa Phật giáo ở Hà Tĩnh hiện nay (23 trang). 10 Chƣơng 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ QUẢN LÝ DI SẢN VĂN HÓA PHẬT GIÁO 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu Cho đến nay, còn thiếu vắng những công trình chuyên khảo hoặc chuyên luận nghiên cứu về quản lý di sản văn hóa Phật giáo ở Hà Tĩnh. Tuy nhiên, liên quan đến vấn đề này có nhiều công trình có thể tham khảo ở những khía cạnh và mức độ nhất định: 1.1.1. Nhóm công trình mang tính lý luận Trong số các công trình thuộc vấn đề lý luận cơ sở cho luận án, phải kể đến nhóm các công trình nghiên cứu về di sản văn hóa nói chung, các công trình nghiên cứu công tác bảo tồn, khai thác, phát huy giá trị di sản văn hóa Hà Tĩnh nói riêng. Tiêu biểu cho hướng tiếp cận này, có thể kể đến các công trình Bảo tồn di tích lịch sử văn hoá của tác giả Nguyễn Đăng Duy và Trịnh Minh Đức [50], Giáo trình Quản lý di sản văn hoá, Nguyễn Thị Kim Loan (chủ biên) và Nguyễn Trường Tân biên soạn [78], công trình Bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa vật thể Thăng Long Hà Nội, do GS.TS. Nguyễn Chí Bền (chủ biên) [28]. Giáo trình Quản lý di sản văn hoá với phát triển du lịch do tác giả Lê Hồng Lý (chủ biên), Dương Văn Sáu, Đặng Hoài Thu biên soạn [84], Đề tài cấp Nhà nước Bảo tồn và phát huy các giá trị Di sản văn hoá Phật giáo Việt Nam trong quá trình phát triển kinh tế-xã hội và hội nhập quốc tế do tác giả Đặng Văn Bài làm chủ nhiệm năm 2012 [6]. Tùy theo mục đích nghiên cứu cụ thể mà các tác giả này đã tiếp cận với di sản văn hóa theo các hướng khác nhau. Giáo trình Quản lý di sản văn hóa của các tác giả Nguyễn Thị Kim Loan (ch,b), Nguyễn Trường Tân [78], đã hệ thống hóa những vấn đề lý luận cơ bản liên quan đến di sản, như: Khái niệm, đặc trưng, phân loại di sản văn hóa, phân tích vai trò của di sản văn hóa trong sự phát triển kinh tếxã hội. Nghiên cứu này đã khái quát, hệ thống hóa di sản văn hóa Việt Nam, trong đó có đề cập đến di sản văn hóa Phật giáo, nhưng chỉ là các di sản văn hóa vật thể, cụ thể là những ngôi chùa. Ngoài ra, các tác giả chủ yếu tập trung phân tích những 11 vấn đề về quản lý Nhà nước, và nghiệp vụ quản lý di sản văn hóa nói chung. Những biện pháp nhằm khai thác, phát huy các giá trị của di sản văn hóa là cơ sở quan trọng để tác giả luận án vận dụng vào nghiên cứu cách quản lý và khai thác các giá trị di sản văn hóa Phật giáo Hà Tĩnh. Công trình nghiên cứu Bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa vật thể Thăng Long - Hà Nội [28], đã trình bày, phân tích những vấn đề về lý luận, thực tiễn, kinh nghiệm bảo tồn, phát huy giá trị của di sản văn hóa vật thể Thăng Long - Hà Nội, những quan điểm mới về quản lý di sản của nhiều nước trên thế giới có thể áp dụng vào thực tiễn ở nước ta, đề xuất các nhóm khuyến nghị để bảo tồn và phát huy giá trị của các di sản văn hóa vật thể của thủ đô. Công trình cung cấp kiến thức lý luận, để tác giả luận án tham khảo, áp dụng nghiên cứu vào đề tài Quản lý di sản văn hóa Phật giáo ở Hà Tĩnh. Với nghiên cứu Quản lý di sản văn hoá với phát triển du lịch [83], nhóm tác giả lại nêu lên cơ sở để sử dụng các giá trị của di sản văn hóa vào hoạt động du lịch - một trong những hoạt động hữu hiệu nhất để vừa quảng bá, tôn vinh, vừa sử dụng các giá trị di sản văn hóa như một nguồn lực phát triển kinh tế xã hội. Cuốn Bảo tồn di tích lịch sử văn hoá của nhóm tác giả Trịnh Minh Đức và Nguyễn Đăng Duy, đặt ra những vấn đề lý luận và công tác nghiệp vụ bảo tồn từ khía cạnh nghiên cứu bảo tàng học [50], cung cấp cơ sở lý luận chung mà không đề cập vào loại hình di tích cụ thể. Tuy nhiên, đây cũng là những gợi ý tốt để tác giả luận án tham khảo và vận dụng. Văn bản Hướng dẫn thực hiện công ước di sản thế giới [133], UNESCO đặt ra vấn đề xây dựng kế hoạch quản lý các khu di sản thế giới, với các mục tiêu: 1/Muốn quản lý di sản phải nhận diện chính xác giá trị nổi bật toàn cầu của khu di sản. 2/Phải xác định rõ những áp lực từ tự nhiên và các hoạt động kinh tế - xã hội tới khả năng bảo tồn và phát huy di sản. 3/Cơ chế, chính sách phù hợp để thực thi việc quản lý di sản. 4/Chương trình hành động cụ thể nhằm hạn chế, ngăn ngừa những yếu tố ảnh hưởng tới di sản. 5/Thu hút các nguồn lực xã hội cho hoạt động bảo tồn DSVH. Và quan trọng là cơ chế kiểm soát việc triển khai kế hoạch quản lý 12 DSVH của các quốc gia thành viên. Tài liệu này là một trong những cơ sở lý luận quan trọng để tác giả luận án áp dụng nhận diện đối tượng nghiên cứu. Bên cạnh những công trình mang tính lý luận chung về quản lý di sản, còn có các công trình nghiên cứu trực tiếp đến di sản văn hóa Phật giáo. Tác giả Trần Lâm Biền với nghiên cứu Chùa Việt [14], đã giới thiệu khái quát về Lịch sử hình thành chùa Việt và quá trình lịch sử hình thành Phật giáo ở Việt Nam. Tác giả đã trình bày rõ đặc điểm văn hoá, nghệ thuật, kiểu kiến trúc và phong cách tượng phật giáo tại các chùa Việt, từ thế kỷ XI, XII đến thế kỷ XIX. Chùa Việt Nam [109] của Hà Văn Tấn, Nguyễn Văn Kự, Phạm Ngọc Long giới thiệu, là bộ sách ảnh các chùa Việt Nam qua các thời kỳ lịch sử và trong đời sống văn hoá cộng đồng. Tác giả đã khảo sát những ngôi chùa, nói lên đặc điểm của Phật giáo Việt Nam. Nhóm tác giả đã cung cấp các bức ảnh đẹp về ngôi chùa, về tượng Phật, về đồ thờ tự, khái quát về lịch sử chùa, bản sắc chùa Việt so với các chùa nước khác. Đây là cẩm nang cho tác giả luận án khi tiến hành nghiên cứu, khảo sát, nhận diện những giá trị của các ngôi chùa ở Hà Tĩnh. Còn cuốn Giá trị nghệ thuật tượng thờ thế kỷ XVII trong chùa Việt ở Bắc Bộ của tác giả Triệu Thế Việt, đã xác định các khái niệm mỹ thuật liên quan đến nhận dạng tượng, đặc điểm người Việt vùng đồng bằng Bắc Bộ. Nghiên cứu này đã nêu rõ giá trị của ngôi chùa Việt trong đời sống văn hoá tinh thần của người Việt, những điều kiện xã hội tác động đến điêu khắc và trang trí của tượng thờ thế kỷ XVII. Khái quát sự ra đời của các tượng thờ qua các thời kỳ, các quy chuẩn tạo hình của tượng thờ và các phong cách mỹ thuật, sự bài trí tượng thờ qua các thời kỳ lịch sử và trong mối tương quan với tượng thờ Ấn Độ, Trung Quốc, Champa. Khảo tả, đánh giá về nghệ thuật điêu khắc và trang trí của tượng thờ trong chùa Việt thế kỷ XVII. Đây là những gợi ý quý giá cho tác giả luận án để có cơ sở xem xét các vấn đề tương tự trong bối cảnh của văn hóa Phật giáo Hà Tĩnh. Ngoài những cuốn chuyên khảo nêu trên, liên quan đến những giá trị văn hóa Phật giáo Việt Nam nói chung còn có các bài viết đăng trên các tạp chí nghiên cứu chuyên ngành, như: “Nét độc đáo của chùa Việt Nam” của tác giả Lê Xuân Phương, 13 đăng trên tạp chí Đông Nam Á, số 8, 2005, tr.27-28. Bài “Kiến trúc chùa Việt cổ ở miền Bắc” của tác giả Nguyễn Thị Ngọc Lan, đăng trên tạp chí Xây dựng, tháng 5, 2009, tr.50-53. Bài “Tam quan trong kiến trúc chùa Việt Nam” của tác giả Phạm Tuấn, đăng trên tạp chí Xưa và Nay, 2006, số 257, tr.23-27. Bài “Vài ý kiến về quản lý di sản văn hóa Phật giáo ở nước ta hiện nay” của tác giả Nguyễn Quốc Hùng, đăng trên Tạp chí Quản lý văn hóa, thể thao và du lịch, số 49-2017, tr.36, đây là bài viết đã có nhiều gợi ý bổ ích cho tác giả luận án [65]. Bên cạnh các công trình nghiên cứu chung về di sản văn hóa Phật giáo Việt Nam, còn có một số công trình giới thiệu về thắng cảnh, giá trị lịch sử, văn hoá, nghệ thuật của một số ngôi chùa tiêu biểu của Hà Tĩnh, như Hoa Tạng (sách Nghi Xuân huyện nhất thống chí (Quyển hạ) [47, tr.142], chùa Nghèn (Nghệ An cổ tích lục), chùa Hương Tích (Thơ của La Sơn Phu Tử Nguyễn Thiếp), sách Thiên Lộc huyện phong thổ chí của Lưu Công Đạo viết năm 1811, chùa Thiên Tượng, chùa Long Đàm, chùa Sư Tử Yên Hà, chùa Am, chùa Bạch Đế (“Hoan Châu phong thổ ký”, của Trần Danh Lâm, bản dịch Ngô Đức Thọ) [47, tr.167]. Một trong những công trình cổ, có giá trị nghiên cứu chùa của Hà Tĩnh, phải kể đến An Tĩnh cổ lục, nguyên văn chữ Pháp là Le Vieux An Tinh, là tác phẩm địa chí của học giả người Pháp Hipolyte Le Breton, ghi chép lại những chuyện xưa ở vùng Nghệ An - Hà Tĩnh. Cuốn sách được Tập san “Đô thành hiếu cổ”, xuất bản năm 1936, bằng tiếng Pháp. Năm 2005, tác phẩm này được nhóm dịch giả Nguyễn Đình Khang và Nguyễn Văn Phú dịch ra tiếng Việt, nhà xuất bản Nghệ An kết hợp với Trung tâm Văn hóa ngôn ngữ Đông Tây xuất bản (Hà Nội, 2005). Với sự gắn bó và yêu mến vùng đất Nghệ Tĩnh, mà thời đó, gọi là An Tĩnh, Le Breton khi đó là giáo viên Trường Quốc học Vinh, đã luôn tìm hiểu về vùng đất này qua học trò, qua các bậc phụ huynh là những nhà nho giàu kiến thức trong vùng. Không chỉ nghiên cứu, tìm hiểu qua sách vở, qua lời kể của cư dân địa phương, ông còn tổ chức cho học viên đến tham quan từng di tích. Đặc biệt đến nghiên cứu di tích, danh thắng nào, Breton đều có chụp ảnh. Ông đã để lại một bộ ảnh di tích, danh thắng xứ Nghệ, chụp từ những năm 1920- 1930 rất quý giá 14 (khoảng 120 tấm ảnh). Trong số di tích ông đưa sinh viên đến nghiên cứu và chụp ảnh có nhiều ngôi chùa cổ và các bức tượng. Theo Breton, chùa Hương Tích có từ thời Cao Biền cai trị (vào thế kỷ 9) và chính Cao Biền là người có công xây dựng chùa này [30]. Cuốn sách Chùa cổ Hà Tĩnh của Thái Kim Đỉnh [46], đã giới thiệu khái quát tình hình Phật giáo ở Hà Tĩnh, chủ yếu ở vùng trung tâm núi Hồng, giới thiệu đặc điểm về chùa ở vùng này (vùng Nam sông Lam). Tác giả cũng đã khảo tả được 417 ngôi chùa, có các phụ lục, một số hình ảnh, thơ ca về các chùa ở Hà Tĩnh, đồng thời liệt kê 26 ngôi chùa hiện chỉ còn những tên gọi. Cuốn sách là nguồn tài liệu vô cùng quý giá để tác giả luận án thấy được sự ra đời và phát triển văn hoá Phật giáo ở một thời kỳ của xứ Nghệ nói chung, của Hà Tĩnh nói riêng. Sách cũng khiến cho tác giả luận án trăn trở, cần nghiên cứu về sự mất đi, về vấn đề trùng tu, tôn tạo, khôi phục lại những gì có thể đối với các di tích, để kho tàng di sản văn hoá của xứ này thêm phong phú, đa dạng, góp phần vào việc phát triển kinh tế, xã hội của địa phương. Bài viết “Chùa Đá” của tác giả Nguyễn Tuyết Mây, in trên Tạp chí Văn hoá Hà Tĩnh, tr.23-25, số 189, tháng 4 năm 2014, đã khảo tả, giới thiệu về giá trị lịch sử, văn hoá, tâm linh, kiến trúc nghệ thuật (dấu tích còn lại) với những giá trị tinh thần phục vụ đời sống, sinh hoạt người dân địa phương của ngôi chùa. Ngoài ra, tác giả còn giới thiệu, đề cập đến về vấn đề bảo tồn, như “Dự án trùng tu, phục dựng chùa Đá”, đã và đang được triển khai thực hiện [85]. Qua một số công trình nghiên cứu nói trên, chúng ta có thể khẳng định, Phật giáo ở Hà Tĩnh, đã có một quá trình lịch sử ra đời và phát triển mạnh ở thời Lý, Trần, Lê Sơ. Nó có những đặc điểm riêng, mang nét đặc trưng của văn hoá vùng, miền, có những giá trị văn hoá, kiến trúc, nghệ thuật, tâm linh nhất định trong đời sống văn hoá xã hội, đóng góp một phần không nhỏ vào kho tàng di sản văn hoá phong phú của Hà Tĩnh. Thế nhưng hiện nay, không ít các ngôi chùa - di sản văn hoá Phật giáo đã trở thành phế tích, chỉ còn lại một số hiện vật, chứng tích, nhưng cũng đang bị xuống cấp trầm trọng. Vấn đề đặt ra là cần lý giải nguyên nhân biến mất của các di tích, tìm hiểu công tác trùng tu, tôn tạo, bảo tồn, xây dựng lại các di 15 tích đã mất và bảo tồn, phát huy giá trị của các di sản còn lại đúng như tinh thần của Luật Di Sản văn hoá ngày 29/6/2001, Luật sửa đổi bổ sung một số điều của Luật Di Sản văn hoá ngày 18/6/2009 và Thông tư số 18/2012/TT-BVHTTDL ngày 28 tháng 12 năm 2012, của Bộ trưởng Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch quy định (chi tiết một số Quy định về bảo quản, tu bổ, phục hồi di tích) [81]. Đây là một trong những vấn đề luận án quan tâm thực hiện. 1.1.2. Nhóm tài liệu nghiên cứu về quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hoá Phật giáo trên địa bàn tỉnh Hà Tĩnh Thực tế, Phật giáo ở Hà Tĩnh có một quá trình phát triển, có nhiều công trình kiến trúc nghệ thuật lưu danh, nhiều hiện vật cổ có giá trị đặc biệt, hàng trăm ngôi chùa đáp ứng nhu cầu sinh hoạt văn hoá của nhân dân địa phương. Công tác quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa Phật giáo, từ lâu đã được chính quyền quan tâm. Nghiên cứu bản Hương ước Hà Tĩnh [70], cho thấy cha ông ta xưa rất coi trọng việc bảo vệ chùa, giữ gìn cổ vật, quan tâm các sư trụ trì. Chẳng hạn hương ước xã Phù Lưu Thượng, tổng Phù Lưu huyện Can Lộc (bản hương ước viết năm Tự Đức thứ 7 (1854), điều 17 về quản lý văn hóa chùa thờ Phật), ghi rõ: “Các thôn trong xã đều có chùa đều giao cho người trong thôn biết Phật giáo cày cấy ruộng chùa, để các ngày sóc, vọng đèn nhang kính lễ và quét dọn sạch sẽ, không được giao cho các sư phải chi phí, làm việc mệt nhọc”. Hương ước thôn Trường Lưu, xã Lai Thạch, huyện Thiên Lộc, phủ Đức Thọ “Các đền chùa giao cho nhà sư ở chùa quét dọn sạch sẽ, nếu có gió mưa dột nát thì trình rõ với bản thôn để tu sửa, nếu có gì sai sót thì nhà đền và nhà sư đều phải chịu trách phạt”. Hương ước thôn Thượng Thạch, tổng Chu Lễ, huyện Hương Khê ghi Bảo Đại 6 (1931), Điều 14: Việc tế lễ, ngày lễ Phật hằng năm, chỉ dùng đèn nhang hoa quả, oản, trà nước mà thôi không được mượn cớ sách nhiễu lễ vật. Làng nào cũng có ruộng tự (ruộng chùa) giao cho các sư các chùa trông nom, để nuôi sư và chi phí việc dầu đèn thờ Phật... 16 Đơn cử một vài ví dụ như trên cũng có thể thấy rằng, từ xa xưa, ông cha ta đã rất quan tâm bảo tồn, giữ gìn các giá trị văn hóa Phật giáo. Ngoài ra, có 05 công trình nghiên cứu tiêu biểu: Báo cáo tổng kết khoa học Nghiên cứu định hướng bảo tồn và phát huy giá trị hệ thống di tích trên địa bàn tỉnh Hà Tĩnh [8]; đề tài Nghiên cứu các giá trị di sản văn hoá chùa Hương Tích vào khai thác phát triển du lịch [34]; Hà Tĩnh di tích Quốc gia và di tích Quốc gia đặc biệt [12]; công trình Hà Tĩnh đất văn vật Hồng Lam [47]; bài viết Chùa Diên Quang và những chứng tích về Hoàng Hậu Bạch Ngọc ở Vùng La Giang Đức Thọ; 44 hồ sơ di tích kiến trúc nghệ thuật các chùa Hà Tĩnh. Các tác giả và nhóm tác giả nêu trên đều nhất trí cho rằng, Hà Tĩnh có một kho tàng di sản văn hoá, trong đó có di sản văn hoá Phật giáo có giá trị lịch sử văn hoá, khoa học nghệ thuật, góp phần không nhỏ trong việc giữ gìn và phát huy bản sắc văn hoá Hà Tĩnh “Góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội trong giai đoạn công nghiệp hoá, hiện đại hoá, mở cửa, hội nhập” [8, tr.13]. Công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hoá Phật giáo cũng đã được các tác giả đặt ra ở nhiều khía cạnh khác nhau. Với công trình Hà Tĩnh đất văn vật Hồng Lam, Thái Kim Đỉnh giới thiệu, khảo tả khá chi tiết về cảnh quan, lịch sử văn hoá, kiến trúc cũng như các lần trùng tu, tôn tạo chín ngôi chùa trên vùng đất này, bao gồm: Hoa Tạng, Chùa Nghèn và Ngọn Tháp Cổ, Hương Tích, Chùa Ân Quang, Quả chuông chùa Rối, chùa Thiên Tượng, Chùa Diên Quang, Chùa Tịnh Sơn, Chùa Yên Lạc. Song ở công trình này, tác giả mới dừng lại ở việc khảo tả để giới thiệu vẻ đẹp của những ngôi chùa, khẳng định di tích tồn tại có lịch sử văn hoá của nó. Tác giả đánh giá những ngôi chùa này là những di tích kiến trúc nghệ thuật có giá trị lịch sử văn hoá. Qua nghiên cứu 44 hồ sơ di tích về các chùa thuộc các xã, huyện, thành phố trên địa bàn tỉnh Hà Tĩnh, trong đó có 7 ngôi chùa được xếp hạng di tích cấp quốc gia, 37 ngôi chùa được xếp hạng di tích cấp tỉnh. Hồ sơ cung cấp khá đầy đủ thông tin về các ngôi chùa như: Tên gọi, địa điểm phân bố, đường đi đến, sự kiện, nhân vật lịch sử liên quan, loại hình di tích, các hiện vật trong chùa, giá trị lịch sử văn 17 hoá nghệ thuật, tình trạng bảo quản, các phương án bảo vệ, sử dụng di tích, cơ sở pháp lý sử dụng di tích, những tư liệu bổ sung. Đây là nguồn tư liệu quý để người viết sử dụng làm cơ sở phân tích, đánh giá trong luận án. Tuy vậy, hồ sơ di tích mới dừng lại ở việc nêu hiện trạng bảo quản di tích. Việc đề xuất các phương án bảo vệ di tích còn chung chung, không có tính phân loại, hơn nữa, hồ sơ chưa quy hoạch được các phương án bảo tồn, trùng tu, tôn tạo di tích, đặc biệt là chưa đặt ra vấn đề bảo tồn gắn với phát triển. Đề tài Nghiên cứu các giá trị di sản văn hoá chùa Hương Tích vào khai thác phát triển du lịch [9], đã có một cái nhìn tổng thể về di sản văn hoá chùa Hương Tích. Bên cạnh đó, nhóm tác giả đề tài cũng đã đề ra được tám giải pháp cơ bản, cụ thể, khoa học, để bảo tồn, phát huy các giá trị di sản vào khai thác phát triển du lịch. Các quan điểm về di sản và quan điểm bảo tồn được nhóm tác giả thể hiện trong công trình là cơ sở lý thuyết và thực tiễn để tác giả luận án kế thừa và phát triển. Từ đó đề ra các biện pháp bảo tồn, phát huy di sản, cụ thể khai thác, phát triển du lịch bền vững, đáp ứng nhu cầu tinh thần của người dân, phục vụ cho mục tiêu chiến lược phát triển kinh tế, xã hội của tỉnh Hà Tĩnh trong cơ chế thị trường và hội nhập quốc tế. Nội dung này sẽ được thực hiện trong luận án. Công trình Hà Tĩnh di tích Quốc Gia và di tích Quốc Gia đặc biệt [12], nhóm tác giả đã tập trung giới thiệu những nét cơ bản nhất về địa điểm phân bố, giá trị kiến trúc nghệ thuật, giá trị lịch sử văn hoá của 02 di tích cấp quốc gia đặc biệt và 70 di tích cấp quốc gia, trong đó có 07 ngôi chùa - di sản văn hoá Phật giáo được xếp hạng di tích quốc gia, nhằm giới thiệu, tuyên truyền, quảng bá rộng rãi, giúp cho mọi người (trong và ngoài nước, bạn bè quốc tế) có thêm những hiểu biết về miền đất và con người Hà Tĩnh... Tuyên truyền, quảng bá những giá trị của di sản là một trong những biện pháp bảo tồn mà tác giả luận án sẽ kế thừa, nghiên cứu, đề cập trong luận án của mình. Nhóm các nhà nghiên cứu Phạm Đức Ban, Hồ Bách Khoa, Nguyễn Thị Vân, Trần Hồng Dần đã khảo tả chi tiết một số di tích Phật giáo trên địa bàn tỉnh, vấn đề bảo tồn, trùng tu, tôn tạo, xây dựng và phát huy giá trị của di tích đã được nhóm tác giả đặt ra, nhưng chưa có giải pháp cụ thể. “Bảo tồn và 18 phát huy giá trị hệ thống di tích không thể tách rời với phát triển bền vững là công việc của toàn xã hội” [8, tr.198]. Các nhà nghiên cứu văn hoá đều thống nhất: để làm tốt công tác bảo tồn và phát huy giá trị văn hoá của di tích nói chung, di tích văn hoá Phật giáo nói riêng, cần đi sâu mô tả cấu trúc, cũng như phân tích cụ thể giá trị lịch sử và văn hoá, khoa học của di tích, phân tích nguyên nhân một số di tích trở thành phế tích. Phân tích được mối quan hệ giữa những giá trị truyền thống và hiện đại, giữa bảo tồn và phát triển. Luận văn thạc sỹ lịch sử của tác giả Hồ Đức Tiến [125], cũng có một phần giới thiệu về việc trùng tu và phục dựng một số ngôi chùa tiêu biểu ở Hà Tĩnh trong công cuộc phục hưng Phật giáo. Tuy nhiên, với mục đích nghiên cứu về lịch sử Phật giáo, tác giả không quan tâm khảo sát các vấn đề liên quan đến nguồn ngân sách, việc phát huy các giá trị văn hóa vật thể, phi vật thể và các vấn đề khác liên quan đến quản lý di sản. Nhưng, luận văn cung cấp nhiều cứ liệu quan trọng, hỗ trợ cho việc phân tích thành tựu của quản lý di sản văn hóa Phật giáo những năm gần đây. Các công trình nêu trên tuy có đề cập tới việc bảo tồn, khai thác và phát huy các giá trị di sản văn hóa Phật giáo Hà Tĩnh, nhưng chỉ tập trung vào loại hình di sản văn hóa vật thể, chủ yếu là các ngôi chùa. Số công trình nghiên cứu về di sản văn hóa phi vật thể rất hiếm. Như vậy, cho đến nay, dù có một số tài liệu ít nhiều liên quan đến việc quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị của di sản văn hóa phật giáo Hà Tĩnh. Nhưng các tác giả, với mục đích nghiên cứu riêng, họ mới đề cập đến một vài khía cạnh, hoặc một bộ phận trong tổng thể các vấn đề về quản lý di sản văn hóa Phật giáo ở Hà Tĩnh. Chưa có một công trình nào đánh giá một cách toàn diện về giá trị của các di sản văn hóa Phật giáo ở Hà Tĩnh, thực trạng quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị của các di sản này, để thấy được những ưu điểm và hạn chế của công tác quản lý di sản trong những năm qua, từ đó, đề xuất những giải pháp, nâng cao công tác quản lý và phát huy giá trị của toàn bộ di sản này. Đây chính là nhiệm vụ của tác giả luận án. 1.2. Cơ sở lý luận của luận án Với tính chất là những di tích lịch sử -văn hóa của một địa phương, việc